Şəki... Və Bəxtiyar Vahabzadə...

Bütün elmlər təbiətdən başlanır. Bütün fəlsəfələrin təməli təbiətdədir. Təbiəti öyrənən, araşdıran elm yox, elmlər qrupu var, adına da “təbiət elmləri” deyərlər; fizika, kimya, biologiya və s... Bir az qəribə gəlir adama bu təsnifat.

Məgər təbiətə aid olmayan elm varmı? İbtidai icma quruluşundan üzü bəri bütün quruluşlarda və rejimlərdə insan dünyanı, zamanı və ən əsası özünü təbiətlə üz-üzə duraraq öyrənib. İldırımdan qorxub, yağışdan islanıb, günəşdən yanmadan, küləyin uğultusunu eşidib, dağların möhtəşəmliyindən vahimələnmədən, yaxud da həzin-həzin axan çayın şırıltısından sakitləşmədən insan İnsan ola bilərdimi? Qəribədi, torpaq, təbiət və ümumilikdə vətən haqqında danışanda, düşünəndə patetikadan qaçmaq olmur. Amma elə bu məqamda folklorumuza üz tutub “qəliz” fikirlərdən birtəhər xilas olmaq istəyirəm. “Ağacı qurd içindən yeyər”, “Yağmasan da gurla”, “Tısbağa qınından çıxdı qınını bəyənmədi”, “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, “Çox bilən quş dimdiyindən cələyə düşər”, “Anası gəzən ağacları balası budaq-budaq gəzər”, “Ot öz kökü üstə bitər”, “Ağac bar verdikcə başını aşağı əyər”... Bu siyahını uzatdıqca uzatmaq olar və qəribədi ki, min illərin sınağından çıxmış sözlər boşdan deyilməyib. Xalq zaman-zaman bu fəlsəfəni, dərinliyi təbiətdən götürüb, təbiətin simasında dərk edib və ibrətamiz bir kəlama çevirib.

Çağdaş dünyanın əsas problemi budur elə - insan təbiətdən uzaq qalıb. Müasir insanın “artıq düşən” oksigendən başı gicəllənir, yaşıllıqdan ürəyi sıxılır, günəşdən gözü qamaşır, suyun səsindən başı ağrıyır - bir sözlə, çərçivəsiz həyatdan tıncıxır bu insan. Amma qəribədir ki, dünya qabağa qaçdıqca insan geriyə, özünə qayıtmağa məcbur olur. Həyat özü buna vadar edir; nələrisə anlamaqdan, dərk etməkdən, yaxud ən azı kimliyini anlamaqdan ötrü...

Və bütün bu həqiqətlərin, təbiətin də, tarixin də, yaxud sadəcə insanın öyrənilməsi üçün ən gözəl “əyani və qiyabi vəsait” sənətdir. Folklora çevrilmiş təbiəti nahaq yerə nümunə gətirmədim. İnsan təbiətdən öyrəndiklərini sənətə, sözə, ədəbiyyata çevirməklə əbədiləşdirib. Bu mənada hər bir sənətkarın yaradıcılığında onu yetişdirən mühitin, daha dəqiqi, təbiətin izlərini axtarmaq, tapmaq mümkündü... Bir tərəfdən genetik kodların təsiri, digər tərəfdəndən “gör-götür dünyası”nda yaradıcı beynin gördüklərini və götürdüklərini idarə edə bilməməsi.

Hə, heç özün də başa düşmürsən ki, uşaqlığından iki dəqiqəlik fraqment kimi, yuxu kimi yaddaşında qalan o qonşu niyə gəlib girdi cümlələrin içərisinə... Yaxud bir il qabaq səni incitmiş adam gecənin bu aləmi hardan yadına düşdü və sən özündən asılı olmadan niyə onun cavabını verməklə məşğulsan?! Rus ədəbiyyatşünaslığı lazım olanda hər hansı sənətkarın bir az da şəxsi həyatına, yaşantılarına müdaxilə edib bəzi belə “mesaj”ların ünvanlarını da üzə çıxarır. Misal üçün, təxminən XIX əsrin sonunda rus ədəbiyyatşünaslığına yeni bir mövzu, “problem” daxil oldu. Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin “Don Juan siyahısı” şairə həsr edilmiş albomda yer alandan sonra bir çox nüfuzlu qələm sahibləri, alimlər kodlaşdırılmış şəkildə tutulan siyahını açmaqla, anlatmaqla məşğul oldular. Və bu, elə-belə sadə məsələ deyildi, burda adları hansısa kodlarla, ştrixlərlə qeyd olunan qadınların kimliyini, şairin həyatındakı yerini müəyyənləşdirməkdən başqa, həm də poeziyasına necə təsir etməsini, hansı şeirləri yazdırmasını üzə çıxarmaq məsələsi vardı. 1923-cü ildə P.K.Quberin “A.S.Puşkinin Don Juan siyahısı” adlı əsərindən sonra isə bu mövzu daha da aktuallaşdı... Hətta şairlərin şəxsi həyatına müdaxilə hansısa əsərlərin yozumunda vacib detala çevrildi.

Amma!!! Azərbaycanda, Şərq dünyasında bu mümkündürmü? Axı yazıçı, şair ömrünün sonuna kimi bütün qadın qəhrəmanlarını bircəciyinə - xanımına bənzətmək məcburiyyətindədirsə, hər cümləsinə görə cavab verməyə, hər nərmə-nazik obraza görə “haqq divanı” qarşısında durmağa məhkumdursa, hansı sərbəstlikdən söhbət gedə bilər. Bu mənada Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ciddi bir boşluq var, biz real ilham pərilərini tanıya, yaxud romantik misralarda gizlədilmiş gerçək həyat hadisələrini öyrənə bilməyəcəyik... Bunu yazıram və düşünürəm lazımdırmı? Misal üçün, Bəxtiyar Vahabzadənin kimdən “Bir salama dəymədi?” - deyə soruşması, kimə “Gör necə güclüsən sənin yoxluğun bütün varlığımı aldı əlimdən” - deməsi, ya da “Hikmət kitabıdır sənin surətin” - söyləyəndə hansı simanı fikrində tutmasını bilmək vacibdirmi? Bir də zaman keçdikcə əsl şeir, gerçək ədəbiyyat hamının malına çevrilir, oxuyan hər qadın özünü “hikmət kitabı” sayırsa, “lap mənə yazılıb” - deyə bilirsə, yetər...

Hə, Puşkinin Don Juan siyahısından sonra tapdığım qəribə “təsəlliləri” bir kənara qoyub Bəxtiyar Vahabzadənin doğulduğu Şəkinin təbiətinin onun yaradıcılığına necə təsir etməsinə diqqət çəkmək istəyirəm...

ŞƏKİ...ŞƏKİ

Uzaqdan Şəki havadan asılmış kimi görünür. Adama elə gəlir ki, burda çəkisizlikdir. Əyri-üyrü, enişli-yoxuşlu yollarla şəhərə yaxınlaşdıqca burdakı zənginliyə heyrət edirsən. Təbiətlə qol-boyun olan tarix adamı bir az da çaşdırır. Mərkəzi küçəylə addımladıqca ədvələrin qoxusundan məst olursan, aşxanaların yanından keçəndə zəfəranla dəmə qoyulmuş düyünün ətri izaholunmaz bir dinclik gətirir beyninə. Və birdən göy guruldayır, ildırım çaxır, yağış elə leysan tökür ki, gizlənməyə, daldalanmağa yer axtarırsan və bu qaçhaqaçda hava haçan açıldı, günəş nə zaman çıxdı, heç özün də bilmirsən. Başını qaldırıb baxınca şəhərin üstünə tutulmuş mavi çətiri - açıq səmanı və didik-didik buludları görüb təəccüblənirsən. İnsanların təbiətlə məhrəm olduğu, tarixin yaşıllıqla belə sıx birləşdiyi çox az yer tapmaq olar. Elə təkcə Şəki Xan Sarayının memarlığında, şəbəkə üslubunda, quruluşunda və burda istifadə olunan rənglərdə təbiətin minbir rəngi, çaları yoxdurmu? Sarayın önündəki qədim, hündür ağaclara nəzər salanda belə harmoniya, vəhdət hiss olunur. Məhz bu qeyri-adi rəng çalarları, abidələşmiş təbiət hər kəsi təsirləndirir. Həm sadə insanları, həm də dahiləri... Lev Tolstoy “Hacı Murad” əsərində Nuxanı da, Xan Sarayını da xüsusi qeyd edirdi. Aleksandr Dümanı isə Sarayın gələcəyi narahat edirdi və o yazırdı:

“Saray heyranedici tikilidir. Bu tikilini və onun gözəl islimilərini yalnız fırça təsvir edə bilər. Burada yaşamış böyük knyazların gəlişi şərəfinə sarayın interyerləri köhnə təsvirlər əsasında bərpa edilmişdir. Düzdür, bütün bina yox, yalnız onun aşağı mərtəbələri bərpa olunmuşdur... Hələlik, qoy Tanrı Nuxadakı heyranedici sarayı vandallardan qorusun...”

Bu gün Şəki Xan Sarayı ilə bərabər, Şəkixanovların evi, Giləkli məscidinin minarəsi, məscid, qala divarları, Dairəvi məbəd, Zəyzit məbədi, Kiş alban məbədi, Şəki Karvan sarayı kimi tarixi abidələr təkrarsız memarlıq nümunələri kimi qorunub saxlanır. Bir yandan təbiət, bir yandan da buranın sakinləri gözəlliklərin itib-batmasına imkan vermirlər. Təsadüfi deyil ki, xalqımıza xas olan qədim peşələr - miskərlik, qalayçılıq, dulusçuluq, dəmirçilik, dülgərlik də məhz Şəkidə qorunub saxlanır, indi də şəhərin mərkəzi küçələrində addımladıqca balaca miskər emalatxanaları, qalayçı dükanları rastına çıxa bilər. Amma müasir zamanın bütün dieta tələblərini bir kənara qoyub deməliyik ki, Şəkidə insanın ruhunu göylərə uçuran təbiətlə, beynini qat-qat hərəkətə gətirən tarixlə yanaşı, həm də mətbəx cazibədardır. Şəki halvasının, paxlavanın, qırma-badamın, bamiyənin, tel halvasının, qozlu-badamlı noğulun, peşməyin, hilli-mixəkli çayın ləzzətindən, Şəki pitisinin, şüyüdlü plovun dadından doymaq çətin məsələdir.

Və bu bolluq içərisində - gözün, qəlbin, ruhun, cismin zövq ala biləcəyi ləzzətlər içərisində doğulan, böyüyən insanları düşünürəm... Misal üçün, Mirzə Fətəli Axundzadə burda doğulub, Şəkidə, uşaqlığının müəyyən hissəsini Cənubi Azərbaycanda yaşayıb, sonra yenidən anasıyla birgə Şəkiyə qayıdıb... Bax bu qayıdış olmasaydı, necə yazardı, nə yazardı Mirzə Fətəli, demək çətindir. Əlbəttə, taleyə inansaq, istedadın idarəolunmazlığını nəzərə alsaq, o əsərlər hər şəraitdə yarana bilərdi. Amma bizlərə belə fayda verərdimi? Bu cür nəticəsi olardımı? Demək çətindir... Həm də axı Mirzə Fətəli Nuxada gördüklərini ümummilli məsələ olaraq, hətta ümumbəşəri problem kimi yazmağı, anlatmağı bacardı. Bəlkə yalnız “Hekayəti - Molla İbrahim kimyagər” əsərində birbaşa nuxululardan danışır. Digər əsərlərində isə Lənkəranın, Qarabağın, Təbrizin timsalında bütöv Azərbaycan mənzərəsini yaradır, həm də ağrılı məqamları qabardır. Lakin o da xüsusi qeyd olunmalıdır ki, “Kəmalüddövlə məktubları” və “Aldanmış kəvakib” əsərləri ilə böyük yazıçı bütün zamanlar üçün, bütöv Şərq üçün (hətta bu gün də!) ciddi olan problemləri, fəlsəfəni oxucusu üçün açır. Bu mənada, heç şübhəsiz ki, böyük sənətkarların yaradıcılığını bir bölgənin “məhsulu” kimi yozmaq doğru deyil. Amma o bölgənin təbiətini, adətlərini, düşüncəsini əsərlərdə görürürksə, buna necə göz yummaq olar? Məsələn, böyük komediya ustası Sabit Rəhmanın bütöv yaradıcılığı Şəki yumorunun, Şəki lətifələrinin üzərində qurulmamışdımı? Yaxud Bəxtiyar Vahabzadənin milli özünüdərkimizdə böyük xidməti olan əsərlərinin qayəsində, təməlində Şəkinin zəngin tarixi, mədəniyyəti durmurdumu?

YAŞIL ÇƏMƏN, AĞAC ALTI...

Bəxtiyar Vahabzadə müsahibələrindən birində dənizi sevmədiyini deyirdi, “orda bir məna görmürəm” - deyə etiraf edirdi. Şəkidə dünyaya gələn və uşaqlığını orda yaşayan, ilk təhsilini orda alan şairin dənizə aid bu səmimi fikirləri təəccüblü deyil. Axı gözünü açandan dağların, çəmənlərin, çayların içərisində, arasında böyüyən adam ayrı bir təbiət hadisəsini qəbul edə bilməzdi. Şübhəsiz, dənizin kənarında doğulub böyüyən adam da əksini deyə bilər və bu, əsla mübahisə mövzusu deyil. Sadəcə, bu, psixologiya elminin tədqiqat mövzusudur. Misal üçün, Bəxtiyar Vahabzadəni məşhurlaşdıran ilk şeiri belə adlanır “Yaşıl çəmən, ağac altı, bir də tünd çay”... İyirmi yaşlı gəncin vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı şeirə məhz belə ad verməsi təsadüf ola bilməz. Məhz bu şeirdən sonra Səməd Vurğun gənc Bəxtiyarla maraqlanır və onun yazdıqlarını təqdir etdiyini deyir dəfələrlə.

Bir az dərin düşünəndə vətən məhz o yerdən, ordan başlayır... Öz doğulduğun evdən, həyətdəki ağacdan, onun altındakı sərinlikdən, ananın dəmlədiyi çaydan. Bu mənada Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında Şəkidən başlanğıcını götürən böyük ideyalar - vətənpərvərlik, insanlıq, milli kimlik, dil, din, fəlsəfə bütöv Azərbaycanın, bir az sonralar isə türk dünyasının mahiyyətini anlada bildi. Təsadüfi deyil ki, türk telekanallarından birinə müsahibəsində şair bunu səmimi etiraf edirdi:

“Şəki deyəndə atamın, babamın siması gəlir gözümün qabağına. Dünyanı birinci dəfə orda anlamağa başlamışam. O qoxular gəlir burnuma, güllərin-çiçəklərin ətrini hiss edirəm...”

Bəxtiyar Vahabzadənin bütöv yaradıcılığından, istər sevgi şeirlərindən, istərsə də vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı əsərlərdən, tarixi həqiqətlərimizi əks etdirən dramaturgiyasından bu ruhu, həvəsi, şövqü duymaq mümkündür. Amma şair özü bütün poeziyasının kədərdən, qəmdən yoğrulduğunu deyirdi. Axı onu çox-çox illər öncədən salonlarda səslənən yabancı dil, kitablardan tədris olunan yalançı tarix narahat edirdi və bütün bunları yazmaq, dilə gətirmək lazım idi...

İKİYƏ BÖLÜNMÜŞƏM...

Cildlərini ardıcıl oxuyanda Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan milli-mədəni sərvətinin qoruyucusu, keşikçisi kimi görünür. “Şəbi-hicran”da Məhəmməd Füzulinin, “Ağlar-güləyən”də Mirzə Ələkbər Sabirin, “Zindanda şeir”də Hüseyn Cavidin, “Nakam”da Məhəmməd Hadinin, “İstiqlal” və “Şəhidlər”də müqəddəs şəhidlərimizin obrazlarını yaradıb. Amma bununla belə ilk şeirindən ömrünün sonuna kimi, son misrasına kimi bütöv Azərbaycanın obrazını yaratmasını görürük...

Neyləyək ki...

zamanın

Uğursuz yollarında

İkiyə bölünmüşəm,

İki başlı, bir qəlbli

Bir bədənə dönmüşəm.

Müsahibələrindən birində bütövlüyün onu lap əvvəldən düşündürdüyünü, ağrıtdığını söyləyir. Şair hələ 50-ci illərin əvvəllərində Arazboyu sərhədə gedir, bu taydan o taya baxır... O tərəfdəkilər də bu yana boylanırmışlar. Əl edirlər bir-birinə və bu hadisə uzun müddət şairin yuxusunu qaçırır, ta ki “Gülüstan” poemasını yazmayınca rahat buraxmır onu. “Gülüstan” poemasının yazandan sonra isə ayrı bir narahatlıq, başqa bir əzab başlayır. Çünki o, “Gülüstan” poeması ilə iki yerə parçalanmış Azərbaycanın tarixi faciəsini dilə gətirmişdi, xalqın azadlıq və istiqlal uğrundakı ədalətli mübarizəsindən danışmışdı əslində. Bunu isə bağışlaya bilməzdi rejim... 1962-ci ildə şair “millətçi” damğası ilə Azərbaycan Dövlət Universitetindən çıxarılır, yalnız 2 ildən sonra yenidən öz vəzifəsinə qaytarılır.

Bəxtiyar Vahabzadə qədər simvollardan, təşbehlərdən istifadə edən az şair tapılar. Hələ sovet rejimində milli varlığı tapdanan, hər cür məhrumiyyətlərə məruz qalan millətin ağrılarını fərqli ədəbi üsullarla ifadə edir, irihəcmli poemaları və pyeslərində hadisələri ya tarixə, ya da başqa ölkələrə keçirərək öz millətinin dərdlərini dilə gətirirdi. Birbaşa Sovet diktaturasını ifşa edən əsərlərini isə şair Sovet İttifaqı dağılandan sonra “Sandıqdan səslər” başlığı altında nəşr etdirdi.

Əlbəttə, elə o Şəkinin dar ya geniş küçələrində ilk addımlarından, dünyanı dərkindən şairin əsas arzusu azadlıq idi. Həm insanın azadlığı, həm də bütöv millətin. Xalqın milli kimliyini anlatmaq üçün onu azad görmək lazım idi. Və ölkəmizin müstəqillik qazanması ilə Bəxtiyar Vahabzadə və onun kimi millətini azad görmək istəyən, bu arzu ilə yaşayan ziyalılar ən böyük səadəti yaşamış oldular. Amma məgər müstəqilliklə problemlər, ağrılar bitdimi? Əsla! Və maraqlıdır ki, Bəxtiyar Vahabzadə bu məsələlərə də göz yummurdu, sakit baxmırdı... “Mən qloballaşmaq istəmirəm, mən MƏN olmaq istəyirəm” - deyirdi müsahibələrində, şeirində isə...

Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən

fasonlu ədabazlar!

Qəlbinizi açmayır qoşmalar, telli sazlar.

Bunlar qoy, mənim olsun,

Ancaq Vətən çörəyi sizlərə qənim olsun!

20 Yanvar, Qarabağ hadisələri, torpaqların itkisi şairi sakit buraxmırdı və məhz bu mövzularda yazdığı əsərlər şairin həm də vətəndaş mövqeyinin təcəssümü kimi qavranır.

Bəxtiyar Vahabzadə dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunub. Rus şairi Yevgeni Yevtuşenko şairin şeirlərini çevirməyin çətinliyindən şikayət edirdi həmişə. Filosof şairin misraları ayrı dildə sadələşirmiş... Bax elə bunun özü də onun ideyalarının, öz dilinə, xalqına münasibətinin göstəricisi deyilmi?

P.S. GƏLİR...

Bəzən adama elə gəlir ki, qəlbində bu boyda vətən sevgisi, yurd həsrəti, torpaq sevdası gəzdirən adamın ayrı bir hissə, duyğuya yeri olmaz... Amma Bəxtiyar Vahabzadənin dillər əzbəri olan sevgi şeirlərini oxuduqca başa düşürsən ki, dərin adamın, istedadlı şairin sevgisi də ayrı cür olurmuş. Sevgi onsuz da öz-özlüyündə səadətdir, istedadlı adamı sevmək, onun tərəfindən sevilmək isə yüzqat artıq sevincdir. Axı bu, çox az-az olur ki, insan həm sevməyi bacarsın, həm də bu haqda gözəl danışmağı... Yəni şeir yazmağı... Ona görə istər-istəməz Bəxtiyar Vahabzadə şeirlərinin arxasındakı lirik qəhrəmanı düşünür adam...

Bu elə qayğı ki, bu elə qəm ki,

Azdırar yüz illik yolundan səni.

Gündüz də, gecə də düşünürəm ki,

Gərək düşünməyim heç zaman səni.

Unutmağa çalışan adamın bu etirafı qarşısında tab gətirmək olarmı? Şair “inkar” fəlsəfəsi ilə ən dərin sevgini anladır. Böyük şair “Axı dünya fırlanır” deyə zamanın, dünyanın durmadan qabağa getdiyini, hər şeyin dəyişdiyini bilir, lakin bütün bu dəyişən dünyada sevginin gücünü də yaxşı başa düşür. Elə bizlərə də miras qoyub getdiyi təkrarsız şeirlərinin anlatdığı, izah etdiyi budur...

Hər kəsə müəssər deyildir ancaq

Ürəkdən keçəni gözdən oxumaq.

Qaranquşdan qabaq, torpaqdan qabaq

Gərək biləsən ki, ilk bahar gəlir.

Qəlbim götürməyir bəri-bəzəyi,

Çətindir yamamaq sınmış ürəyi.

Özün dərk edəsən gərək hər şeyi,

Səni başa salmaq mənə ar gəlir.

Baxışdan söz götür, söz anla sözdən,

Həssas ol, sevgilim, ömrün boyu sən.

Əgər sevirsənsə, ayaq səsimdən

Gərək biləsən ki, Bəxtiyar gəlir!

İlk gənclik illərində yazdığı “Gəlir” şeirindən gətirdiyim bu parça sevgi reseptinə bənzəyir əslində. Sevgi qaranquşdan qabaq gələn bahar deyilmi? Sevgilinin addım səslərini qulaqlarınla yox, qəlbinlə eşidirsənsə, yüz səsin içərisindən bunu seçirsənsə...daha nə lazımdı ki?

Özün bir aləmsən, eşqin bir aləm,

Sən olan könüldə nə kədər, nə qəm,

Sənsiz bu dünyanın ən bədbəxtiyəm,

Səninlə dünyada BƏXTİYARam mən.

Bəli, bu qədər sadə... Sevdiyinin yanında həm özün olmağın, həm də bəxtiyar - xoşbəxt olmağın. Bu misraları oxuduqca əlin çatmayan adamı göz önünə gətirib düşünürsən - “düz deyir də...” Məhz bu duyğunu, bu reaksiyanı doğurur Bəxtiyar Vahabzadənin bütöv yaradıcılığı... Şairin özünəməxsusluğu da elə bu düzgünlüyündədir. Və heç şübhəsiz ki, bu düzgünlükdə, həqiqətlərdə Şəkinin də, onun təbiətinin də, tarixinin də öz payı var.

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2018.- 4 avqust.- S.14-15.