Əjdər Olun adamları

PƏRVİN

Yay aylarının üstün tərəflərindən biri də mütaliə imkanı verməsidir. Bəzən yeni kitabların qatı açılmamış səhifələrindən əvvəllər heç tanımadığın müəllifin cümlələrini oxuyub adamın kələyini kəsən istiyə şükür edirsən. Şükür edirsən ki, sözün hər mənasında bütün havalardan (həm içimizdəki, həm də çöldəki) qoruyan sənət var... Həm də bu sənət - gerçək ədəbiyyat zaman keçdikcə, hər yaşda ayrı cür qavranır, başqa tərəfdən qəbul olunur.

Elə bu yayın da çağdaş reklamların dili ilə desək, daha bir fürsəti Əjdər Ol yaradıcılığına yenidən qayıtmaq, kitablarını təkrar oxumaq imkanı verməsi oldu. Axı Əjdər müəllimin özü ilə də, əsərləri ilə də çoxdan tanışıq. Elə Gənc Ədiblər Məktəbinə qoşulduğum ilk günlərdən dostların onun barəsində dedikləri xoş sözləri, gənclərə necə qayğıkeş, mehriban münasibətinin olması haqqında söhbətlərini unutmuram. “Pərvinin həmsöhbəti” layihəm çərçivəsində müsahibəmdən əvvəl və sonra isə mən Əjdər Olu daha yaxından tanıya bildim... “Əvvəl və sonra” deyirəm, ona görə ki, müsahibəyə hazırlaşanda həmsöhbətimin həm nəsrini, həm də poeziyasını diqqətlə oxuyub tanımağa çalışdım. Müsahibə zamanı isə bütün bu şeirlərin, hekayələrin arxasındakı xarakteri, insanı, yazıçını anlamaq üçün suallarıma cavab aldım... Son dərəcə səmimi söhbətindən anladığım isə bu idi ki, Əjdər Ol yazdıqlarından - hekayələrindən, şeirlərindən o qədər də fərqlənmir... Fikir mübahisəli görünə, hətta sual da doğura bilər, amma elə anındaca suala sualla cavab verərəm ki, məgər əsərləri ilə əməlləri tərs mütənasib olan qələm adamları azdır?! Bəli, az deyil... Bu mənada Əjdər müəllim təkcə əsərlərində aşıladığı ideyaya, yəni özünə sədaqətdən başqa, həm də yalnız reallığı yazması ilə seçilir. Onun nəsrində də, poeziyasında da qondarma təsvirlərə, əndirəbadi bənzətmələrə, təşbeh, metafora bolluğuna rast gələ bilməzsən. Sakit, rahat, birbaşa dediyi mətləblərin dərinliyində ciddi mənalar gizlənir və müəllif özü də bunun fərqindədir.

Qəlbimdən başlanıb mənim yolum da,

Hər şeyi yaxşıya yozmuşam elə.

Bizim taleyimiz oxşadığından

Mən öz taleyimdən yazmışam elə.

Nümunə gətirdiyim yuxarıdakı misralar Əjdər Olun həyat və yaradıcılıq resepti kimi səslənir. Axı yol qəlbdən başlamırsa, necə yazmaq olar?! Yazıçılara ən çox ünvanlanan “özünü yazırsanmı?” sualının da cavabı bu şeir bəndindədir. Heç şübhəsiz ki, yazıçı, həmçinin də Əjdər Ol yalnız özünü yazmır və bu haqda birmənalı nə isə demək yanlış olar. Amma məsələ burasındadır ki, Əjdər Ol realizmi bütün yazdıqlarının arxasında, yaxud elə cümlələrin arasındaca müəllifi görməyə, duymağa imkan verir.

“Yaşa” şeirlər kitabının sonunda müəllif kiçik bir ismarış ünvanlayır oxucularına və əslində, həm də şair həmkarlarına: “Şeir bu gün də az oxunur. Şeir kitablarının alıcıları barmaqla sayıla bilər. Ona görə də şeiri sadə, aydın danışıq dilində yazmağa üstünlük verirəm. Məncə, şeirdə məna dərin, duyğu şəffaf, obrazlar anlaşıqlı, qafiyələr yumşaq, ritm yatımlı, dil şux, misralar diri və nəhayət, fikir sağlam olmalıdır. Oxucunu, dinləyicini qaçırtmaq olmaz”. Bəli, Əjdər Ol sığallı-tumarlı cümlələrlə, “poetik termin” bolluğu ilə oxucunu nə qazanmaq, nə qaçırmaq arzusundadır. Elə bu açarla istər nəsrini, istər topladığı canlı lətifələri, əhvalatları, istərsə də şeiriyyatını yenidən oxuyanda tamam ayrı mənzərə ilə qarşılaşırsan.

Ədəbiyyatımızda balaca adamların, sadə insanların vasitəsiylə böyük fəlsəfələrin ifadəsi, yaxud belə qəhrəmanların dilindən ciddi həyat həqiqətlərinin söylənilməsi yeni hadisə deyil. Nizami Gəncəvinin Sultan Səncəri “susduran” qarısı, yaxud kərpickəsən qocası, Mirzə Cəlilin Usta Zeynalı, Novruzəlisi, Haqverdiyevin “maralları”, ya da Sabirin cütçüsü, hamısı sənətkarların oxucusunu düşündürmək, sadə adamların dedikləri vasitəsiylə diksindirmək üçün yaratdığı qəhrəmanlardır. Əjdər Olun da bir çox qəhrəmanlarını bu siyahidən hesab etmək olar. İstər portret hekayələrində, istərsə də nəsr əsərlərində oxucusu ilə üz-üzə qoyduğu insanları sadə, amma həm də bir az qəribə, bir az qeyri-adi adamların içərisindən seçir: fantast yazıçı Namiq Abdullayev, şair Əlisəmid Kür, mərhum yazıçı Rafiq Tağı, yaxud pinəçi Qədir, universitet müəllimi Qabil... Bu siyahını çox uzatmaq olar və Əjdər Olun real qəhrəmanları ilə, yəni portretlərini yaratdığı adamlarla bədii obrazlarını ardıcıl sadalamağım təsadüfi deyil. Məsələ burasındadır ki, Əjdər Olun bədii qəhrəmanları hamısı canlı adamlardı, canlı adamları isə bədii əsər personajı kimi qeyri-adidir. Misal üçün “Usta Yusifin kamançası”nı balaca qızına almaq istəyən pinəçi Qədiri küçədə, bayırda görmək sadədən sadə bir məsələdir. Çünki Qədir yazıçının uydurduğu, qondardığı bir adam deyil, yüzlərlə müşahidəsindən zərrə-zərrə toplayıb, yazıb, can verdiyi biridir. Yaxud istedadlı şair Əlisəmid Kürün hollivud filmlərini xatırladan həyatı adamı heyrətləndirir, bütün bunlar doğrudanmı olub - deyə düşünürsən. Amma yenə də təkrar edirəm ki, Əjdər Ol oxucusunu heyrətləndirməkdən ötrü nə isə quraşdırmayıb, olanı yazıb. Bax elə əsas şərt də budur; həyatı qələmə almaq, amma elə yazmaq ki, ədəbiyyat olsun. Hətta birbaşa həyatdan götürülən və dillər əzbəri olan “Canlı lətifələr, əhvalatlar, deyimlər” sadəcə eşitdiyi-oxuduğu əhvalatların nəqli deyil. Yəni bunların da qələmə alınmasında bir prinsip var. İlk növbədə əhvalatlarını yazdığı adamların xarakter özəlliklərini vurğulaması, həmçinin, oxucunu təsirləndirməyin yolunu yaxşı bilməsi bu lətifələri dillər əzbəri edib. Amma heç şübhəsiz ki, bunlar sadəcə gülüb keçmək, yaxud dost məclislərinə şuxluq qatmaq üçün danışılan məsələlər deyil. Misal üçün, son dərəcə qəmli bir musiqi alətini hamıdan gözəl və hamıdan qəmli dilləndirən mərhum kamança ustası Habil Əliyevin zarafatlarını çoxları bilir, amma Əjdər Olun təqdimatında bu duzlu-məzəli söhbətlər də, Habil Əliyevin özünün xasiyyəti də ayrı cür görünür. Müəllifin əsas niyyəti bu, hamının tanıdığı adamları ayrı yöndən, başqa baxış bucağından göstərməkdir. Sanki oxucusunun əlindən tutub - gəl bu adama bir də mənim dayandığım nöqtədən bax - deyir. Bu mənada qalmaqallı yazıları, açıqlamaları ilə mühiti ardıcıl lərzəyə gətirən və həyatını faciə ilə sona yetirən yazıçı Rafiq Tağı haqqında hekayəsində bir məqam xeyli maraqlıdır. Aşura günündə Əjdər Olu Təzəpir məscidinə aparan Rafiq Tağının ordakı halı o qədər düşündürücüdür ki:

“Rafiq bəy bayaq durduğu yerdə “Şah Hüseyn, Vay Hüseyn” deyənlərə dəm tutub şıdırğı sinəzənlik edirdi. Mən yerimdə quruyub onun nə qədər novruzəlicəsinə sinə vurduğuna heyrətlə baxırdım”.

Ömrü boyu Qərbpərəstlik nümayiş etdirib, müasirliyini bir növ imicə çevirən adamın içindəki bu “sadəlövhlüyü” ayrı necə göstərmək olardı ki? “Birqatlı”, “birmənalı”, “rahat” adamlar sənətin obyekti ola bilməzlər - deyirlər. Amma məgər həyatda belə adam varmı? Axı ən “hamar” adamın də içində, dərinliklərində mütləq bir kələ-kötürlük var, yaxud da əksinə... “Yazıçı Namiq Abdullayevin axırı” hekayəsində alkoqol xəstəsi, evsiz-eşiksiz yazıçının birdən-birə səliqəylə geyinməsini və hollivud aktyorlarından geri qalmayan xarizmasını, yaxud zahirən tamam ayrı qatda yaşayan adamın əslində necə duyğusal olmasını, sevdiyi xanımı unutmamasını da buna görə təsvir edib müəllif; yəni baxın, heç də hər şey gördüyümüz kimi deyil, gördüklərimizin arxasında ayrı mənalar, mətləblər var.

Və şübhəsiz ki, oxucunu bütün bunlara inandırmaq üçün səmimiyyət lazımdır. Amma bu səmimiyyəti də “yazmaq” sadə məsələ deyil. Çünki bədii əsərdə səmimiyyətlə bayağılığın sərhəddi çox zərifdir, Əjdər Olun da bu sərhəddən xəbəri var. Ona görə ən müxtəlif, orijinal priyomlarla səmimiyyəti oynamağa çalışmır, açıq, sakit, rahat şəkildə ifadə edir. “Ölümlə zarafat” hekayəsində təyyarə qəzası təhlükəsi ilə üz-üzə duranda təkcə qələm dostlarının yox, özünün də necə qorxduğunu açıq yazması buna bariz nümunədir.

Əjdər Olun qəhrəmanlarından danışanda onun şablon formada desək, “lirik mən”i haqqında da bir neçə kəlmə söyləmək yerinə düşər. Bu lirik mən pafosdan, yüksək intonasiyalı böyük sözlərdən azad bir adamdır...

Ağrılara, əzablara darılma,

Öz işindən bərk-bərk yapış, yorulma,

Çalış ölmə, çalış itmə, vurulma,

Canım-gözüm, ömür elə budur, bu!

Tale, qismət deyirdin ha, odur bu!

Bəli, istər öz həyatına, taleyinə, qismətinə, istərsə də haqqında yazdığı adamların, qəhrəmanlarının yaşantılarına “hay-küysüz” yanaşır müəllif. Hətta vətənpərvərlik mövzusunda da eyni təmkinlə yazır:

Qalibiyyət günümüz qarşıdadır,

mən görürəm.

Sevgilimtək qoluna girdim,

Azərbaycanım!

Ölmədim, ağ gününü gördüm,

Azərbaycanım!

Amma “hay-küy” tələb edən hissləri də istisna etmir:

Sevən ki eşq yolunda

Ölmürsə, neynirsən onu?!

Gedib o dünyanı görüb

gəlmirsə, neynirsən onu?!

Bütün bu sadaladığım və əslində, bir yazıya sığışmayacaq faktlar, əsərlərindən nümunələr Əjdər müəllimin həm bir insan, həm də yazıçı kimi daha çox qoruyan, hifz edən olduğunu göstərir. Bununla bağlı bir epizodu heç unutmuram. Məclislərin birində Əjdər müəllim latış yazıçısı Peters Bruversdən danışanda onun qızı, gənc tərcüməçi Zane Bruversi tanıdığımı söylədim. Peters Bruverslə Əjdər Ol hələ Sovetlərdən dost olublar. Bakıda və Riqada birgə gözəl günlər keçiriblər. Zane isə indi atasının Azərbaycana, Bakıya sevgisinin davamı kimi dilimizdən latışcaya tərcümələr edir, ədəbiyyatımızla maraqlanır. Riqaya Proza festivalına gedəndə tanış olmuşdum onunla, bir hekayəmi də çevirmişdi. Zane və anası haqqında Əjdər Ola danışanda reaksiyasına yaxşı mənada təəccüblənmişdim: “Onlarla əlaqən qalırsa, mütləq Bakıya dəvət et, mən onları burda qonaq etmək istəyirəm...” - demişdi. Peters çoxdan dünyasını dəyişib, amma Əjdər müəllim dostunun xatirəsini əziz tutub ailəsini qonaq çağırmaq istəyir. Və bunun özü də Namiq Abdullayev, Əlisəmid Kür kimi adamlar haqqında yazması qədər ciddi detaldır. Yazıçını anlamaq üçün şübhəsiz... Əjdər Olun özünü də, adamlarını anlamaq isə bir az da ədəbiyyatşünaslığın problemidi

525-ci qəzet 2018.- 18 avqust .- S.15.