Elm və sənətin qələbələr
yolunda
“BULUDLU, QARTALLI,
ZİRVƏLİ KÖNÜL” SAHİBİ
MƏHƏRRƏM QASIMLININ 60 YAŞINA
Sadıq ELCANLI
O,
ozanlı-aşıqlı, sazlı-sözlü doğma
dünyanın adamı, nağıllı-dastanlı, söz-sənət
sevdalı ulu bir yolun yolçusudu.
Dağlarında-düzlərində
Dədə Qorqud dastanları yaşayan, yollarında Xudafərin
körpüləri həsrət heykəlinə dönən,
səmalarında Dərbənd, Ərk, Şuşa qalaları
əbədiyyət nəğməsi oxuyan, Tovuzun bir yaz
çəmənində bənövşəsi sevdalanan
qayım-qədim və tər-təzə bir dünyanın
yollarında addımlayır Məhərrəm Qasımlı
- Orxan Paşa. Bir əli
folklorşünaslığın çiynində, bir əli
poeziyanın qəlbində - elmlə sənətin
bütövlük vəhdətində özünəməxsus
uğurlara imza atır, sanballı əsərləri,
çoxsaylı kitabları ilə xalqımıza, dövlətimizə
layiqli töhfələr verir. Bunlar 60
yaşlı əməkdar elm xadiminin, yüksək istedad və
intellekt sahibinin, bütün taleyi ilə vətənçiliyə,
Azərbaycançılığa bağlı olan fədakar
ziyalının, alimin və şairin elm və sənət
töhfələridir.
Onu ötən
əsrin 70-ci illərindən, tələbəlik, gənclik
vaxtından tanıyıram; 40 il əvvəl necə sadə,
xeyirxah, xəlqani, səmimi, etibarlı, bütöv, mərdanə
idisə, bu gün də elədir; təbiətindəki, mənəvi
dünyasındakı saza-sözə bağlılıq, dəyişməzlik,
sabitqədəmlik, işıq bolluğu heyrət doğurur. 80-ci illərin ortalarında, möhtəşəm
xalq hərəkatı başlayanda bütün bu mənəvi
keyfiyyətlər coşqun, mübariz vətənpərvərlik
haləsinə büründü; söhbətlərində vətən
ruhu qəfləti ildırım kimi çaxır,
duyğularımızın yuxulu yaddaş sərdəbələrini
oyadır, işıqlandırırdı. “Hər
dəfə Xəzər qalxanda Türkün yüksəlişi
başlayır!” inamını da o vaxt onun söhbətlərində
eşitmişdim. Və bu
yaxınlarda mənə verdiyi “Yağmur qoxusu” adlı
kitabını oxuyanda “Xəzər qalxır” şeiri köhnə,
unudulmaz dost kimi qəfildən qarşıma
çıxdı; o şeirlə illərin həsrətlisi
kimi əl tutub görüşdüm, elə bil ruhum cənnət
şəlaləsində yuyundu:
Qalxır
qara qaplan kimi Xəzərim...
Başına tufanlar bürüyüb qalxır.
Sal qayalar
- lal qayalar üstünə
Bir dəli nərəylə yüyürüb qalxır.
Belə qərar
qoyub Tanrım əzəldən,
Xəzər
yüksəlirsə Türkün yazıdı;
Bu
qalxış, oyanış indi təzədən
Oğuz ruhlarının qabarmasıdı.
Artıb
dalğasının səsində kəsər -
Dikəlir dənizim ötən gücüylə.
Yenilməz
ərən tək hayqırır Xəzər
Atilla gücüylə, Mete gücüylə.
Fırtına
içində çalxanır dünya,
Meydana ərənlər ruhu cəmlənir.
Qalxıb
yatağından coşduqca dərya -
Bizim damarımız təlatümlənir.
Yağıya
qənimdir nərəsi Türkün,
Qənimdi boz atı, al çadırları.
Tufanlı
Xəzərdən şığıyar bir gün
Oğuz dünyasının bahadırları.
Bu şeir 1987-ci ildə, xalq hərəkatının
kükrəyib qabaran çağlarında yazılıb. Məhərrəm
Qasımlı həm elmi, həm bədii əsərlərində
xalqın arzu və ümidlərinə səs verir, Azərbaycanın
haqq işini fəal vətəndaşlıq mövqeyindən
müdafiə edir, öz alim və şair sözünü
deyirdi. Məhz bu vətənsevər mövqeyinə
görə sadə, ötəri mövzulardan imtina etmiş,
Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat
institutunun əyani aspiranturasında oxuyarkən dahi
qılınc və qələm qəhrəmanı, 235 illik Azərbaycan
Səfəvilər dövlətinin banisi Şah İsmayıl
Xətaiyə üz tutmuş, 1987-ci ildə “Şah
İsmayıl Xətainin poeziyası” adlı dissertasiya
işini uğurla müdafiə etmişdir. O, yüksək səviyyəli
bu elmi əsəriylə Azərbaycan ruhunun qılınc və
qələm zirvələrini bir daha yada salır, tarix boyu
qüdrətli imperiyalar yaradan xalqımızın yeni yüksəlişinə
gözaydınlığı verir, ümumxalq təfəkkürünün
yuxulu yaddaş meydanlarında azadlıq pöhrələrinin
baş qaldırmasını mübarək bir sevgiylə
salamlayırdı.
Onun elmi fəaliyyəti
əsasən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
ilə bağlı olub. Azərbaycan Dövlət Universitetinin
Filologiya fakültəsini uğurla bitirən Məhərrəm
Qasımlı bir müddət sonra Nizami adına Ədəbiyyat
institutunun əyani aspiranturasına qəbul olunub, burada namizədlik
və doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib;
1992-2017-ci illərdə həmin institutun elmi işlər
üzrə direktor müavini olub, eyni zamanda, 1996-2003-cü illərdə
“Xaricdə Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsinin
müdiri vəzifəsini də yerinə yetirib. “Məhərrəm Qasımlı. Ömür
yolu və biblioqrafiya” kitabında oxuyuruq: “2003-cü ildən
“Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı və
yazılı abidələr” şöbəsinə rəhbərlik
edir. 1992-2003-cü illər arasında Ədəbiyyat
institutunda Elmi Şuranın sədr müavini, 1993-cü ildən
2003-cü ilə qədər, daha sonra isə 2007-2016-cı
illər arasında institutun Elmi Seminarının rəhbəri
olmuşdur. 1998-ci ildən indiyə kimi
institutun nəzdindəki Dissertasiya Şurasının
üzvüdür.
Filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm
xadimi, Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Mükafatı laureatı Məhərrəm
Qasımlının genişmiqyaslı elmi-ədəbi fəaliyyətində
publisistika da mühüm yer tutur. O, təxminən, 40 illik uzun bir
müddətdə Azərbaycan Radiosu və Televiziyası ilə
sıx əməkdaşlıq edib. Azərbaycan Radiosunda efirə
gedən “Bulaq” verilişləri, Azərbaycan Televiziyasında
aparıcısı və müəllifi olduğu “Bizim ellər
yerindəmi”, “Qala”, “Musiqi xəzinəsi”, “Saz-söz
axşamı” və başqa verilişlər Məhərrəm
Qasımlının sanballı, özünəməxsus
teleradio publisistikasından xəbər verir.
Elm və sənət Məhərrəm Qasımlı
yaradıcılığının Qoşa qanadıdır. 1973-cü ildə Tovuzun “Həqiqət”
qəzetində çap olunan, İmadəddin Nəsimiyə həsr
edilən “Dedi” adlı şeiriylə ədəbiyyata gələn
Məhərrəm Qasımlı illər ötdükcə həm
yüksək intellektual səviyyəli ciddi alim, həm
istedadı haqdan gələn görkəmli şair kimi məşhurlaşıb;
hər iki sahədə sanballı uğurlar qazanıb, Azərbaycanın
elmi və ədəbi xəzinəsini zənginləşdirən
dəyərli əsərlər yaradıb, çoxsaylı kitablar
çap etdirib. Alim Məhərrəm
Qasımlı və şair Orxan Paşanın eyni şəxsiyyətdə
birləşən bütövlük vəhdəti müasir
elmi-ədəbi dünyamızın ən unikal faktlarından
biridir.
Onun
şeirləri həsrətkeş Xudafərin körpülərinə
qəm qardaşlığı edir, ruhu intizar girdabında
çırpınan Dəmirqapı Dərbənd
qalasının dərdini soruşur, kədəriylə
körüklənir, “Göyçə dedim yaralarım
göynədi” yanğısıyla sabahın qalib
Göyçə səfərinə hazırlaşır, soyuq
bir qış günündə ailəsinin donmaması
üçün əlyazmalarını sobada yandıran Mirzə
Cəlilin əzabkeş qəlbinə sığınır,
dağdan ağır əzablarına çiyin verir:
Nə fərqi
var
bahardı, ya payızdı,
istidi, ya
ayazdı -
qışdı sənin sobanda
il boyu;
qış ıdı
çıxıb gedən
alov
boyu,
yatıb
qalan kül boyu.
...Üstündən
keçə-keçə
baharların, yazların,
gör neçə
ildi
“qışdı”
deyib
haray çəkir
yanan əlyazmaların.
Qışdı,
deyir,
otuz
birinci ilin
qışıdır, Mirzə.
Bu necə
sobadı,
bunun
yanmağı
üşüdür adamı,
üşüdür, Mirzə?!
Xalqı yolunda sonsuz fədakarlıqla yanan dahinin ailəsinin
donmaması üçün əlacsız
yandırdığı əlyazmalar alovlandıqca həssas
oxucunun qəlbində Vətən
qışqırığı qaynayır, qiyam qaldıraraq
dünyanı yandırıb yaxır. Dahi
DƏRDKEŞİN - Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin
Azərbaycan naminə apardığı fenomenal mücadilənin
zirvə məqamına güzgü tutan bu şeir
poeziyamızın son dövr uğurlarından biri sayıla
bilər; bu əsərdə milli mübarizənin, mücadilənin
çağırış ritorikası,
qan-qışqırıq tribunçuluğu yox, qorxunc lal
sükuta qərq olan tragik dərdin özü söz deyir və
dərdin göynətdiyi o lal qışqırığı,
o susqun sözü bütün dünya eşidir. Və
soba yandıqca ruhumuz üşüyür...
Məhərrəm
Qasımlı - Orxan Paşanın şeirləri dediyi
ağırtaxta, sanballı SÖZÜYLƏ, mənəvi-psixoloji
dərinliyi, intellektual ucalığı ilə, kökə,
qaynaqlara bağlılığı, doğma Azərbaycan
bulağının gözündən su içməsiylə,
poetik formalizmdən uzaqlığı, ruhun sirli ahənglərinə,
harmonik yaşantılarına az qala üst-üstə
düşən yaxınlığı ilə, bayağı
söz kosmetikasından tamam üz döndərməsi və
SÖZÜN sevgisinə könül açması, onun əlahəzrət
hüzurunda sədaqətlə diz çökməsi ilə
çağdaş milli poeziyamızda seçilən ədəbi
hadisədir. Bu məqamda 2014-cü ildə qələmə
alınmış, ədəbi inam və ümidlərin tragik
sonluğu, ironik məğlubiyyəti olan, bəşəri bədii-estetik
təfəkkürdə metastaz verən bir cərəyana
ünvanlanmış “Postmodern sərxoşluq” şeiri də əl
çəkmir ki, məni də yada sal. Bu, müasir ədəbi
izmlər cəngəlliyində Orxan Paşanın sənətkar
mövqeyi, özünəməxsus ideya-bədii, estetik-fəlsəfi
platformasıdır, çağdaş ədəbi prosesdə
özünü göstərən bəzi yad meyillərə,
tendensiyalara səmimi və realist münasibətidir:
Başı
üstə duran ağaclar,
biri-birindən seçilməyən
yarpaqlar,
quşlar.
Əlləri
üstündə gəzən adamlar,
gözləri dodaqlarından
baxan
qadınlar,
uça-uça gedən kəpənək addımlar,
hamısı bir-birindən ayrı,
hamısı bir-birinə qovuşuq,
dünya
dopdoluykan
hər
yan boşluq,
boşluq...
Dəymə,
dəymə,
dünyanın düzəninə -
lənət sənə,
postmodern
sərxoşluq!
Məhərrəm
Qasımlı “postmodern sərxoşluğu” lənətlədiyi
bu şeirdən, təxminən, 40 il əvvəl
yazırdı:
Ayaqlar
bir-birini
izlədi,
nə
ikinci gecikdi,
nə
birinci gözlədi -
addım
oldular.
Cəmi
beş misralıq, on bir sözlük bu balaca şeir nə
modern, nə postmodern, nə simvolist, nə avanqard... idi; bu, həyatın
ən adi detalında qəfildən zühur edən
qeyri-adilik, poetik kəşf idi; bu, tələbə
M.Qasımlının böyük yola çıxan ilk poetik
addımları və 40 ildən sonra da şeir şəfəqləri
sayrışan, ədəbi haləsi heyrət doğuran bədii
duyğu, SÖZ QƏLƏBƏSİYDİ...
lll
Doğma
Vətənə, millətə, dövlətə qəlbən,
ruhən bağlılıq, Azərbaycanın dünəninə,
bu gününə, bütöv sabahına, xilaskar Azərbaycançılıq
ideologiyasına fədai sədaqəti, bütün türk
dünyası ilə daim üz-üzə, göz-gözə
yaşamaq, qol-boyun olmaq Məhərrəm Qasımlı - Orxan
Paşa yaradıcılığının əsas portret
cizgilərindəndir. Buna görədir ki, onun
şeirləri Oğuz-Türk-Azərbaycan ruhunun ulu yaddaş
yollarına, yovşanlı yamaclarına qəlbin qanıyla
yazılan tale nəğmələri kimi oxunur, elmi-nəzəri
mətnlərindən möhtəşəm Azərbaycan
varlığının səsi gəlir. Məhərrəm
Qasımlının ana südü kimi doğma, ümummilli
ruhumuzun yaddaş yaralarına məlhəm olan fədai
qüdrətli, qalib həqiqətli mətn möcüzələrindən
bircə abzasa fikir verin: “XVI əsr elə ilk ilindəncə
Azərbaycan tarixində parlaq bir səhifə kimi
açılır: 1501-ci ildə bütün sonrakı
dövrlər üçün örnəyə çevrilən
möhtəşəm Azərbaycan-Səfəvi dövləti
qurulur. Bu dövlətin qurucusu təzəcə yaşın
on beşinə qədəm qoymuş dəliqanlı bir
türk bahadırı idi - Şah İsmayıl Xətai! On
altıncı yüzilliyin tarixi salnamələrindən birində
Şah İsmayılın Təbrizi fəth edərək
hakimiyyəti öz əlin alması barədə poetik bir bənzətmə
var: “O, Təbrizə girdi, elə bil ruh bədənə daxil
oldu”. Bu bənzətmədəki milli romantika
indinin özündə də vətənçi duyğunu,
dövlətçi düşüncəni dimdik ayaqüstə
saxlamağa qadirdir. Şah
İsmayılın Təbrizə girməsinin ruhun bədənə
daxil olmasına bənzədilməsi onun Azərbaycan tarixi
içindəki yerinin son dərəcə dəqiq ifadəsidir.
O, öz keşməkeşli, yorulmaz mübarizəsi və
dövlət idarəçiliyi ilə təkcə Təbrizə
deyil, bütövlükdə Azərbaycana böyük bir ruh
gətirdi. Bu, milli kimlik, vətənçilik,
dövlətçilik ruhu idi. Xətainin “Ruh” kimi gəlişi,
daha doğrusu, zühuru milli-tarixi zərurətdən
doğmuşdu: o, orta çağ Azərbaycan-türkmən
mühitindəki “olum, ya ölüm” məqamına bir öndər-ideoloq
(Ruh) kimi daxil olaraq etnosun milli kimlik, milli özünü təsdiq
mücadiləsini təşkil etməyi və istiqamətləndirməyi
bacardı. Zamanın girdabı içində
vurnuxan türkman elləri-əfşar, bayat, şamlı,
padar, kolanı, bayandur, qacar boy-tayfaları Səfəvi-qızılbaş
bayrağı altına cəmləşərək Azərbaycan
gerçəkliyini ortaya çıxartdı. Şah İsmayılın gətirdiyi böyük
Ruh etnosun sonrakı tarixi mövcudluğunun dil-ədəbiyyat,
fəlsəfi-dini dünyabaxışı, etnopsixologiya
göstəricilərini və bütün bunların yekunu
olaraq etnocoğrafi hüdudlarını müəyyənləşdirdi.
Beləliklə də, Azərbaycan türklüyü
(türkmanlıq-bugünkü anlamda azərbaycançılıq)
özünəməxsus etnik-mədəni sistem kimi milli
differensasiya halına gəldi...”
Bu, Azərbaycanın
qədim və qüdrətli tarixi həqiqətlərini
olduğu kimi gündəmə gətirən, bütün
yalanları, antiazərbaycan mövqeli yad imperiya maraqları ilə
yaradılan aşağılayıcı kiçiklik sindromunu
vurub dağıdan, xalqın dövlətçilik
duyğusunun, qan-gen yaddaşının, dəniz kimi
özünü təmizləyən etnopsixologiyasının
bütöv coğrafiyasını, milli-mənəvi mənzərəsini
göstərən, təqdim və təsdiq edən, fundamental
elmi təfəkkür və saf bədii təxəyyülün
qeyri-adi sintezindən yaranan düşündürücü,
yaradıcı və yaşadıcı mətndir. Bu, oxucunu
doğma tarix yollarında daim oyaq, daim ayaq üstə saxlayan,
müzəffər yürüşə səsləyən,
bütün ruhuyla, etnogenetik varlığıyla səfərbər
edən böyük alim-şair sözüdür, öz səsi,
öz sifəti, öz elmi-ədəbi üslubu olan, ədəbiyyatşünaslığımızın,
xüsusilə, folklorşünaslığımızın
bütöv mənzərəsində görünən,
seçilən Məhərrəm Qasımlı mətnidir.
2008-2016-cı illərdə Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin birinci katibi olan Məhərrəm Qasımlı 2016-cı ildən həmin təşkilatın sədri kimi səmərəli fəaliyyət göstərir. O, 2014-cü ildən nəşr edilən “Folklor və etnoqrafiya” Beynəlxalq elmi jurnalının təsisçisi və baş redaktoru, Türkiyədə çap olunan “Milli folklor” və “Atatürk” beynəlxalq elmi jurnallarının Azərbaycan təmsilçisi, UNESKO-nun qeyri-maddi-mədəni irs üzrə “Aşıq sənəti” layihəsinin elmi məsləhətçisi, “Ozan” elm və sənət toplusunun baş redaktorudur.
Məhərrəm Qasımlının 60 illiyi münasibəti ilə çap olunan “Ömür yolu və biblioqrafiya” kitabında alimin beynəlxalq miqyaslı elmi fəaliyyəti də işıqlandırılır: “ABŞ, Rusiya, Türkiyə, Fransa, İran, Gürcüstan, İraq və bir çox başqa ölkələrdə tədqiqatları nəşr edilən, beynəlxalq elmi konfranslarda məruzə və çıxışları böyük maraqla dinlənilən tanınmış araşdırmaçının aşıq sənəti sahəsindəki sistemli elmi-təşkilatı fəaliyyəti barədə 2006-cı ildə Türkiyənin Atatürk Universitetində dissertasiya işi müdafiə olunmuşdur.
Çoxsaylı kitab, monoqrafiya və məqalələrin müəllifi olan professor Məhərrəm Qasımlının rəhbərliyi altında otuzdan çox fəlsəfə doktoru yetişmişdir. O, 2004-cü ildən nəşrə başlanan yeddi cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin Baş redaksiyası Şurasının üzvü, birinci cildin isə məsul elmi redaktoru və əsas müəlliflərindən biridir. Naxçıvan, Dərbənd, Gəncəbasar ərazilərindən, eləcə də Cənubi Azərbaycan, Qazaxıstan və Gürcüstanda yaşayan soydaşlarımızdan folklor materiallarının toplanması və antoloji nəşrlərinin hazırlanmasında da onun mühüm xidmətləri vardır. Təkcə 2018-ci ildə nəşr olunan üç cildlik “Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı” antologiyası bunun əyani örnəyidir”.
Tovuzun Alagöl kəndində, Paşa kişinin ailəsində dünyaya gələn Məhərrəm Qasımlı elmin və sənətin böyük, əzablı yollarında səbrlə, cəsarətlə, mərdanə bir eşqlə addımlayır, yeni söz deyən elmi və ədəbi əsərləriylə zirvələrdən zirvələrə ucalır. Bu, həqiqi alim, şair, ziyalı, vətəndaş ömrünün halal tale qisməti, bir misrasında dediyi kimi, “Buludlu, qartallı, zirvəli könül”ün qələbələr yoludur.
525-ci qəzet 2018.- 18 avqust.- S.18-19.