Zireh

Zireh - daxildəkini, gözlənilən xarici təhlükədən qorumaq üçün geyim. Bizə tanıdılmış bütün növ zirehlər özünü, qoruduğu cisim üçün “fəda etməyə, məhv olmağa” hazırdır.

Bununla yanaşı, bu zirehlər cansızdır və çox nadir hallarda qorumalı olduğu cismi, sözün əsl mənasında, xətasız-bəlasız, təhlükədən uzaq tutmağa qadirdir. Əbəs yerə “gözlənilən” təhlükə demirik, bilinən bir təhdid peyda olmadığı müddətcə zirehə ehtiyac duyulmaz, hər halda, zireh məqsədli surətdə, şüurlu şəkildə geyinilir və təhlükənin yaxınlaşdığının qasididir. O, bizi odlu silahlardan, xəncər yarasından və bəzən bütöv bir yanğından, hətta bəzən öz-özlüyündə böyük bir afətdən qorumağa qadirdir. Amma bütün təhlükələr hər zaman gözlənilən və aşikardırmı? Arxamızı dönən zaman, gözlərimiz qəflət yuxusunda ikən bizə tuşlanan oxlardan ki bixəbərik. Kəm gözlərdən, bəd niyyətlərdən, haça dillərin şirk sözündən, boğazımıza dirənən qaynar böhtanlardan bizi qoruyacaq bir zireh varmı?

Uşaq ikən ailəmizdə ikitirəlik olduğunu hiss etmirdim. Anamın ziyalı ailədən olması ailəyə təmkin, ağırbaşlılıq, sükunət gətirirdirsə, ata tərəfdən hər zaman bunun əksi, yəni od-alov gələrdi. Saman alovu tək tez alışıb-sönən ata qanadımız bizə qaynayıb-coşan bir xasiyyət ötürürdü, bunu da anadan gələn sərin meh ilə soyutmağı öyrənirdik. Anamın anası, təhsil adamı idi, batil inanca, el arası söz-söhbətlərə qoşulmazdı və bunun tam əksi olaraq atamın anası qaynar təbiətə, tez alışan marağa, saysız-hesabsız və bəzən də məzəli inanclara sahib qadın idi. Gecələr həyətimizdə ulduzların altında yer-yataq döşəyib, bizi də yanına alıb cinlərdən necə qorunduğundan, şər vaxtı əncir ağacının altından uzaq gəzməkdən, həmişəyaşıl ağacının lənətindən - onun bir budağını ərinin yastığı altına qoyub beləcə ərini öldürən bir qadından danışırdı - qoz ağacının altında bəd əməlin, yatmağın, dincəlməyin fəsadlarından nağıl edərdi.

“Eşit, inanma... İndi deyəcəm, güləcəksiz ki, nənə, sənin də atan olub? Olub, özü də bir kişi olub ki, ermənini buralardan öz dəstəsiylə qovalayıb! Hərçənd, qonum-qonşudan nəsə gizləmək olmurdu o vaxtlar, sizə eşitdiyimi deyirəm. Hələm-hələm hər adam o vaxtlar buralarda erməniylə çilingağac oynayıb, gecə rahat yata bilməzdi. Biz uşaq idik, ağlımız kəsmirdi, amma sonralar eşidib-bildik ki, bəs atam yanında öz cinini gəzdirirmiş dustaq kimi. Onu da necə tapıbmış deyim... O, hər axşam atı gətirib tövləyə bağlayır, yalına-quyruğuna sığal-tumar edib evə gələrdi. Bir neçə gün dalbadal səhər vaxtı atın yalında, quyruğunda düyünlər görüb. Əvvəl elə bilib at xəstələnib, sonra bu qəziyyə bir neçə dəfə təkrarlananda dalağı sancıb ki, burada nəsə bir bəd iş var. Bir gecə yatmayıb tövləni pusub. Görüb gecəylə bir qara əmmaməli varlıq gəlib atın həndəvərində tullanıb-düşür, oynayır, sonra da atın yalına quyruğuna bir düyüm atıb səhərə yaxın bir iynə deşiyi qədər işıq gələn yerdən çıxıb qaçır. Kişinin əvvəl ürəyi az qalıb dayana, sonra gedib bir din adamıyla məsləhətləşib dualar yazdırıb, sancaqlar taxdırıb. Molla buna məsləhət görüb ki, sancağı cinin üstünə ilişdirə bilsə, kürəyi yerə gəlməz, onu dustaq edib hər nə ki ürəyi arzu edir ona buyura bilər. Atam da hal belə olan yerdə molla necə deyibsə, birbəbir yerinə yetirib. Biz heç vaxt cini görməmişik, amma atamın üstündə, qollarında, boynunda, köynəklərində hər zaman sancaqlar, gümüş zincirlər olardı. Cin gümüşdən, dəmirdən qorxandı. Bir sancaq üstünə ilişdir, başlayacaq min cür oyundan çıxıb, dünyada o ki var nazu neməti sənə vəd eləyəcək ki, sancağı çıxardasan. Aman ha aldanasan! Bir cini dustaq eləməyin bədəli ağırdı, tutdunsa, gərək ömürlük qul edəsən, şirin dilinə aldanmayasan. Həmişə də gərək üstündə gümüş hərləyəsən. İşdir, şər vaxtı əncir ağacının həndəvərindən yolun düşsə, üstündə gərək iynədən, sancaqdan nəsə olsun”.

Nənəmin üstündə niyə sancaq gəzdirdiyini ancaq o zaman başa düşə bilmişdim. Batil inanc deyib kiçimsədiyimiz xırda məsələlər onunçün önəmli idi. Cindən qorxan idi yaman. Bu səbəbdən də üstündə özünü qoruyacaq bir nəsnə gəzdirməyə ehtiyac duyardı. Nənəm özünü batil inanclarla qoruyurdu.

Digər nənəmə gəlsəm, o, bax başqa aləmdir. Onu həmişə hüznlə yad edirəm. Anam onun ortancıl, həm də demək olar ki, ən istəkli qızı idi. Biçarə anamın ölümündən sonra heç vaxt özünə gələ bilmədi. Elə hey onu yad edib durar, gözünün yaşını axıdardı gizlin-gizlin. İllərlə məktəbdə dərs aparmış, məktəbin qocaman müəllimlərindən olmuş, hamının hörmətini qazanmışdı. Onun batil inancları haqqında danışmağa bir söz yoxdur, özü də çox danışan deyildi, bəlkə də vardı müəyyən inancları amma dilə gətirməzdi. Onu tez-tez görmədiyimdən yaxından tanımaq şansım da olmamışdı. Amma xatırlayıram, hər dəfə qardaşımla məni görəndə ağlamaqdan birtəhər olardı. Təbiəti kövrək və bir o qədər də coşğun idi. Həmişə insanı təbiətin bir parçası kimi yox, təbiətin bir modeli kimi görmüşəm. Diqqətlə baxsan görərsən, həm təbiətdə su var, irmaqlar, dənizlər, okeanlar kimi, həm də insanın bədəninin yarıdan çoxu sudur. Həm irmaqlar, dənizlər, okeanlar bəzən coşub məcrasından çıxar, çağlayıb ətraf aləmi basıb kədərə yol açar və həm də göz yaşı zaman-zaman gözün bulağından dözə bilməyib axıb kədəri simvolizə edər. Həm təbiətdə buludlar, yağışlar var, pəs bulud qayğıya, göz yaşı yağmura bənzər. İnsanın da qayğıları başına toplaşanda, kefi xarab olanda “yenə buludlanıb” deyilər və həm hava pozulanda eyni kəlam buyrular. Yas yerində olan bilər, göz yaşının da leysan kimi tökülməyi var və həm yağışın ani tökülməsinə leysan deyirlər. Yağışlar ki var, yağıb boşalmasa buludlar ağarmaz. Heç görməzsən, ağ buluddan yağış yağarmı? Göz yaşı ki var, axıb boşalmasa gözlərin şişi, qızartısı, kədəri, uzaqlara uzanan nəzərləri bitib-tükənməz, içəri axan gözyaşları bizi daxilən məhv edər. Az görərsən, dərdsiz gözdən yaş gələrmi? Nənəm ölümünə yaxın xoşbəxt idi. Anamla axirətdə yenidən görüşəcəyinə ümid edirdi. Anamı bir də görə bilməməyin qorxusunu, dəhşətini özünə yaxın qoymamışdı, ağlaya-ağlaya ümid etməkdən əl çəkməmişdi. Nənəmin də inancları vardı demək ki, nənəm də özünü bütün bir qaranlığın içində geyindiyi işıqlı ümidləri ilə qoruyurdu.

lll

Bazar axşamlarının yorucu səs-küyündən, təlaşından başımı götürüb özümü tələm-tələsik evə çatdırdım. Gələn həftə 40 yaşım olacaqdı. Artıq 20 ilə yaxın idi ki, tək yaşayırdım. Amma hələ bir dəfə belə olsun tək qalmamışdım. Dostlarım, ailəm, qonşularım mənim haqqımda evdə qalmış oğlanmışam kimi danışırdılar. Buna da gülüb keçməyi öyrənmişdim daha. İnsanların ətraflarındakılara baxıb onları ən müxtəlif səbəblərə görə qınama impulslarına yaxşı bələd idim, onu da bilirdim ki, arıq insanlar kök insanlar qədər qınanmırdı. Çünki insan beyni arıqlığı iradədən azadə hesab edirdi, arıq insan sadəcə zəif görünürdü və mütləq bir xəstəliyi vardı. Köklərlə durum bir-az enişli-yoxuşlu idi... Çünki kök insan “ağzını saxlaya bilmirdi”, “ağlı olsaydı, vaxtında tamahına tat deyib bədənini bu hala salmazdı və bəlkə də həkimlər də, “arıqlamasa, uşaq sahibi olmayacağını” deməzdi”. Köklük insanın öz günahıdır. Subaylıq da insanın öz günahıdır, çünki “nə qədər talibi çıxsa da, bəyəndiyi olmayıb”, öz tənhalığından özü məsuldur. Bütün bu baxışlar ağızdan-ağıza dolansa da, qınanan tərəfin öz xoşbəxtliyi bütün bu müzakirələrdən kənardır. Subay qaldığım üçün həqiqətən peşman deyildim və əgər həyata yenidən gəlsəm, bütün bunları yenidən etməyə heç tərəddüd etməzdim. Çünki bilinən bir çox “həqiqətin” əksinə, yalnız qalmaq heç də yanlış deyildi. Qocaldıqca bədənimizin funksiyalarının deqredasiyaya uğraması heç bir birlikdəliyin kilit daşı olmamalıdır. Yalnız qaldığım və yalnız olduğum heç bir anda sıxıldığımı deyə bilmirəm. Sevdiklərimlə əyləndiyim heç bir anda da yolunda getməyən nə isə olduğunu deyə bilmərəm. Gecənin səssizliyini nə qədər sevirdimsə, səhərin yaşam dolu nəfəsi də o qədər cazibədar idi mənə. Həzin musiqi məni mürgülədərkən necə həzz yaşayırdımsa, səs-küylü musiqidən də o qədər xoşnud olurdum. Tutqun havada necə rahat olur, necə bütün dünyaya əlimi uzatsam çatacaq qədər bütünləşmiş hiss edirdimsə, günəşli havada da bir başqa cür coşub-daşırdı içimdə çaylar, dənizlər. Əlbəttə, bunlar hamısı eyni gündə baş verməzdi, bir-birinin ardınca bir neçə “mən” sıralanıb ayaq uydurardı dövranın gedişinə. Heç zaman da şübhə etmədim özümün bu ruh halımdan. Heç zaman özümü seçim edəcək durumlara salmadım və həyat da yaşamımın son gününə qədər mənə seçim etmə məcburiyyəti yaşatmadı. Çünki seçəcək bir şey qalmamışdı. Zaman-zaman üzümə qapılar açılır və körpülər uzanırdı önümdə, o biri tərəfdə nə olduğundan zərrə qədər narahat olmurdum, bilirdim ki, “körpülər gələndə onları müvəffəqiyyətlə keçəcəyəm”.

Janus - Roma allahı, başlanğıcların, ilklərin və sonların, keçidlərin allahı. Adətən biri geriyə, biri irəliyə yönəlmiş iki üzü olaraq təsvir edilər və bu səbəbdən həm keçmişi, həm də gələcəyi gördüyünə inanılarmış. Təqvimin “Yanvar” ayı ötən il ilə yeni il ayrıcında olduğundan adını bu tanrıdan alıbmış.

Növbəti həftə bütün dost tanışlarımın növbələşərək hər gün mənim ad günümü qeyd etmələri ilə keçdi. Hissiyatımın hər il necə də qabardığının indi fərqinə varırdım. Hər ötən gün hər şeyi daha dərindən hiss edir, daha aydın görürdüm. Aydınlaşdıqca da hər şeyə bitib-tükənməz bir sevgi və anlayışla yanaşırdım. Özümü bərbad hiss elədiyim zamanlarda belə yanımdan ailəsiylə keçən bir körpənin çöhrəsinə baxan kimi bütün qaranquşlar uçub geri gəlirdi. Nə daim üzgün, nə də daim xoşbəxt qala bilirdim. Xatırlayıram ki, təxminən 16-18 yaşım olduğu dönəmlərdə bir qohumumuz başıma gələn pis hadisədən qəzasız-bəlasız çıxmağıma “anasının ruhu onu qoruyur” deyə şərh vermişdi. O vaxt da, elə çox sonralar da bu mənə mənasız xurafat kimi gəlirdi. Deyə bilmərəm ki, indi də elə deyil. Amma başıma gələn hər hadisədən sonra çox çəkmədən yenidən qol-budaq atmağım, üzüntümün içində daim bir gülüşün olması və onun məni düşdüyüm bütün qaranlıq günlərdə müşayiət etməsi məni hərdən düşündürür. Məni hansısa bir təbiət üstü qüvvənin qoruduğu düşüncəsi deyil, o təbiətüstü qüvvənin mənim içimdə olması fikri məni yaxalayır.

lll

“İkitirəli” sözünü eşidər-eşitməz düşüncələrimizdə bir qırmızı işıq yanır və beynimiz nəyinsə yanlış olduğuna dair siqnallar yaymağa başlayır. Vahid düşüncə, bir nüvə ətrafında cəmləşməyə o qədər alışqanıq ki, birdən artıq istiqamətə hərəkət edə bilmirik. Kimdir bizim yerimizə “birtirəli” həyat seçimini edən? Kimdir bizi maraqlandığımız onca şeydən ancaq birini seçməyə məcbur edib, həyatımızı gözü arxada keçirməyimizə səbəb olan? Kimdir bizi ölümlə qorxudub, sonra cansız bədənlərimiz üzərində nəğmələr oxuyan? “İkitirəlilik” elə özü də özünün lənətinə qapılmamışmıdır? Özümü nə zaman bir yol, bir nəğmə, bir hekayə, sevdiyim yüzlərlə dad arasından məhz bir dad seçmək məcburiyyətində hiss etsəm, ürəyim sıxışıb qəfəsə qapanar. Məhz elə buna görə axşamçağını çox sevərdim. Çünki alatoranın elə bir təbiəti var ki, nə gündüzdən gündüzdür, nə də gecədən gecə. Sıxışıb qaldığı üçün ortada, axşamçağı, qəlbi ikitirəliklə lənətlənən insanların ruhu dincələr, özünə həmdəm tapmışcasına izaholunmaz bir rahatlıq hiss edərlər.

Ata tərəfdən nənəmin həyatı çox sadə ötüşmüşdü. Qadın nə ömrü boyu bir işıqlı dünya üzü görmüş, nə də övladlarından arzuladığı istiqbalı dadmışdı. Eləcə gözləyərək ömrünü keçirib gedirdi. Ta ki, gözlənilmədən alacağı o bəd xəbər onu sakit-sakit dovğa buladığı yerdə tapıb, ürəyindən sancanadək: ilk övladı gözündən əməliyyat olunmaq üçün yatdığı masada gözlərini birdəfəlik yummuşdu. Xəbəri ona telefonda vermişdilər, qırmızı, diskli, köhnə ev telefonlarından biri idi. Çox sonralar öyrənmişdim ki, həyətimizin ayağında yerdə basdırıbmış o telefonu.

Nənəmin yaxasındaki sancağın bir xeyri olmamışdı fəlakətinə. Çünki bu zərbəni nə ummuşdu, nə də gözləmişdi. Bir çarə görə bilməmişdi, necə dəf edə bilərdi bu zərbəni anlamamışdı. İnsan əgər üzülürdüsə, savadlı, yaxud avam, ağıllı, yaxud dəlisov, inanclı, yaxud şübhə dolu, gözəl, ya da çirkin olmağın heç bir fərqi yox idi. Həmrəng idi, amma üzüləndə hamı eyni cür davranmırdı. O da nə edəcəyini bilməmiş, onu üzəni gizləmişdi. Gözdən iraq olanın qüvvəsi qalmaz deyə yəqin etmişdi. Ondandır ki, həyatı sona yetməzdən çox-çox öncə gözlərini yummuşdu nənəm. Bizi zərbədən qoruyacaq bir divarımız qalmayanda, gözümüzü yumuruq müdafiə niyyəti ilə.

Digər nənəmi isə belə silahsız qoyan qəziyyə elə buna oxşar idi. Anamın ölümü onu ölümünə üzmüşdü. Baxmışdı açılan hər qapının ardına. Gözləmişdi hər qızılgülün açmasını. Bir axşam yemək bişirəndə aynabəndin dar çərçivəsindən baxıb yada salmağa çalışmışdı səsini şər çökəndə. Yadlaşmışdı xatirələri də... Unutmuşdu səsini bir axşam çağı. İllərlə külfətin damağını xoş tutan yeməyin duzunu qaçırmış, yeməyin dadını qaçırmış, yeməyin altını yandırmış, amma yadına sala bilməmişdi səsini... Nəvələri bilməmiş-necə bilsin, ağlamışdılar yemək dadsız deyə, yemək duzsuz deyə, yemək hüzn dadır deyə... O da bilməmişdi - necə bilsin?! Necə əlləşəcəyini bilməyəndə kədərlə, o da yeməyin dadını qaçırmış... O da yeməyin duzunu qaçırmış... O da yeməyin altını yandırmışdı... Yada sala bilməyəndə bircəcik körpəsinin səsini... O da unutmuşdu hər şeyi onda... O da küsmüşdü yaddaşından onda...

Elbəy ƏSƏDOV

525-ci qəzet 2018.- 25 avqust.- S.22.