Cahana sığmayan şairin həyatı haqqında düşüncələr

“Bu möhtəşəm ədəbi-elmi abidənin gözəl, dəqiq, maraqlı və uzunömürlü yaranmasında bir kərpic qoyanın da, yüz kərpic qoyanın da zəhməti hörmət və təqdirlə yad edilməlidir”.

Rəsul Rza

Bu tarixi sözlər Nəsiminin qəbrini Hələbdə aşkar edən, çağdaşlarımız arasında onu ilk ziyarət edən, haqqında tədqiqat aparan Xalq şairimiz Rəsul Rzaya məxsusdur. Bu kəlam, əslində, bütün tarixi şəxsiyyətlərimizin yaradıcılığı ilə məşğul olan tədqiqatçılara şairin xeyir-duasıdır. Mən Hacı Firudin Qurbansoyun “Seyid Əli Seyid Məhəmməd oğlu İmadəddin Nəsimi Şirvani” adlı çox maraqlı və yeni faktlarla zəngin məqaləsinə (Bax: “Ədəbiyyat qəzeti”, 22.09.2018) bu müstəvidən baxır və qiymətləndirirəm. Tədqiqatçı inandırıcı dil faktları əsasında Nəsiminin Şamaxıda anadan olduğunu sübuta çalışmış və müəyyən mənada istəyinə nail olmuşdur. Alimin Nəsimi ilə bağlı Orta Asiyada türkmənlərin apardığı tədqiqatlar barədə araşdırmaları yenidir. Hacı Firudin bu araşdırmada türkmənlərin dili ilə Azərbaycan dili və İraqda yaşayan soydaşlarımızın dialekti arasında fonetik, leksik, sintaktik cəhətdən böyük fərq olduğunu göstərsəydi, türkmənlərin yanlış fikirlərinə qarşı dəlilləri daha inandırıcı olardı.

Maraqlıdır ki, heç bir tədqiqatçı Nəsiminin Türkmənistanda anadan olduğunu göstərməmişdir. Bundan başqa, Nəsiminin Türkmənistanda Divan nüsxəsi üzə çıxarılmamışdır.

İllərdir ki, tədqiqatçılar Nəsiminin doğum yeri barədə qızğın mübahisə aparırlar. Nəsiminin əsasən Şamaxıda, Təbrizdə, Şirazda, Bakıda, Diyarbəkirdə və İraqda Bayat qəbiləsi (əşirəti) ərazisində, Nəsim kəndində anadan olduğunu göstərirlər.

Kərküklü tədqiqatçı, görkəmli alim Əta Tərzibaşı bu münasibətlə yazmışdır: “Rəsul Rza “Cahana sığmayan şairin qərib məzarı” yazısında İraq türkmanlarından olan məşhur şair Nəsiminin Hələbdəki məzarı haqqında görüşlərini ədəbi bir dillə vəsf etməkdədir”.

Mən də Nəsiminin Nəsim kəndində anadan olduğunu göstərmişəm.

Hacı Firudin yalnız Şamaxıda işlənən sözlərə arxalanaraq Nəsiminin şirvanlı olduğunu, Şamaxıda dünyaya gəldiyini xüsusi vurğulayır.

Nəsiminin yaradıcılığında yalnız Kərkük ellərində işlənən sözlər də çoxdur. Məsələn: tütün (tüstü), kəpənək (yapıncı) və s.

Nəsimidən sonra İraqda - Bayat qəbiləsində dünyaya gələn, heç vaxt İraq sərhədlərindən kənara çıxmayan Füzuli kimi dahinin hansı zəmin üzərində bir şair kimi pərvazlanması da bizi düşündürüb ki, bu quru yerə ola bilməzdi. Bu da mənə imkan verib deyim ki, Nəsimi İraqda, Nəsim kəndində anadan olub.

Bir də ona əsaslanmışam ki, Nəsimi şairin nisbəsidir. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Ə.Mirəhmədovun göstərdiyi kimi, nisbə şairin adı, təxəllüsü və ya ləqəbi ilə yanaşı işlənən sözdür ki, qələm sahibinin haralı olduğunu (yəni doğma yurdunu) bildirir. Bir çox şairlər nisbəni şeirdə təxəllüs məqamında işlətmişlər, o cümlədən də Nəsimi.

Nəsiminin doğum yeri barədə mübahisələr, göründüyü kimi, hələ də davam edir. Hacı Firudin Qurbansoyun yazısı deyilənləri təsdiqləyir.

Hərə məsələyə bir yandan yanaşır və fikrini təsdiqə çalışır.

Bu yazımızda tədqiqatçının Nəsiminin 1417-ci ildə Hələb şəhərində xüsusi fətva ilə amansızcasına qətlə yetirildiyi barədə qənaətlərinə də fikrimizi bildirməyi münasib bildik.

Bəri başdan deyim ki, Nəsimi ruhanilərin fətvası ilə qətlə yetirilməyib. Sovet dönəmində din xadimlərini xalqın gözündən salmaq üçün hər cür vasitəyə əl atırdılar. Hətta Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında Nəsiminin ruhanilərin xüsusi fətvası ilə diri-diri dərisinin soyulduğu göstərilir (bax: VII cild, s.229).

Doğrudur, “ağalar və qullar dünyası”nın əksliklərini bədii sözün qüdrəti ilə aşkarlayan, məslək mücahidi Nəsiminin aqibəti, qismət payı işgəncəli ölüm olmuşdur. Lakin bu, din xadimərinin fətvası əsasında olmamışdır. Şairi siyasi baxışlarına görə məhv etmişdilər.

Bunu akademik Ziya Bünyadovun, professor Əlyar Səfərlinin, suriyalı tədqiqatçı Bəkir ən-Nasirin, Abbas Əzzavinin, Ət-Təbbahın və başqalarının tədqiqatlarından da görmək olur.

Şairin məhkəməsi Hələbin Şeyxi, naibi, qazılar qazısının və rəsmi qəbul olunmuş məzhəblərin (hənəfilik, malikilik, şafilik, hənbəlilik) dördünün də nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilib. İttiham ilə hənəfilərin qazılar qazısı İbn əş-Şənqaşi çıxış edib. Hələbin naibi Yəşbək üzünü Nəsimiyə tutaraq: “Deyilənləri inkar edə bilməsən, səni öldürəcəm” - deyəndə İbn əş-Şənqaşi Yəşbəkin məkrli niyyətini anlayır və ittihamdan imtina edir.

Hənbəlilər şeyxi Sihabəddin ibn Hilal məhkəmənin pozulduğunu görərək malikilərin qazısı Fətxəddindən yuxarı başa keçir. Nəsiminin öldürülməsi barədə yazılı fətva verir. Nəsimi “kəlmeyi-şəhadət” alıb deyilənləri rədd edir. Məclisdə əyləşən din xadimləri - qazı və üləmalar fətva ilə tanış olduqdan sonra onun əsassız olduğunu və güman ki, şairin dini şeirlərini (şairin təkcə İraq Divan nüsxəsində yüzdən artıq dini şeirləri vardır) nəzərə alaraq fətvanı qəbul etməyiblər. Qazılar qazısı Fətxəddin Şihabəddinə deyib: “Qazı və üləmalar səninlə razı olmadıqları halda, mən sənin sözünlə durub ona necə ölüm kəsə bilərəm...” (bax: Ziya Bünyadov. Nəsiminin məhkəməsi və qətli. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 19.09.1980).

Vəziyyətin gözlənilməz məcraya döndüyünü görən Hələb canişini Yəşbək tez işə qarışır: “Sultan nəticəni ona bildirməyi, Nəsimi haqqında veriləcək göstərişi gözləməyi əmr etdi” (bax: Ə. Səfərli, X.Yusifov. Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. 1982, s.193).

Suriyalı tədqiqatçı Bəkir ən-Nasir göstərir ki, Şeyx Şamil əl-İzzinin Hələbin tarixindən bəhs edən çox böyük həcmli “Nəhr əz-zəhəb” (“Qızıl çayı”) əsərində də Nəsimin həyatı və məhkəməsi barədə qiymətli məlumatlar vardır.

Baş qazı: “Nəsimi Əmirin istəyinə əsasən mühakimə olunur” - desə də, qazılar və üləmalar şairin küfrdə təqsirləndirilməsi barədə qərara gələ bilməyiblər (bax: Bəkir ən-Nasir. İmadəddin Nəsimi. “Azərbaycan” jurnalı, №9, 1987, s.170).

Beləliklə, məclis dağılıb. Misirdən - Sultan Müəyyəddən cavab gələnə qədər şairi zindanda saxlayıblar.

Çox keçmir ki, Sultan Müəyyəddən əmr gəlir. Əmrə əsasən, şairin başını kəsib dərisini soyaraq cəsədini çarmıxa çəkirlər. Əmrdə xüsusi vurğulanırdı: Carçı car çəksin. Hələbdə yeddi gün göstərilsin. Sonra da əl-ayağı kəsilsin, bir parçası Zülqədər oğlu Əlibəyə, qardaşı Nəsirəddin və Osmanyölükə göndərilsin; çünki Nəsimi onların inanclarını (etiqadlarını) pozmuşdur. Bunun üzərinə Nəsimi öldürülür (bax: Ə.Səfərli, X.Yusifov. Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. 1982, s.193).

Demək lazımdır ki, Zülqədər oğlu Əlibəy və qardaşı Nəsirəddin Qaraqoyunlu türkman tayfalarının, Osman Qarayölük isə Ağqoyunlu türkman tayfa ittifaqının başçısı idi. Onlar Osmanlı imperiyasına tabe olan Misir sultanı Müəyyədin siyasi düşmənləri idilər. Qaraqoyunlu Qara Yusif Nəsiminin qətlindən cəmi 7 il əvvəl, 1410-cu ildə Bağdadı tutmuşdu. Osman Qarayölük isə 1399-cu ildə Osmanlılara qarşı müharibədə Teymurun tərəfinə keçmiş və hətta Sivası istila etmişdi.

Guya onları Nəsimi yoldan çıxarmışdı.

Sultan Müəyyədin əmrindən göründüyü kimi, Nəsimi dinə qarşı təqsirli bilinərək öldürülməyib. Sultan Müəyyəd Hələb şeyxi, qazılar və din xadimlərinin rəyini qulaqardına vura bilməzdi. Onlar Nəsimini dinə qarşı çıxmaqda təqsirli bilməmişdilər.

Belə olan halda, Sultan Müəyyəd əsl həqiqəti açmalı olmuşdu.

Nəsimi dini əqidəsinə görə edam edilsəydi, islamın ilk illərindən üzərində bərqərar olduğu dayaqlarından birində - Suriyada məsciddə dəfn olunmazdı. Burada Nəsimiyə məqbərə tikilməzdi, adına bu günə qədər mövcud təkyə olmazdı. Hələbdə adına küçə qoyulmazdı. Bütün bunları 2007-ci ildə akademik Bəkir Nəbiyev, professor Teymur Kərimli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Şıxıyeva, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin məsul şəxsləri ilə Hələb şəhərinə Beynəlxlaq Nəsimi konfransına gedəndə şəxsən görüb qürur duymuşam. Qürur duymuşam ki, 600 il bundan əvvəl siyasi görüşlərinə görə işgəncə ilə qətlə yetirilən Nəsiminin soykökü-şəcərəsi Hələbdə zəmanəmizə qədər davam edir.

Məscid və təkyənin qoruyucusu Məhəmməd Nəsimi adlı ortayaşlı bir şəxs idi. Bütün bunlar çox mətləblərdən söz açır, şairin mühiti, həyat və yaradıcılığına yeni dəyərlər prizmasından baxmaq zərurəti qoyur.

Burada kimin nə qədər iş görəcəyi fərq etməz. Nəsimi elə bir zirvə, elə bir abidədir ki, Xalq şairi Rəsul Rza demiş, onun daha gözəl, daha dəqiq, uzunömürlü yaranmasında bir kərpic qoyanın da, yüz kərpic qoyanın da zəhməti hörmət və təqdirlə yad edilməlidir.

Qəzənfər PAŞAYEV

Professor

525-ci qəzet.- 2018.- 1 dekar.- S.18.