Bir təməl, bir yön, yaxud çapını çoxdan gözlədiyimiz kitab

BÖYÜK TÜRKOLOQ, AKADEMİK TOFİQ HACIYEVİN "CƏBRAYIL ŞİVƏSİ" ƏSƏRİNİN NƏŞRİ BARƏDƏ DÜŞÜNCƏLƏR

Akademik Tofiq Hacıyevin fikridir: "Dialekt və şivələri öz eksponatlarını əsrlərlə təzə saxlayan etibarlı bir muzeyə bənzətmək olar". Hələ həyatda ikən, sağlığında hərdən-birdən sual verərdim, "bəs, "Cəbrayıl keçid şivəsi?" nə vaxt kitab kimi çap olunacaq. "Görək də, sağlıq olsun!" deyərdi.

Nəhayət, özü görməsə də, oğlu - hörmətli Azər müəllim sağ olsun, kömək əli uzadanlar (akademik Nizami Cəfərov, professor Məhərrəm Məmmədli, Qızılgül Abdullayeva və başqaları) var olsun, böyük alimin, akademik, çağdaş türk dünyasının ən məşhur türkoloqlarından biri olan Tofiq Hacıyevin ilk əsərini - "Cəbrayıl şivəsi"ni (1962) elmi ictimaiyyətə və Cəbrayıl əhlinə ərmağan etdilər. Yaradıcı təfəkkürün ilk məhsulu. Hələ təcrübəsinin kamil həddə çatmadığı gənclik illərində bu əsəri yazmağa girişdi, çox uğur və şöhrət qazandı. 60-cı illərdən sonra respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrinin dialekt və şivələri üzrə tədqiqat aparan dialektoloqlar bu əsərdən lazım olan qaydada faydalandılar.

Bu əsər biz - cəbrayıllılar üçün, böyük düşüncələr adamı olan Tofiq müəllimin özü qədər əzizdir, doğmadır. Biz bu şivələrlə doğulub, boya-başa çatmışıq, bir-birimizlə ünsiyyət qurmuşuq. Düşüncələrimiz belə sözlərlə axara salınmış, üslubi davranışımız bir qədər də çevikləşmiş və həssaslaşmışdır. Bu zaman ünsiyyət təbii görünür (Biz danışanda deyirdik ki, "şonu götür, şonu qoy" (şu, şo qədim əvəzlik), dədəm deyərdi ki, ay gözümün ilk avı", "ə, hara təzisən (qaçırsan)", xeyli tülədim (yəni yüngülləşdim), Məhəddin kimi nə yemisiyirsən (yəni şaytıyırsan), sulu, oğlu sulu (şulum, tamahkar); nənəmi tavladım (ələ gətirmək), bu tutuşla (bu minvala), qılıqlamaq (dilə tutmaq), hana uzatmax (hana qurmaq), damazdığı kəsilir, qağam yaman alındı (yəni pərt oldu), tünnüxdü, səsməkünnükdü, cıppılı və s.)

Biz bu şivələrlə o torpaqları, o ərazinin dağını, çayını, təpəsini, ucsuz-bucaqsız bağlarını sevmişik. Biz şirin dilimizi, əziz şivəmizi Tofiq müəllimin bu kitabından, bu kitabında olan faktlardan öyrənmişik. Bu şivədə qanadlanaraq göylərə uçmuşuq...

İstəsək də, istəməsək də bu şivədə yazdığımız bədii nümunələr dada, tama, duza, ləzzətə gəlib, ruhumuzu bu şivələr oxşayıb.

Cəbrayıllılar xalq dilinin dərinliyinə gedən, dili dərindən duyan, onunla yaşayan və nəfəs alan bir toplumdur. Elə, rəhmətlik Tofiq müəllimin də mövcud olan yaradıcı təfəkkürünün bütöv mərhələsi dil yaradıcılığına, dil quruculuğuna sərf olunmuşdur. Hər şeydən ötəsi, o, bir dil yaradıcısıdır, üslub yaradıcısıdır, modern amanların əsl kişisidir. Türk alimlərinin dediyi kimi, tarix səhnəsindən ən diqqət çəkici bir adam keçdi... Tofiq müəllim. O, bir təməldir, bir yöndür... Fəzilət və ciddiyyəti ilə, yaradıcı ruhu ilə, təzə düşüncələri ilə üslubu dəyişdirdi...

Bu kimi söz və ifadələr yalnız cəbrayıllıların yaratdığı dil-dialekt variantlarıdır. Kitabda cəbrayıllıların qəlbi Tofiq müəllim həmin tip söz və ifadələrin izahlı lüğətini yaratmışdır.

Bu şivə Azərbaycan dilinin tarixini öyrənmək üçün çox zəngin material verir. Tofiq müəllim müasir ədəbi dilimizdə olmayan səslər (z (karlaşmış forma. Yalnız şirak tayfasının izlərini qoruyub saxlayan Sirik kəndində yaşamış insanların nitqində müşahidə olunmuşdur.), ts affrikatı), n (velyar n), n (sağır nun), nq (qovuşuq) Cəbrayılın Qazanzəmi, Dağ Tumas, Qaracallı şivələrində işləndiyini müəyyən etmişdir.

Kitabda aşağıdakılar xülasə edilir: Səslilərin ahənginin pozulması, qapalılaşma hadisəsi, müxtəlif fonetik hadisələrin qədim yazılı abidələrimizdə də müşahidə olunması, Cəbrayıl şivəsində müşahidə edilmiş fonetik hadisələrin kəmiyyəti, işlənmə tərzi fərqli olan səslər və s.

Tofiq müəllim Cəbrayıl şivəsi əsərini 20 yaşından sonra yazıb. Lap cavan olanda. Fundamental bir iş görüb. Cəbrayılın demək olar ki, bütün kəndlərini gəzib, dolaşıb, şivə faktlarını toplayıb, sistemə salıb, dilin fonetik, leksik, qrammatik səviyyələrində təhillər aparıb. O, Cəbrayıl şivəsinin Azərbaycan dili dialekt və şivələri arasındakı mövqeyini ortaya qoyub və belə bir nəticəyə gəlib ki, Cəbrayıl rayonu ərazi cəhətdən Azərbaycanın cənub və qərb zonası arasında yerləşir. Bu ortaqlıq, keçidlik coğrafi mövqedə olduğu kimi, dil hadisələrində də özünü göstərir. Xüsusi cəhətləri sərf-nəzər edərək, bütövlükdə götürüb, qabarıq surətdə özünü göstərən ümumi cəhətləri nəzərə alsaq, dil hadisələri Cəbrayıl şivəsinin Azərbaycan dilinin cənub və qərb qrupu dialekt və şivələri arasında keçid mövqeyi tutduğunu göstərir. Coğrafi, ərazi cəhəti ilə dil faktlarının bu uyğunluğu "yerli dialekt", "yerli şivə" terminlərinin linqvistik məzmununa tamamilə müvafiq gəlir.

Cəbrayıl şivəsinə məxsus fonetik hadisələri Füzulinin, Vaqifin əsərlərinin dilində izləyir, oxşar cəhətləri müəyyənləşdirir. Həmin faktları türk dillərinin dialektləri ilə müqayisəyə cəlb edir.

Cəbrayıl şivəsini ədəbi dildən, habelə Azərbaycan dilinin başqa dialekt və şivələrindən fərqləndirən bir sıra maraqlı morfoloji xüsusiyyətlər də T.Hacıyevin nəzərini cəlb etmiş, bu əlamət həm sözdüzəldici (leksik) şəkilçilərdə, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə mənsub kateqoriya şəkilçilərində (sözdəyişdirici şəkilçilərdə) özünü göstərmişdir. Müəllif hələ o vaxtlar müəyyənləşdirmişdir ki, Cəbrayıl şivəsində müşahidə edilən bir çox şəkilçilər ədəbi dildə ya yoxdur və ya ədəbi dildən fərqli işlənmə tərzinə malikdir (toz+nax, qaz+nax və s.)

Cəbrayıl şivəsində sintaktik özəlliklərin az olduğunu T.Hacıyev haqlı olaraq qrammatikanın abstarktlaşdırma fəaliyyətinin nəticəsi hesab edir. Amma bununla belə, istər ismi birləşmələrdə, istər sintaktik əlaqələrdə (uzlaşma, yanaşma, idarə), istər cümlə üzvlərində və istərsə də mürəkkəb cümlələrdə Cəbrayıl şivəsinin müəyyən özünəməxsus əlamətləri nəzərə çarpır. Kitabın "Sintaksis" hissəsində ədəbi dillə oxşarlıq və fərqlilik yaradan xüsusiyyətlər də dəqiqləşdirilmişdir.

T.Hacıyev dialekt və şivələri öz eksponatlarını yüzillərlə təzə saxlayan etibarlı bir muzeyə bənzədir. Bu muzeydəki söz və qrammatik forma eksponatları dil tarixi materialının araşdırılmasına yardım etmiş olur. Həmin dildə danışan xalqın adət-ənənələrinin öyrənilməsində qiymətli vasitələrdən biri olur, o xalqın qohum xalqlarla tarixən olmuş münasibətlərinin və ümumiyyətlə, özünün keçirdiyi inkişaf yolunun tədqiqində tutarlı, inanılacaq mənbələrdən biri sayıla bilir.

Tofiq müəllim Cəbrayıl rayonu şivəsində işlənən leksikanı uyğun sahələr üzrə qruplaşdırır, təsərrüfat həyatı ilə, məişətlə, qohumluq münasibətləri ilə, müxtəlif adət-ənənələrlə və s. ilə əlaqədar sözlərin məna və işlənmə məqamlarını müəyyənləşdirir. Mənaların izahında o, Mahmud Kaşğarinin lüğəti, qədim türk yazıları, qədim türk lüğəti və digər qaynaqlardan istifadə edir. Müşahidələrini klassik ədəbiyyatdan, aşıq ədəbiyyatından gətirdiyi və müqayisə etdiyi örnəklərlə əsaslandırır.

Kitabın "Terminlər" hissəsində cəbrayıllıların istifadə etmiş olduğu maldarlığa, qoyunçuluğa, dəvəçiliyə, atçılığa, təsərrüfatın ayrı-ayrı növlərinə dair (pambıqçılıq, ipəkçilik, taxılçılıq, quş, bitki adları, toxuculuğa, çörək və xörək adları, ev hissələri, qab-qacaq və digər ev əşyaları, köhnə təqvim adları, ölçü adları, el köçü ilə bağlı, toy, oyun, toponim adlar, məhəllə, tayfa, tirə və s. adlar da toplanmış, sistemə salınmışdır.

Folklor nümunələri sırasında mətnlər verilmişdir ki, bu mətnlər Cəbrayıl şivəsini əks etdirmək baxımından maraqlıdır.

Təhlil səriştəsi güclü olan bu əsərin yazılmasını Tofiq müəllimin əvəzsiz xidmətlərindən biri saymaq olar. Bu baxımdan həmin əsərin dəyəri heç nə ilə ölçülmür. Bu iş bütün cəbrayıllıları sevindirir.

Tofiq müəllimə "xoş gördük..." deyirik. Deyirik ki:

Salam, yaxşılığın dəhnə kişisi,

Saflığın bərəkət-təhnə kişisi.

Tanrım amanında saxlasın səni,

Xoş gördük, ay Tofiq İsmayıloğlu,

Xoş gördük, ay elin köhnə kişisi!

(Şair İsmayıl İmanzadədən)

Biz Cəbrayılı qoruya bilmədik, amma şivəmizi, ünsiyyətimizi, şirin ləhcəmizi Tofiq müəllimin bu kitabı vasitəsilə qoruduq. İndi şivəmizdə danışan azdır. Yəqin ki, yeni gələnlər daha bu şirin, duzlu şivəni unudacaqlar. Amma zaman gələcək, bu kitab şivəmizi yenidən yada salmağa yardım edəcək, onu daha da dərindən araşdırmağa yol göstərəcək...

İsmayıl KAZIMOV

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet 2018.- 13 dekabr.- S.6.