Milli poeziya müstəvisində Oqtay Rzanın "səkkizliklər" xətti

Allahverdi EMİNOV

Şair Oqtay Rza öz poetik təhkiyə üslubuna malik və sadiq söz ustasıdır və on illərdir, oxucusu onun yaradıcılığını qəbul edir. Bu "qəbuletmə" şərti qiymət deyil, şair - oxucu paralelinin təzahürüdür.

Mübahisəyə ehtiyac duymayan bir aksiomdur, çünki həyatın qəribəliklərinin, ziddiyyətlərinin və nəhayət, həqiqətlərinin poeziyada əksi heç də birmənalı qarşılanmır. Çox təbii haldır. Oxucuya daxilən zənginləşmək: ruhi qidalanmaq, düşünmək və idrak etmək kimi dəyərlər lazımdır; bu atributlara estetik zövq almaq, gözəlliyi duymaq və davranış sabitliyini qorumaq müqəddəsliyini də əlavə edərdim. Bu mülahizəmi ədəbi-nəzəri fıkir xatirinə deyil, öz şeiriyyət aləminə sadiq qalan, bu yaşlarında belə hafizəsinə güvənən, daima insanlar arasında olan, oturuşunu-duruşunu bilən pedaqoq-şair olaraq xatırladıram. Poeziyamızda "Cüt qüvvə", "Bulud", "Sonuncu nəğmə", "Payız", "Daşın nağılı", "Mövlanə Rumi", "Anama" və digər şeirləri artıq klassikləşib. Şairin "Bulud"undan bir bəndi hələ də unutmamışam:

Harasa yollanıb qərib durnatək,

Bu axşam nə yaman kövrəksən, bulud?

De, hansı aşiqin vəfalı, göyçək

Yarından yadigar örpəksən, bulud?

Bu misralar mənə Puşkinin, Lermontovun, Məmməd Arazın bulud obrazlarını yada salır. Bulud da insan kimi varlığında göz yaşı, kədər və sevinc daşıyır, daima dənizə tələsir. Dənizlər, göylər, çaylar onun son dayanacaq - məzar yeridir...

Oqtay Rza şeirində iki xətt aparıcı olmuşdur: rübailəri və səkkizlikləri. Birinci silsilə haqqında "Oqtay Rzanın yaradıcılığı" (Bakı, 2003, 304 səh.) monoqrafiyamda qismən yazmışam və şairə məxsus tematikasını, bədii-üslub çalarının məxsusi cəhətlərini vermişəm. Bu gün isə müntəzəm şəkildə mətbuatda ardıcıl işıq üzü görən "səkkizliklər" barədə fikrimi şairin oxucuları ilə bölüşəcəyəm...

Oqtay Rzaya qədər "səkkizlik"lərdən Rəsul Həmzətov, Tofiq Bayram, Qabil yaxşı nümunələr yazmışlar. Təbii ki, o zaman kəsiyinin spesifık ideologiya təlatümləri yox deyildi. Lakin poeziyanın tələbləri baxımından bu gün də maraqla oxunur. Oqtay Rzanın "səkkizlik"ləri bir neçə rakursdan fərqlənir; bu isə şairin yuxarıda vurğuladığım kimi: fərdi üslub çalarları ilə bağlıdır. Şərti deyərdim ki, O.Rzada birinci poetik təyinat insanın azadlığı fəlsəfəsidir, yeni nəsilə də bu aşılanmalıdır və belə bir vəzifəni yalnız elmi-pedaqoji əsərlərin üzərinə atmaq bitərəflik olardı, poeziyanın məxsusi imkanlarını nəzərə almaq lazım gəlir. Əks halda insan cəmiyyətdə ruhən varlığını itirər. İnsan Kainatda öz yerini - vəzifəsini anlamağı bacarmalıdır.

Ozon dünyamızın böyük kəşfidir,

Ondan insanlığa halal töhfədir.

Çünki üstümüzə süzülüb gələn -

Ölüm şüasından bizi hifz edir.

Yer bizi saxlayır çətir altında

Əziz övladıyıq kainatın da.

Pəncərə gözüdür işıqlı evin -

"Pəncərə" açmayaq ozon qatında.

Bu poetik deyimdə nəsihətçilik bir yana, insanın mənfi, bəd psixologiyadan uzaqlaşması üçün daha geniş, humanist düşünməsi, sosial və məntiqi yollar axtarıb tapması aşılanır. Əgər insanda düşüncə tərzi analitik işləyirsə, kainatı (dünyanı) bütöv görürsə, heç bir halda insanlar haqda düşünməz. Həqiqi məxrəcə gəlmək üçün insana - ona vəzifə, çin etibar edilmişsə, deməli, dövlətini yaşatmağa borcludur. Hər bir vəzifə sahibi də ölkəsinin vətəndaşıdır, xalqı, dövləti üçün işləməlidir ki, rahat yaşaya bilsin. Şair Oqtay Rzadan belə bir sosial-mənəvi yanaşma yan keçməmişdir.

Beş ildə üç iri vəzifə aldı,

Rəis kürsüsünə qədər ucaldı.

Vəzifə çox şeyi dəyişdi - təzə,

Doğma qəsəbəni gözündən saldı.

Pillədən-pilləyə yüksəldikcə o,

Evi də yeridi mərkəzə doğru.

Ay dost, mexanika dilində buna

Mürəkkəb hərəkət deyirlər, ya yox?!

Bu məsələdə Qərb və Şərq düşüncə tərzində özümüzün davranış psixologiyamıza diqqət yetirməliyik. Oqtay Rzanın on illərdən bəri aforizmə çevrilib yaşayan misralarını xatırladım:

Yolum dəbdəbəli məclisə düşdü,

Bir dayan, yadıma nə isə düşdü.

Bir nəfər salamı elə verdi ki,

Onun çox hissəsi rəisə düşdü.

Oqtay Rzanm "səkkizlik"lərində o ideya irəli sürülür ki: insan yüksək ali hisslərini itirməməlidir və düşüncə tərzi bu əxlaqa yönəlməlidir. Bir insanın fəaliyyətini, iş qabiliyyətini, məsuliyyətini dərindən öyrənmədən, mahiyyətinə varmadan nəticə çıxarmamalı. Budur:

Könül yaralayıb, sim qırma heç vaxt,

Sözünü sakit de, çığırma heç vaxt.

Bəşər övladına qiymət verərkən

Tələsik nəticə çıxarma heç vaxt.

Qısa söhbətini eyləmə uzun,

Çaşıb canavara söyləmə quzu.

Aysberq böyükdür göründüyündən -

Qalır su altında onda doqquzu.

Oqtay Rza cəmiyyətə yük olanları, xəbisləri, tamahkarları səkkizliklərində ifşa etməkdən çəkinmir və niyə də ehtiyatlanmalıdır. Belələrinin əxlaqi-davranış potensialı çatışmırsa, yerində otuzdurulmalıdırlar. Yaxşı ki, poeziya bu missiyadan kənarda durmur:

Bir xəbis dirilsə hamı mat qalar,

Adam diksindirən söz-söhbət olar.

- Necə? Cəhənnəmdən qayıdıb gəlib?

Bir xəbis dirilsə müsibət olar.

Oqtay Rza igidliyi əxlaqi kodeksi poetik səviyyəyə qaldırır, lap uzaqlardan süzülüb gəldiyinə işarə edir:

İgidlik dərsi ol Qorqud elindən,

Gücsüzün, yazığın yapış əlindən.

"Ot kökü üstündə bitər" kəlamı

Arif adamların düşməz dilindən.

Gərək fərqlənməsin iş ilə vədə,

Müdrik tövsiyənin əksidir hədə.

Bütöv kristalın əlamətləri

Sən demə, eynidir zərrəsində də.

Oqtay Rzada ikinci poetik istiqamət təsvir predmetinin elmi ifadəsidir. Assosiativ müqayisəsidir. Çünki onun özü elm insanıdır. Yer səthinin və Kainat harmoniyasının bilicisidir. Bu xətt şairin poeziyasında kövrək ovqatla səslənir.

Dostları evinə çağırır Sokrat,

Hamının ovqatı pisləşir heyhat.

Çünki sərt, çox acı sözlərdən sonra

Ərinin üstünə su atır arvad.

Qonaqlar alimə heyrətlə baxır,

Nə pərtdir o, nə də özündən çıxır.

Deyir ki, "İldırım çaxırdı bayaq -

İndi görürsünüz, bərk yağış yağır".

Təbiətin bir qanunauyğunluğunun təəccüb doğurması Oqtay Rza elmi düşüncə tərzini mənəviyyatla, onun gözəlliyilə, məzmunu ilə bağlayır və çox təbii alınır. Şairə görə, mənəviyyatda acgözlük, hərislik, ifrat nəfs məsələsi problemə çevrilir, çünki tamah, hərislik ziyan verir.

Hörməti heç edər acgözlük, tamah,

Xırda meyllərdən başlanır günah,

Günah ucbatından Yer kürəsində

Gündə eşidirik min fəryad, min ah.

Günahın böyüyü, balacası var,

Günah gizlədənin vicdan yası var.

Aqillər düzəldib nöqsanı, səhvi -

Heç vaxt cinayəti bağışlamazlar.

Oqtay Rzada üçüncü poetik istiqamət "səkkizliklər"də qoyulmuş ideyaların alleqorik şəkildə açılmasıdır: cansız və canlı şeylər üzərinə keçirilməsidir.

Xüsusən, "Şam" surətinə tez-tez müraciət edir şair. Hətta onun uzaq yaşına gedib çıxır.

Şam görən neçənci əsrdən bəri,

Şam kimi əridib qərinələri.

İlləri itkisiz salmayıb yola -

Qalır gövdəsində budaq yerləri.

Fikrim uzaqlarda şığıyıb gedir,

Üzümə toxunan bahar mehidir.

Şamın başındakı yamyaşıl çətir -

Yəqin ya qəhrəman, ya da dahidir.

Yaxud, şamı şair "danışdırır", soruşur:

Şamdan soruşurlar: - İstəyirsənmi

Minillik çinarlar, vələslər kimi

Qışda dincələsən - uzansın ömür?

Şam fıkrə gedərək cavab verdi ki,

- Heç vaxt qorxutmayıb nə boran, nə çən,

Həmişə yaşılam körpəliyimdən.

Xoşbəxtəm - meşənin qərib çağında

Bahardan kiçicik nişanəyəm mən.

Yaxud da ağacdələn surəti - maraqlı müqayisədir.

Heyranam işinə ağacdələnin,

Döymədən döşünə qalib gələnin.

"Həkim"dir, "usta"dır, hətta dostudur

Neçə "ev" gözləyən quşun, dələnin.

Necə ki, qar yağır, meşə ağarır.

O, həzin səsiylə həmdəm çağırır.

Heyranam işinə ağacdələnin -

Yemini dəmirdən, daşdan çıxarır.

Şair Oqtay Rzanın yaradıcılığının bir qolu olan "səkkizliklər" poetik forması və sosial məzmunu ilə insan və onun amalı, həyat və onun idarə olunması haqqında tam təsəvvür yaradır. İnsan həyatda öz yerini görür. Müəllif də bu proseslərin istiqamətlərini daha yeni, bizə yaxın yönümdə təsdiq edir ki, bu, ən vacib faktlardan sayılır.

O.Rzanın səkkizliklərində bəşəri insanlığa dəvət edən ibrətalma funksiyası təzədir, təmsillə fikri əlaqəsi təbiidir. Bəllidir ki, tülkü surəti bu baxımdan "klassikləşmiş"dir və gəlib XXI əsrə də çıxmışdır - təəssüf!

Bütün əlamətlərilə, barı, keçmiş əsrlərdə qoyduğu əlamətlər olaydı.

Tülkünün həmişə işi fənadı,

Çünki hiyləgərtək çəkilir adı.

Sayı azalan bu şələquyruğun

Məskəni çöl, meşə, heyvanxanadı.

Keçmişdən min miras, yadigar qalıb,

İmarət, abidə, bürc, divar qalıb.

Dövran çox vəhşini əhliləşdirib,

Tülkü dəyişmədən, necə var, qalıb.

Deməli, zamanın gücü heç də fikirləşdiyimiz kimi də görünmür, elə məsələlər var, orda acizdir; bu da gen məsələsidir, xislət mütləqliyidir!

Şairin səkkizliklərində məhəbbət-sevgi paraleli təbii hisslərin poetik ifadəsidir. Ona görə bu qənaətə gəlirəm ki, Oqtay Rza şeirində bu həzin dəyər həmişə poetik təsvirini tapmışdır. Bu gün "səkkizliklər"ində də müqəddəs mövzuya qayıdırsa, fılosof B.Spinoza demişkən: "Hər kəs həmişə sevdiyini xəyalında görməkdən xoşlanır". Necə ki:

Xəbərin olmadan gəlir məhəbbət,

"Ağıllı" məhəbbət, "dəli" məhəbbət.

Sevən var - taledən razı, bəxtəvər,

Sevən var - köksünə dağ çəkir həsrət.

Məhəbbət oxuyur eşqin tarında,

Həzin nəğməsidir nakamların da.

Deyirlər "Bir dəfə vurulur adam" -

Niyə "ilk məhəbbət" sözü var onda?

Sual şair üçün heç də ötəri qoyulmamışdır, cavabını oxucularından istəyir, elə deyil? Vaxtilə ölməz şairimiz S.Rüstəm də belə bir kövrək, həsrətli suala "İlk məhəbbət" şeirilə cavab vermiş, böyük Habil Əliyev kamanında səsləndirmişdi: "Sağalmaz yarası ilk məhəbbətin".

Oqtay Rzanın rəng duyumu və qavraması fəlsəfıdir, mahiyyətlidir və simvollaşır, çünki maddi-real dünyanın bir atributudur. Məsələn, sarı rəngi şeirlərində tez-tez gətirir və payız rənginə qatışdırır. Olmaya şairin təxəyyülündə bu rəng estetik funksiyasını ödəyir? Yenə sual! Cavabını fılosof Ş.Monteskyedə tapmaq istədim: "O şey ki, faydalıdır - biz ona "yaxşı" deyirik. O şey ki, faydalanmaq baxımından deyil, sadəcə baxmaq, seyr etməklə bizdə xoş duyğular oyadır - ona "gözəl" deyirik". - Düzgün cavabdırmı? Fikrimcə, sarı rəng sarılıq, saralmaq, xəzəlləşmək, bir sözlə, təsvir obyektinin sonuna - məhvinə işarədir - ideyanı ifadə edirsə belə. Oqtay Rza isə sarı rəngi yarpaqda görürsə, onu Günəşə şamil edir:

Niyə yarpaqların rəngi sarıdır?

Çünki yol payızdan qışa sarıdır.

Yəqin zər şüalı Günəş də göydə

Kiminsə eşqinin yadigarıdır.

Bununla şair "mütləq ideya" yozumuna gəlib çıxır və sarı rəngi kövrək təbiət tərənnümünə gətirir; bununla başqa eyni ovqatlı şeirilə assosiativ əlaqə yaradır:

Sarı köynəyini geyinib bağlar,

Meşədə yarpaqlar xəzələ dönüb.

Heyranı olduğum dilbər qovaqlar

Şalını itirən gözələ dönüb.

Monteskyeyə çıxdıq və filosofla razılaşdıq.

Mən yuxarıdakı mülahizəmə qayıdıram: Oqtay Rza istedadı fitrətəndir, içərisindən qaynaqlanır və təzahür edir. Bunun üçün həmişə vurğulamışam ki, yaradıcılıqda, xüsusilə poeziyada yaş senzi son dərəcə şərtidir, bir şərtlə, duyub yaşayasan, oxucularına dərin zövq aşılayasan.

Haşiyə çıxardım ki, illər öncə Oqtay Rzanın yaradıcılığını araşdırarkən, bu poeziyanın təravətini duyarkən necə təsirlənmişdimsə - yenə israrımda qalıram. Axı poeziya sifarişlə yaranmır, şairin qəlb-ürək pıçıltısıdır...

525-ci qəzet.-2018.-14 dekabr.-S.6.