Həyatı yazan, yazdığını ekranlaşdıran sənətkar - Həsən Seyidbəyli

Düz 98 il öncənin bu günü nardaranlı dövlət qulluqçusu Mehdiylə Buzovna-Maştağa əsilli, evdar xanım Rübabənin ailəsində daha bir oğlan uşağı dünyaya göz açdı.

O vaxta qədər evin tək uşağı olan Kamilə bir qardaş doğulmuşdu. Adını Həsən qoydular. Onun gəlişi bütün ölkənin ən qarışıq, acınacaqlı dövrünə təsadüf etmişdi. 23 aylıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrilmiş, yerində Sovet hakimiyyəti qurulurdu. O zamana qədər çox gözəl, varlı həyat tərzi keçirən ailə, bənzər ailələr kimi yeni hakimiyyətin təzyiqlərinə məruz qalır, var-dövlətləri əllərindən alınırdı. Bakının mərkəzində, şəhərin yuxarı məhləsi deyilən ərazisindəki evlərini yeni hökümət əllərindən almış, əvəzində Lermontov küçəsində ev vermişdi. Onun da, özündən sonra doğulan Adil adlı qardaşının da uşaqlığı həmin evdə keçmişdi.

Əslən Bakıdan olan ailəsi övladlarının təlim tərbiyəsinə, asudə vaxtlarının səmərəli keçirilməsinə böyük diqqət göstərərdi. Buna görə də hər üç övladını idmanın müxtəlif sahələrinə yönləndirmişdilər. O dövrdə akrobatikayla məşğul olan Həsənin isə düşüncələri, arzuları tamam fərqli idi. O, hələ uşaqlığından bilirdi ədəbiyyatın, incəsənətin arxasınca gedəcəyini.

O zamanlarda Bakıya təzə-təzə gələn kinofilmlər onun uşaq qəlbini ovsunlamış, marağını çəkmişdi. Bu, nə idisə, başqa bir aləm idi. Onun gördüyü, bildiyi, gündəlik təmasda olduğu dünyadan tamamilə fərqli idi ağ ekranın arxasındakı dünya. Günlər, aylar bir-birini əvəzlədikcə onun bu sirli-sehrli aləmə olan marağı durmadan artır, özünə doğru çəkirdi. Artıq qərarını da vermişdi, nə olursa olsun, o aləmə daxil olacaq, onun bir parçasına çevriləcəkdi. Deyəsən, tale də ondan yana idi...

1938-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra bu arzusunun sorağıyla evindən çıxdı. O izlə uzağa, düz Leninqrada (indiki Sankt-Peterburq) qədər getdi. Burada Kino Mühəndisləri İnstitutuna daxil olsa da, 1939-cu ildə Moskvadakı Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun kinorejissorluq fakültəsində oxumağa başladı.

Doğuluşu necə tarixi bir dövrə təsadüf etmişdisə, tələbəlik illəri də başqa bir mühüm tarixi hadisəylə yadda qaldı. Müharibə deyilən o qara yara sürünə-sürünə gəlib buralara da çıxmış, yoluxucu azar kimi ölkələri, millətləri ağuşuna ala-ala irəliləyirdi. Onun ölkəsi də Böyük Vətən Müharibəsində çarpışırdı. Oxuduğu Moskva şəhəri təhlükə ilə üz-üzə dayananda onların institutunu Alma-Ataya (indiki Almatı) köçürdülər. Soyuq, qarlı-boranlı qış günlərində, şəraitsiz vaqonlara dolub uzaq məsafələrlə yol getmək, mühitini dəyişmək, hələ üstəlik hər dəfə müharibəyə açılan səhərlər onun gənclik illərinin silinməz xatirəsinə çevrildi. Leninqrad-Moskva təhsil yolu Alma-Atada tamamlandı.

Bu qədər çətin keçən tələbəlik illərindən sonra 1943-cü ildə Bakıya qayıdan Həsən Seyidbəyli kino təhsili alsa da, əslində sənət aləminə gəlişi ədəbiyyatla olmuşdu. Bədii yaradıcılığa hələ tələbəlik illərində yazdığı kiçik hekayələri, novellaları ilə başlamışdı. 1944-cü ildən müxtəlif qəzet və jurnallarda dərc edilir, adını yazıçı kimi tanıtdırırdı. Onun ədəbi yaradıcılığında “Kür sahillərində” , “Telefonçu qız” povestləri, “Uzaq sahillərdə” romanı (İ.Qasımovla birgə), “Cəbhədən cəbhəyə”, “İllər keçir” (İ.Qasımovla birgə), “Çiçək” romanları, “Dəniz cəsurları sevir” (İ.Qasımovla birgə), “Sən nə üçün yaşayırsan” (İ.Qasımovla birgə) pyesləri mühüm yer tutur. Bədii yaradıcılığa olan bu marağı ona iki sənəti bir məxrəcdə birləşdirməyə imkan yaratdı. Həm yazacaq, həm də çəkəcəkdi... Bunun üçün də sonralar Moskvada keçdiyi ikiillik ssenaristlər kursu köməyinə çatdı.

Bu təhsili müddətində dostlarının vasitəsilə tanış olduğu Süsən xanımla ailə həyatı qurdu. Öncə dostluqdan başlayıb, sonra sevgiyə çevrilən münasibət 1950-ci ildə toyla taclandı. Gənc rejissor Moskva ali ssenaristlər kursunu 1951-ci ildə bitirdi.

İş həyatında qarşılaşdığı çətinliklərdən fərqli olaraq, ailə həyatı olduqca uğurlu və gözəl alınmışdı. Həyat yoldaşı Süsən xanım Tibb İnstitutunu bitirmişdi. Elə o vaxtdan təqaüdə çıxanadək də “Leçkomissiya”da (Mərkəzi Klinik Xəstəxanası) işlədi. Bu izdivacdan onların Ziya (1953), Məryəm (1955) və Mehdi (1961) adlı üç övladları dünyaya gəldi. H.Seyidbəyli sonralar övladlarını da kamera önünə çıxartsa da onların heç biri bu sənətə yiyələnmək fikrinə düşməyiblər.

Onun hər üç övladı “Bizim Cəbiş müəllim” filmində kamera önünə keçdilər. Böyük oğlu Ziya Namiq, digər övladları - Məryəm və Mehdi də Cəbiş müəllimin uşaqları rollarında oynadılar. Məryəm bundan əvvəl “Telefonçu qız” filmində Mehribanın uşaqlığını da canlandırmışdı.

O, filmlərində uşaqlarını çəksə də, onların nə rejissor, nə də aktyor olmalarını istədi. Böyük oğlu Namiq rolunu uğurla oynasa da, bu sənəti seçməyib. Məryəm əvvəlcə aktrisa olmaq istəyib, ancaq sonralar onun da istəyi ötüb-keçib. Ziya Seyidbəyli bunu gözlərinin önündə atasının çəkdiyi əziyyətlərlə izah edir: “Çünki görürdük bu necə çətin, əsəbi sənətdir. Bir də biz arzulasaydıq da, inanmıram, atam bu sənətin ardınca getməyimizə icazə verəydi. Özü çox əzab-əziyyət gördü”.

Qəhrəmanımızın soyadına və yaşadığı dövrə nəzər salanda bir sual maraqlı gəlirdi. Görəsən, Sovetin sərt qanunlarının tüğyan etdiyi dövrlərdə bu soyadına görə ona dəyib dolaşan olmayıbmı? Axı, o dövr elə dövr idi ki, adında, soyadında “bəy”, “xan”, “seyid” hissəciyi olan hər kəs xofla yaşayır, nə vaxtsa onun da qapısının döyüləcəyini gözləyirdilər. Olubmuş... Soyaddan da göründüyü kimi, rejissor seyid nəslindən idi. Ata-babaları kimi Allaha inanırdı. Əlbəttə, tükü tükdən seçən, insanların az qala nəfəsini də nəzarətdə saxlayan Sovet hökuməti bu faktı görməzliyə vura bilməzdi. Və bir gün o məşum çağırış ona da göndərildi. Vəziyyət qəliz idi. Onun soyadında həm “seyid” vardı, həm də “bəy”. O vaxtlar isə bir insanı iddiham etmək üçün bu, ələdüşməz fürsət idi. Mircəfər Bağırov gənc rejissordan haralı olduğunu soruşanda o, bakılı olduğunu deyir. Araşdırmalardan onun doğru söylədiyi, onların axtardıqları adam olmadığı anlaşılır. Ailəsi, fəaliyyəti dərindən araşdırıldıqdan sonra bir şey tapmayıb geri göndərirlər. Sən demə, axtardıqları rayonların birində yaşayan və haqqında Mərkəzi Komitəyə məlumat daxil olan başqa Seyidbəylilər imiş. Bizim qəhrəmanın onlarla bir bağlılığı olmadığı aşkarlanandan sonra bir də heç zaman onu bu məsələdə narahat edən olmur.

Əvvəllər işləri yolunda getməsə də, tədricən Həsən Seyidbəyli kino yaradıcılığına başlayır. O, kinoya kiçik oçerklər müəllifi kimi gəlmişdi. “Böyük yol”, “Bakıdan- Göygölədək” film-oçerkləri milli kinematoqrafiya sənətinə istedadlı bir gəncin qədəm basdığından xəbər verirdi.

H.Seyidbəylinin ssenarisi əsasında çəkilən ilk bədii-sənədli film “Doğma xalqıma” (1954) filmidir. “Doğma xalqıma” ilk rəngli Azərbaycan bədii-sənədli filmidir. Konsert janrında çəkilmiş ekran əsərində dövrün böyük incəsənət xadimləri yaradıcılıq hesabatı verir.

Onun böyük kino ilə ilk təması Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadədən bəhs edən, ssenarisini Xalq yazıçısı İmran Qasımovla birgə yazdıqları “Uzaq sahillərdə” (1958) filmi ilə baş tutmuşdu.

Kinematoqrafiyada ən böyük işlərindən olan “Nəsimi” (1973) filmini çəkmək isə böyük bir imtahan idi. Ziddiyyətli tarixi dövrün materiallarını ilk dəfə bədii kinoya gətirmək doğrudan da, riskli bir iş idi, ancaq H.Seyidbəyli bu riskə getdi. Filmin bədii keyfiyyətləri yüksək idi və Nəsiminin dövrü, onun həm şair, həm də yüksək duyğulara malik insan kimi kinoportreti tamaşaçıları valeh etmişdi.

Bir-birinin ardınca çəkdiyi kinolar özünün orijinal mövzu və ideyası, konflikti, cəmiyyətin bəzi problemlərini açıb göstərməsi istiqamətində çox maraqlı və dəyərli idi. Onu bir rejissor kimi fərqləndirən və bəlkə də çəkdiyi ekran əsərlərinin uğurlu alınmasına səbəb olan amil tələbkarlığı idi. O, birinci növbədə məşq prosesində daha ciddi və tələbkar idi. Çəkilişlərdən öncə məşqlərdə aktyoru çox gərgin şəkildə hazırlaşdırırdı ki, nəticədə aktyor kamera önünə tamamilə hazır vəziyyətdə çıxırdı.

Həmçinin, o, çəkiliş zamanında aktyoru sıxmır, ona özünü göstərmək, rolunu anladığı, hiss etdiyi kimi oynamaq sərbəstliyi də verirdi. Xüsusən, təcrübəli, peşəkar aktyorlara o azadlığı vermişdi, çünki əmin idi ki, onlar nəyi necə eləmək lazım olduğunu gözəl bilirlər. Çox zaman da bu sərbəstlik rolun daha səmimi və təbii alınmasına gətirib çıxarırdı.

Sovet dövrünün azad yaradıcılığa uzanan çirkli əlləri onun da xəyalındakı, qəlbindəki arzuları yerindəcə boğub məhv edirdi. O da rejimin məngənəsində sıxılırdı. Xüsusən, azadlığı, sərbəstliyi sevən rejissoru özündən çıxaran onun filmlərinə Moskvadan ikinci ortaq rejissorun təhkim edilməsi olurdu. O, iki filmini bu cür qoşa çəkməli oldu. Təzyiqlər onu daha da özünəqapalı insan eləmişdi. Sifarişlə bədii film qəbul etmir, çəkmirdi. Bir çox filmin ssenarisini özü yazır, bəzilərini isə öz bəyəndiyi ssenarilər əsasında çəkirdi.

Bütün təzyiqlərə, maneələrə, gərgin iş rejiminə baxmayaraq, H.Seyidbəyli Azərbaycan kinematoqrafiyasına bu gün də sevə-sevə baxdığımız, hər dəfə insanın daxili aləminə, cəmiyyətə, dünyaya aid nələrisə kəşf etdiyimiz bir-birindən maraqlı ekran əsərləri bəxş edib istər rejissor, istərsə də ssenarist kimi.

O, filmlərinin bir çoxunu öz əsəri əsasında ekranlaşdırdı. “Qızmar günəş altında”, “Uzaq sahillərdə” filmlərinin ssenari müəllifiydi. “Telefonçu qız”, “Kimi daha çox sevirik”, “Möcüzələr adası”, “Sən niyə susursan”, “O qızı tapın”, “Xoşbəxtlik qayğıları” filmlərinin ssenari müəllifi olmaqla bərabər, həm də rejissoruydu. “Bizim Cəbiş müəllim” və “Nəsimi” filmlərinə isə yalnız quruluşçu rejissor kimi imza atmışdı.

H.Seyidbəyli həm də gənclərə yardım edən, bir çox gəncin kino sənətinə gəlməyinə səbəb olan sənətkar idi. Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri olduğu dövrün qaydasına görə, o, həm də SSRİ Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri hesab olunurdu. Bu vəzifəsi onun bu nəcib işləri görməyi üçün daha böyük səlahiyyət verirdi. Ancaq burada belə gərginlik, problemlər onun yaxasını buraxmırdı. Rejissor hər dəfə çəkilişlərdən yorğun və əsəbi qayıdır, uzun müddət özünə gələ bilmirdi.

Ömrünün son vaxtlarında H.Seyidbəyli ssenarisini özünün yazdığı “Xoşbəxtlik qayğıları” filmini çəkdi. Filmdə qəhrəmanlar köhnəliyin qalıqlarına qarşı çıxır, hər şeyi yenidən başlamaq istəyirlər. Bu mövzu rejissorun cəmiyyətə, dünyaya vermək istədiyi əsl mesajı idi.

1980-ci ilin 25 iyunu da gərgin iş günlərindən biri idi. Bu dəfə ürəyi dözmədi və o, elə həmin axşam oğlu Ziyanın qollarında son nəfəsini verdi. Sən demə, həmin günlərdə Həsən Seyidbəyli ikinci dəfə Ali Sovetə deputat seçilibmiş. Onun deputat biletini simvolik olaraq, vəfatından sonra ailəsinə verdilər. O, əbədi həyat biletini isə sağlığında ekranlara həkk elədiyi imzası ilə qazanmışdı...

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2018.- 22 dekabr.- S.16.