AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın elan edilməsinin 100 ilinin 23 ayı müstəqillik, 71 ili istila-fasilə dövrüdür. Vətəni tərk edib mühacirət həyatı yaşayan mücahidlər müstəqilliyin yenidən qələbəsi uğrunda mübarizələrini qətiyyətlə davam etdirmişlər. Mühacirət mətbuatı bu, istila-fasilə dövrünün canlı salnaməsidir. Nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

MUXTAR BOLŞEVİK YAVƏLƏRİ

(İmtiyazlı bolşevik boşboğazları)

Bakıda intişar edən “Komunist” qəzetəsinin İstanbul müxbiri qəzetəsinə göndərməkdə olduğu basmaqəlib müxabirələrindən (məktublarından), Oktyabr ixtilalının ildönümü münasibətilə yazdığı məktubuna bolşevik bəzi “bayram hədiyyələri” dəxi əlavə eyləmişdir.

Yeni gəlmiş general konsul Qreqori yoldaş “Sovet bayramını təbrikə gələn müsafirləri qarşılamış... müsafirlər miyanında bütün konsoloslar, Türk professorları və mətbuat müntəsibləri varmış... internasyonal çalınmış, böyük mərasim olmuş...” falələ-təfalələ (falçının ucuz uydurmaları). Bayram müxabirəsinin mükəm-məlliyyəti üçün olacaq ki müxbir bütün bu “fövqəladə”likləri xəbər verməklə iktifa etməmiş, bir də ötə-bəriyə saldırmışdır. Məgərsə bolşevik bayramının ahəngini pozanlar varmış.

“Mərasim hərarətlə davam edərkən - müxbir yazıyor - burada (yəni İstanbulda) bulunan Müsavat töküntüləri qalibiyyət və müvəffəqiyyət zövqü ilə dalğalanan bayraqlarımızın (yəni rus bayrağının) kölgələrindən qaçmaqda, həqiqəti görməmək üçün gözlərini qapamaqdaydılar...” (“Komunist”, № 268)

“Qalibiyyət və müvəffəqiyyət zövqü ilə dalğalanan” qızıl rus bayrağının kölgəsinə sığınan zavallı müxbir “töküntü” deyə zənn etdigi adamların, həqiqəti görmədiklərindən degil, gördüklərindəndir ki, qanlı istila paçavrası altına girməyən fədakarlar olduğunu görmək imkanında degildir. Biz onun vəziyyətini anlarız.

Vətənin istiqlalını, millətinin hürriyyətini müdafiə edən həqiqi hər vətənpərvər kibi, bir müsavatçı dəxi hər türlü məhrumiyyət və məşəqqətə təhəmmül edər, fəqət “Komunist” müxbirləri kibi, düşmən bayrağının kölgəsinıə sığınmaq səfalətinə qətiyyən düşməz.

Azərbaycan milliyyətpərvərligi ilə qızıl Rus istilası altındakı müqəddəs mücadilənin keçirdigi mutənəvvi səhifələrin künh (məna) və mahiyyətinə müttali olmayanlar nəzərində sadə söyüş söymək ehtiyacından mütəvəllid (doğulan) rəzil bir çıxışma kibi görünən bu həzyanın, bizcə əsl saiqi daha səfilanədir. “Komunist” qəzetəsinin İstanbul müxbiri növündən buradakı Sovet müəssisələrində hizmət edən bir qaç zəvat dəxi biliyoruz ki dəröhdə etdikləri vəzifə “Müsavat mühacir”lərinin müqavimətini gövşətmək və kəndilərini Sovet bayrağına ilticayə təşviq etməkdir. Aylardan bəri davam edən bu sistematik səy və mücadilələrinin boşuna sərf olunmış bir əmək olduğunu görmək acısı ilə olacaq ki şimdi “Komunist” müxbiri “Sovet bayrağından qaçan bu Müsavat töküntülərinə” hücum etməklə, həm çekist ruhlu qarelərinə “bayram hədiyyəsi” veriyor, həm də “inadçı” müsavatçılardan, kəndisi ilə arqadaşlarının düçar olduqları müvəffəqiyyətsizligə müqabil intiqam almış oluyor.

Zavallı adamcığaz!..

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, 16 dekabr 1926, № 5-6

AZƏRBAYCAN KÖYLƏRİNDƏ SİYASİ FƏALİYYƏT

Bakı qəzetələri Azərbaycanda icra olunan köy sovetləri intixabı münasibətilə Azərbaycan köylüsündə müşahidə olunan siyasi fəaliyyətdən bəhs edib duruyorlar. Bu məsələ yalnız mətbuatı deyil, Ali Sovet müəssisə və idarələrini də olduqca məşğul etməkdədir. Hətta mətbuatın bu məsələ ilə layiq olduğu qədər məşğul olmadığı Sovet amirlərinin tənqidinə belə məruz qalmışdır.

Hər şeydən əvvəl bu dəfəki Sovet intixabatı münasibətilə Azərbaycan köylərində nəzəri-diqqəti cəlb edən şey, əvvəla köylərin əskisi kibi atil (tənbəl) bir vəziyyət almayıb seçkilərə əksəriyyətlə iştirak eyləmələri, ikinci də qadınların Sovet seçkiləri ilə ciddiyyətlə əlaqədar olduqları olmuşdur.

Sovnarkom (Xalq vəkilləri heyəti) rəisi Musabəyovun bəyanatından anlaşıldığına görə köylülərin 100-də 80-ni seçkilərdə iştirak eyləmişlərdir. 100-də 80 Sovet siyasətində görülmüş bir miqyas degildir. Daxili Rusiyada belə köylülərin seç-kilərdə əzəmi əlaqə və iştirakı 100-də 40-45% nisbətində olunca məmnuniyyəti mucib oluyormuş. Bunun üçün Azərbaycan Komunist Firqəsinin başçısı Mirzoyan, hökumət rəisinin verdigi bu məlumatı şübhəli bulmuş, doğru isə bu “hadisə” yalnız Azər-baycanda degil, hər tərəfdə mucibi iftixar bir vaqeədir, deməklə heyrətini bəyan eyləmişdir.

“Komunist” ilə “Bakinski Raboçi” qəzetələrinin nəzəri-diqqəti cəlb etməyən sütunları diqqətlə təqib olunduqda köylərdəki bu “fəaliyyətin” pək də bolşevik idarəsi lehində olmadığı seziliyor. Anlaşılır ki, köy artıq Komunist Firqəsi tərəfindən şüursuz bir sürü kibi sürülmək dövrünü atlamış, kəndisini bizzat idarə etmək, hakimlərini mümkün olduğu qədər, tənqid eyləmək iqtidar və əzmini göstərməgə başlamışdır. Çox yerdə Komunist namizədləri əleyhinə ələnən (açıqcasına) çıxılmış, bəzi yerlərdə hətda seçki mübarizəsi ərbədə (qalmaqal) və mönəziə (sözləşmə) dərəcəsini bulmuşdur. Bittəbii, komunistlərin əleyhində vüqu bulan çıxışları xəbər verirkən Bakı qəzetələri təfsir və təvcihdən dəxi saxlanamıyorlar. Məsələn, Hil köyündə komunistlərin seçki ictimaından tərdini (uzaqlaşdırılmasını) tələb edən zatın əski qoçulardan ibarət olub vaxtilə Komunist Firqəsinə girmək istəmişkən rədd edilənlərdən olduqlarını təsrih eyləmək unudulmamışdır. Kiş köyündə dəxi bir köylünün komunistlərlə müəllimləri seçməmək təklifini, bu adamların oruc tutmaması ilə dəlilləndirdigi göstərilmişdir. Cəbrayıl qəzasında komunist namizədləri əleyhində bəyanatda bulunan köylüləri “Komunist” qəzetəsi “mübəlliğə” deyə təşxir ediyor, komunistlərə lehdarlıq edən bir “yoxsul”un Məhəmməd nam bir qolçomaq “mübəlliğə” tərəfindən döyüldüğü təsbit olunuyor, bəzi yerlərdə hətta orta hallı köylülərlə halı yerində köylülərin birləşərək “mübəlliğə sinfindən ibarət namizədlər listəsi” tərtib etdikləri belə vaqe olmuşdur. “Qolçomaq” təbiri ilə “mübəlliğə” sinifinin komunist istilahında komunist əleyhdarlığı edənlərə ələm olan mübəlliğlərdən olduğu ilə bu istihların məxsus bir mənada qullandığı dəxi nəzərdən uzaq bulundurulmasın. Köylülərin komunist idarəsinə qarşı duyduqları kin, Qızıl Ordu nifrətligində bulunan gənc köylülərə qarşı dəxi izhar olunmuşdur. Şöylə ki, Cəbrayıl qəzasında Dabbağlar qəryəsində qızıl əskərlikdən övdət edən gənc köylülərin seçilməsi üçün şiddətli nümayişlər və propağandalar icra edilmişdir. Ağalı köyünün rəisi əski ehtiyatla Sovetə seçiləcək əzanın bir listesini tərtib ilə köylülərə təqdim etmişsə də, köylülər bu listedəki namizədlərin hamısını rəddilə istədikləri adamları seçmişlərdir. Eyni qəryədə əhalidən rüşvət almaqla məruf bulunan bir hökumət məmurunun seçki listesindən ixracını köylülər tələb eyləmişlərdir. Kürd Mahmudlu və Riğdilo köylərinin Komunist Firqəsinə mənsub olan rəisləri əhalinin nifrətinə mucib olduqlarından bütün səylərinə rəğmən intixab olunmamışlardır (“Komunist”, №77).

Komunistlər əleyhinə mütəvəcceh bu kibi hadisələr “Komunist” səhifələrində çox görülüyor. Komunist müxbirlər müşahidə etdikləri bu hadisələri, qələm kəndi əllərində olduğu üçün, əksərən köylülərin geriligi və təəssübü ilə izah edərlər. Məsəla filan köydə komunistləri oruc tutmadıqları və namaz qılmadıqları üçün intixab etməmişlərdir deyə yazarlar. Digər bir yerdə də namaz vaxtı gəlincə köylülərin seçkiyi tərklə ibadətə getdiklərini və namazlarını qıldıqdan sonra təkrar seçkiyə gəldiklərini istehza edərlər.

Bütün bu izah və istehzalara rəğmən Azərbaycan köylüsündəki fəaliyyətin komunistlər əleyhində bir hərəkat mahiyyətində olduğu seziliyor. Şöylə ki, Əliheydər Qarayev Komunist firqəsinin köy işlərinə aid dəvət etdigi xüsusi məşvərət əsnasında köylülərin komunistlər əleyhində olduğunu etiraf etmək məcburiyyətində qalmışdır (“Komunist”, № 82). Gərçi o bu müxalifətin Komunist Firqəsini degil, bəzi komunistlərin şəxslərini tövcih edildigini təvil etmək surətiylə “arxasını yerə verməyincə” da, bir az aşağıda firqə təşkilatları ilə mətbuatının seçkilərə lazım olduğu qədər əhəmiyyət vermədiklərindən şikayət etməklə bu müxalifətin pək də şəxslərə mütəvəcceh olmadığını zimnən anlamış oluyor. Qarayevin nitqindən köylərdəki firqə qisminin “mübəlliğə” ilə mücadilələrində qeyri mütəşəkkil bir vəziyyətdə qaldıqlarını öyrəniyoruz. Bu sözü komunist şivəsindən hər kəsin anlayacağı sadə lisana tərcümə edərsək, bu dəfəki seçkilər əsnasında kafi dərəcədə komunist demoqojisi ifa edilmədigindən şikayət olunduğunu anlarız.

Bu dəfəki seçkilərdə köylü qadınların da ayrıca fəaliyyət əsəri göstərdikləri müşahidə olunmuşdur. Köy sovetlərinin bəzi yerlərdə 100-də 50-si qadınlardan mütəşəkkil olunduğunu Sovnarkom rəisi kəndi bəyanatında təsbid eyləmişdir. Bir çox köylərdə Sovet rəisləri belə qadınlardan intixab olunmuşdur. Qadınlar icti-malarda Sovet əzalığına kəndi namizədlərini keçirmişlər. Əzanın miqdarı haqqında ərkəklərlə qovğaya belə çıxmışlardır. Bir çox köylərdə qarılarını təhqir etmək və döyməklə məruf bulunan Sovet əzaları qadın seçkicilər tərəfindən qaralanmışlardır.

Seçki ictimalarında Sovet icraatı şiddətli etirazlara məruz qalmış, hər tərəfdə hökumət idarələri tənqid edilmişdir. Hətta seçki haqqından məhrum edilən sinif ərbabı bu münasibətlə siyasi nümayiş icrasına belə təvəssül eyləmişlərdir. Məsəla Göyçay qəzasında seçki haqqından məhrum edilən alış-verişçilər, kəndilərinə rəva görülən bu haqsızlığı protesto etmək üzrə seçki günü dükanlarını qapayaraq tətil elan eyləmişlərdir (“Komunist”, № 87). Bakı civarında vaqe bəzi köylərdə belə komunistləri seçki meydanından tərd etmək hadisəsi vüqu bulmuşdur.

Bu münasibətlə toplanan “Komunist müşavirəsi” köy işlərini uzun-uzadiyə müzakirə edərək ciddi bir səfhəyə girən köy fəaliyyətinin önünə keçmək və əhali arasında müşahidə olunan ədəmi-məmnuniyyəti tədil etmək üçün çarələr aramış və nəticədə:

1- Rusiya köy kooperatiflərinə məxsus olan nzamnamənin Azərbaycana qeyri-qabil tətbiq olunduğuna, 2 - Köydə yapılacaq icraat planının müvafiq olmadığına, 3 - Məhəlli Sovet idarələrinin Sovet əleyhdarı məmurlarla bulaşdığına, 4 - Banklarla köy kooperatifləri arasındakı münasibətin təbii olmadığına, 5 - İpək idarəsi, pambıq idarəsi kibi müəssisələrlə köy kooperatifləri arasında münasibətin qeyri-kafi olduğuna və nəhayət 6 - Kooperatif məmurlarının ləyaqətsiz və kifayətsiz olduqlarına hökm etmişlərdir.

Bütün bunlara bir də ərazi məsələsinin hala tamamilə həll və təsviyə edilməyib topraq inqisamı işinin köylülərin iştirakı olmadan məmurlar vasitəsilə icra edildigini də əlavə etməlidir. Bu zəmində vüqu bulan köylü şikayətlərinin hədd və hesabı yoxdur. Fəaliyyət göstərən köyə qarşı komunist diktatorluğu yuxarıda tədad etdigimiz iqtisadi və idari bir taqım yarım tədbirlərdən maəda bir də siyasi tədbirə əhəmiyyət verməkdədir ki, köy əhalisinin zəngin və füqəra namilə ikiyə bölmək, ikinciləri birincilər əleyhinə süni surətdə təhrik etməkdən ibarətdir. Bundan başqa Bakı ilə Gəncə təşkilatının əmələ, digər təbirlə qeyri-türk ünsürləri də təzyiq olunmaqdadır.

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, 15 may 1926, №13

İRANDA CÜMHURİYYƏT

Şərq dərin bir inqilab keçiriyor. Əsirlərdən bəri bəqa bulmuş (davam etmiş) müəssisələr yekdigəri əqəbindən (arxasından) çöküyor. Dün Qərb ilə Şərq üçün pək böyük bir büm (ölkə) xeyulasını (xəyallarını) təşkil edən xilafət bu gün tamamilə qalxdı, dün Osmanlı imperatorluğunun ta ibtidasından bəri hökmüran olan bir sülalə isqat olundu. Bu gün də sıra İrana gəlmişdir. Daraların, Xosrovların məmləkəti cümhuriyyət propağandasına tutulmuşdur. Hətta bir qaç gün əvvəl şəhərimizdəki İran səfərətxanəsində novruzu təsid məqsədilə toplanan iranilər, cümhuriyyəti alqışlamaq üçün hazırlandılar və avans olaraq alqışladılar belə...

Novruz bayramında cümhuriyyət təsidi!

Əsrimizin bundan daha rümuzi (rəmzi) bir şüarı olamaz. Novruz iranilərin qaç min sənələrdən bəri təsid etdikləri milli bir gündür. Bəşəriyyətin ən ibtidai bir bayramı olub, təbiətin təcəddüdünü istiqbaldan ibarət bulunan bu günün iranilərcə digər bir ismi də “Novruzi Sultanı”dır: Sultana, yəni hökümdar və şaha nisbət edilən bu bayram ənənəsi iranilərin əfsanəvi şahlarından ta Cəmşidə qədər varır. İslamiyyəti qəbul eylədikdən sonra dəxi İran zehniyyəti bu bayramı Həzrəti Əli əleyhissəlamın yövmi cülüsü deyə təqdis edər. Məlum olduğu üzrə, qədim iranilər padişahlarını üluhiyyət dərəcəsində müqəddəs bilirlərdi.

Şərqin bütün böyük hökumət və mədəniyyətlərində əsil olduğu kibi, İran mədəniyyətinin əslini də monarşi ümdəsi təşkil edər. İranın ən böyük abideyi-mədəniyyəti “Şahnamədir”. Şahnaməyə hakim olan ruh, ismindən də bəlli olduğu kibi, şahpərəstlikdir. Şahpərəstlik İran tarixinin ruhudur. Midiya sərdarı Artabanın yunanlı bir filosofa söylədigi söz, İran tarixinin hüdutu-əsliyyəsini təşkil eyləmişdir. Artaban demişdir ki: “Biz iranilər padişahımızın əmirlərinə tabe olmağı sizin hürriyyət dediginiz anarşiyə tərcih edəriz”.

Hər sənə təbiətin təcdüdünü elan edən Novruz, qaç min sənəlik müddəti-ömründə, Artaban furmulunu tamamilə ilğa edəcək bir hadisəyi bu günə qədər qeyd edəməmişdir. Novruzun infisal (qeyd edilməyən) günləri olmuşdur və zaman olmuşdur ki, iranilər Novquz ayinini gizli olaraq icra eyləmişlərdir. Fəqət Cəmşidin ismini zikirdən mən edilən iranilərin ilk fürsətdə yapdıqları şey Firidunu taxtına isad etməkdən ibarət olmuşdur.

Şimdi olduğumuz inqilabatın əzəmətini bununla qiyas edəlim ki, İran, min sənələrdən bəri təqdis etdigi şahlığa “Dəf ol!” demək üçün şahanə bir gün intixab etmək istəmişdir.

lll

Novruz, İran və şah kəlmələri yan-yana gəlincə nəsir yazmaq etiyadında bulunan bir qələm belə, istər-istəməz şeirdən, “Şahnamə”dən bəhs etmək istər, fəqət iş cümhuriyyətə gəlincə bunun təşaürlə (şairlik iddiasında olmaqla) pək də həll olunacaq bir məsələ olmadığı əlbəttə təqdir olunur.

İran qəzetələri cümhuriyyət propağandasına germi (səy) vermişlər, qaç zamandır ki, bu xüsusda məqalələr nəşr ediyorlar. Bunlardan bir qismi Qacar sülaləsini qaralamaq, şah ilə vəliəhdi tərzil (rüsvay) etməklə məşğuldur. İranın bütün bədbəxtligi Qacar sülaləsinə ətf olunuyor. Digər qismi isə, hər tərəfdə cümhuriyyət elan olunduqdan sonra tabeətilə iranilərin də cümhuriyyət tərzi idarəsini qəbulda muztar (çarəsiz) qalacaqlarını iləri sürüyorlar. Hər iki tərəfcə də təsəvvür olunuyor ki, Əhməd Şah atılır, onun yerinə cümhuriyyət idarəsi elan olunursa, İran həmən təriqi tərəqqidə sürətli qədəmlərlə irəliləyəcək.

Əksər İran qəzetələrinin yazdığına görə “Əgər Əhməd Şah Avropada səyahət edəcəgi yerdə Əmir Əmənullah Xan kibi işinin başında olub məmləkəti ilə əlaqədar olsaydı ehtimal ki vəziyyəti sarsılmazdı. Əgər həmcivar dövlətlərdə, bilxassə Türkiyədə, inqilab böylə bir sürətlə iləriləməyə idi. Tehran cümhuriyyətçiləri də bu qədər əcələ etməzlərdi”.

Avropayı bir zehniyyətlə təsəvvür edəcəgimiz cümhuriyyət idarəsinin, yalnız İran degil, iranlı bir qəzetənin pək mühiq bir etirafı vəchilə, İrandan fərsənclərlə iləridə olan Türkiyədə belə, həqqilə tətbiq olunacağı üçün pək çox sənələr bəkləmək lazım gələcək.

Ən mütəkamil bir şəkli hökumət olmaq həsəbilə cümhuriyyət şayani-təbrikdir. Mötəqidati-(dindar) siyasiyyəmiz miyanında cümhuriyyət üknumu dəxi bulunduğundan Şərq məmləkətlərində bu üsuli-idarənin təəssüs etdigi gün bizim üçün bayramdır. Əsrimiz icabı dərin bir həyəcan və geniş bir hərəkati-milliyyəyə tutulan Şərq üçün əcnəbi istilasını atmaqla bərabər kəndini fəlc bir hala qoyan əski müəssisatını yıxmaq dəxi fərzdir. Bu mücadilədə kəndinə rəhbər olan sinif, məmləkət daxilindəki istehsal qüvvətləri və bu qüvvətləri əsri üsullarla tənzim edə bilən zümrədir. Halbuki millətlərin başında duran sülalələr inhitat (tənəzzül) və fitrət (durğunluq) dövrünün icabına görə məmləkəti əcnəbiyə qarşı müdafiə degil, onları ram etmək ənənəsinə sadiqdirlər. Hələ feodal bir təşkilati-ictimaiyyə ilə yaşamaqda olan İranda, müxtəlif vilayətlərin birər şahı məqamında bulunan xanların əcnəbi sərmayəsinin vasiteyi-hüsulu olduqları əmsiləsi ilə sabitdir.

Əsri və qüvvətli bir İran hökuməti vücuda gətirmək üçün 3 şey lazımdır: 1) Ordu təşkili. 2) Mədəni bir məcəllənin tədvin (qüvvədə olan qanunları sistemə salma) və tətbiqi. 3) İran köylüsünün sərbəsti və tərfihi (rifahını yüksəltmə).

Birinci maddə haqqında Rıza Xanın məşkur (yaxşı) təşəbbüsləri vüqu bulmuşdur. İran ordusunun təsisinə başlanmış və kəndisindən bəklənən ilk nəticə dəxi əldə edilmişdir. Məmləkətdə məhəlli qüvvətlərə istinad edən sərkeşlər tamamilə mərkəzə tabe və hökumət nüfuzu hər tərəfə cari olmuşdur.

İkinci maddənin islahı isə İranın ən müzmin (köhnəlmiş) bir dərdinə təmas etməkdir. Mədəni bir məcəllə tədvini, İran üləması ilə mücadilə etməkdir. İranda ədliyyə deyə bir müəssisə varsa da, ədalət tamamilə molla, axund və müctəhid deyilən din üləmasının əlindədir. Bu zümrənin nə surətlə icrayi-ədalət eylədigini “İranşəbr” məcmuəsi “Türkiyədə bundan 40 sənə müqəddəm tədvin olunan “Məcəlləi-Əhkami-Ədliyyə” üzərinə icrayi ədalət edilməkdə ikən bizim məmləkətdə camüş şərait bir müctəhid olmadığı halda, hər molla və hər axund kəndiligindən bir hökmi-məxsus verərək kəndi ictihadı ilə digərinin verdigi hökmü nəqz (ləğv) ediyor” - deyə təsvir və buna təəssüf ediyor. Yalnız ədalət degil, qüvveyi təşriyyə (izah etmə) belə din üləmasının kontroluna tabedir. İran məşrutiyyət qəvanini-əsasiyyəsində mündəric maddeyi-məxsusəyə binaən Məclistən keçən hər hankı bir qanun, Məclis əzasından 5 müctəhidin rəyi inziməm (əlavə) etmədikcə rəsmiyyət kəsb edəməz. Şimdiki intixablarda belə üləmadan bir qismi bu maddənin bilaşərt və qeyd icrayi-hökm eyləməsini tələb etməkdə imiş.

3-cü maddə həll edilməyincə kəndisinə cümhuriyyət degil, cümhuriyyətdən daha ali və daha mütəkamil bir isim versəniz belə həqiqi bir hakimiyyəti-milliyyə təsis ediləməz. Kəndi vətəndaşları miyanında hüquqi-siyasiyyə, qəzaiyyə və sərbəstiyi məsaidə müsavata malik bulunmayan bir fərd bulununcaya qədər cümhuriyyətdən və xalq hakimiyyətindən bəhs olunamaz. Halbuki İran köylüsü həqiqətən zikr etdigimiz bu hüquqdan məhrumdur. Böyük mülkdar məzrəəsində (əkin yerində) çalışan köylü yalnız mülksüz və torpaqsız qalmaya məhkum degildir. Mülkdar onu yalnız iqtisadən dəxi istismarla qalmaz, köylüyə, sözün hər mənası ilə təhəkküm edər. Kəndisini döyər, həbs edər, mühakimə edər, bir əsir və qul kibi kəndi faydasına çalışdırır. Böylə qüruni-vüstai (orta əsr) bir hal davam etdikcə əsri bir şəkli-hökumət elanı ilə iktifa etmək şübhəsiz ki kafi gəlməz.

Cümhuriyyət elanı, sözün mədluli (aydın olan) həqiqisinə görə, tam bir demokrasinin təsisi deməkdir. Demokrasinin təəssüs etdigi bir yerdə köylü ilə mülkdar, xan ilə rəiyyət, “şah ilə gəda” nəzəri qanunda müsavi olmalıdır. Məmləkətdə yalnız bir hökumət olmalı, bir qanun və bir ədalət təəssüs etməlidir.

İran qəzetələri cümhuriyyət lüzumundan, şahın siyyati-əməlindən (pis işlərindən) bəhs eylədikləri sırada, vəhdəti milliyyə lüzumundan və bunun təmini üçün lisan vəhdətini tərvicindən bəhs ediyorlar.

Bir dövlət təsisi üçün harsi və mədəni təşəbbüslərin lüzumuna qane olmaqla bərabər qeyd etmək zəruriyyətindəyiz ki, bu vəhdəti hər şeydən əvvəl iqtisadiyyatda, millətin, təbiri caiz isə, maddi ictimaiyyatında aramalıdır. İran Cümhuriyyəti köylünün maddi səfalətini dəf və müxtəlif qitaəti məmləkətlər arasındakı iqtisadi təcərrüdü (geriliyi) rəf etməzsə, müxtəlif sinif arasındakı təsanüdü təmin edəməz. İranda səfalətə məhkum yüz minlərcə köylülərlə, yüzlərcə köylərə malik mürəffəh (gen bolluqda yaşayan) mülkdarlar durduqca qüvvətli bir xalq hökumətinin təsisi qabil olamaz və arzu olunan vəhdəti-milliyyə dəxi pək çox müşkülata uğrar.

Tədad etdigimiz (saydığımız) bu əsaslı islahatın həqiqi İran millətpərvərlərinin də əxzi amalı olduğuna qaneyiz. Səmimi cümhuriyyətpərvərlər bu kibi məsələlərin həllini əlbəttə istəyəcəklərdir. Bu məsələlər həll olunmadıqca nə İran Cümhuriyyəti təəssüs edər, nə də əsri bir İran milləti vücud bulur.

Bütün bunları nəzərə aldıqda cümhuriyyət tətbiqatının İranda Türkiyədən daha müşkül olacağını təqdir etməliyiz. İran liberalları həqiqi cümhuriyyət proğramını tətbiq edərkən qarşılarında sülaləyə mənsub şahzadələrlə bərabər böyük mülkdarlar sinfi ilə üləma sinfini dəxi bulacaqlardır.

İrandakı üləma sinfinin eyni zamanda mülkdar olduğunu dəxi nəzərə alırsaq bu iki sinfin nə dərəcədə sıxı bir ittihad təşkil edəcəklərini təxmin edə biliriz. Rıza Xan diktaturasından yedikləri zərbənin təsiri ilə müxtəlif İran əşirət bəylərinin dəxi bu müqabil inqilab zümrəsinə iltihaq edəcəklərini təxmin etməlidir.

Məəmafih cümhuriyyət tərəfdarları da zəif degildirlər. İranın ən mütərəqqi sinfini təşkil edən tüccar sinifi bu kibi islahatın ən hərr (hərarətli) tərəfdarıdır. Məmləkətin qüvayi-istehsaliyyəsini fəlc bir hala qoyan bu müəssisatın bir an əvvəl dəf edilməsi onun mənafei iqtizasındandır. Üləmadan irticaya tərəfdar olanları yalnız böyük rütbəli “müctəhid”lərdir. Məşrutiyyət hərəkatında olduğu kibi bu dəfə də ufaq üləma ilə tələbei ülumun hərəkatı milliyyə lehində olacağı təxmin oluna bilir. Sonra İran, az da olsa, münəvvərin zümrəsinə malikdir. Bu zümrənin tərəqqi lehində olacağı mühəqqəqdir. Cümhuriyyətin ən böyük qüvvəti isə Rıza Xanın təşkil eylədigi əskəri qüvvətdir. 40 mini təcavüz edən bu qüvvət vəziyyətə hakimdir. Şahın bu surətlə süqutu işbu qüvvətə qarşı aldığı mütəhasim (düşmənçilik) bir vəziyyətdən iləri gəlmişdir. Rəvayət olunuyor ki, Tehranda cümhuriyyət lehinə alınan bu sərkarlara belə şahın məmaliki əcnəbiyyədə Rıza Xan əleyhinə bir taqım intriqalar çevirdiginin çox təsiri olmuşdur.

lll

Cümhuriyyət elanının İranda, Türkiyədən daha çox məvaneyə (maneələrə) məruz qalacağı haqqında sərd eylədigimiz mülahizat son günlərdə İrandan alınan havadisələrlə dəxi təyid olunmaqdadır.

Novruz günü cümhuriyyətin elanı bəklənməkdə ikən Novruzu mütəaqib alınan teleğraflar pək mütənasib xəbərlər gətirdilər. Bu xəbərlərdən sərih olaraq anlaşılan bir şey varsa o da Tehranın cümhuriyyət lehində və əleyhində olaraq 2-yə inqisam etmiş olmasından ibarətdir. Hər tərəfdən cümhuriyyəti tərviç üçün teleğraflar gəlməkdə və yeni iftitah edən Məclisdə əksəriyyət firqəsi cümhuriyyət lehinə bir təqrir verməkdə ikən, məbusan dairəsinin cümhuriyyət əleyhdarları tərəfindən işğal edildigi haqqında heyrətəngiz bir teleğraf dəxi bütün qəzetələri dolaşdı. Tehran soqaqlarında yekdigərinə müxalif bulunan partilər arasında qanlı müsadimələr vüqu bulduğu dəxi xəbər verilməkdədir.

Cümhuriyyətçilərin nə kibi şüarlarla hərəkət eylədiklərini biliyoruz. Bunlar hər şeydən əvvəl Qacariyənin əleyhində olub Əhməd Şahın Qiyan tacını firəng şaposunu təbdil etdigini təşhir ediyorlar. Cümhuriyyət əleyhdarı bulunan zümrənin nə kibi şüarlarla hərəkət eylədigini bilmək üçün Tehrandan Moskvada müntəşir “Pravda” qəzetəsinə çəkilən bir teleğraf şayani-qeyddir. 9 mart tarixilə çəkilən bu teleğrafda “cümhuriyyətçilərin geniş xalq kütləsini kəndi lehlərinə cəlb üçün tərtib eylədikləri mitinqin əqim (nəticəsiz) qaldığı” xəbər veriliyor. Cümhuriyyət əleyhdarlarının təşviqi ilə cümhuriyyətçi natiqlərə söz söyləmək imkanı verilmədigi kibi cümhuriyyətçilərin təşviqi ilə qapanan bazar, dükan cümhuriyyət əleyhdarlarının təzyiqi ilə təkrar açılmışdır. Müxbirin söyləməsinə görə cümhuriyyətçilərin bu ədəmi müvəffəqiyyəti kəndilərinin ingilis tərəfdarlığı ilə məşhur olan zəvatdan ibarət bulunması imiş.

Tehrandakı siyasi cərəyanların əskidən bəri ingilis və yaxud rus qütbünə mənsub görülmək etiyadınca bu teleğrafa nəzərən cümhuriyyət əleyhdarlarının rus hesabına hərəkət etməsini təxmin etmək icab edər. Rus mətbuatının cümhuriyyəti məşrut (şərtli) bir sürətdə iltizam etməsinə rəğmən Rus diplomatiyasının zatən əskidən bəri Rıza Xan islahatına pək o qədər tərəfdar olmadığını bilməz degiliz.

Sanki həvadis cümhuriyyət məsələsinin yalnız hal şəklində nəticəpəzir olduğunu bildirməkdədir. Məclis, şahı hal və 2 yaşındakı oğlunu nəsb eyləmişdir. Bittəbii kiçik yaşlı şaha niyabət (vəkillik) etmək üçün naibüs-səltənə (hökmdarı əvəz edən) intixabını bəkləmək icab edər.

Şu surətlə intixab olunacaq naibüs-səltənənin bir az sonra rəisi cümhura tərki mövqe edəcəgi isə mühəqqəqdir.

M.Ə.(Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, 11 şaban (1 aprel) 1924, №13

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2018.- 22 dekabr.- S.20-21.