Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2018-ci ili Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli elan etmişdir

Şirməmməd Hüseynov

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın elan edilməsinin 100 ilinin 23 ayı müstəqillik, 71 ili istila-fasilə dövrüdür. Vətəni tərk edib mühacirət həyatı yaşayan mücahidlər müstəqilliyin yenidən qələbəsi uğrunda mübarizələrini qətiyyətlə davam etdirmişlər. Mühacirət mətbuatı bu, istila-fasilə dövrünün canlı salnaməsidir. Nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

TÜRK HARSI VƏ MİLLİYYƏTÇİLİGİ ƏLEYHİNDƏ BİR NÜMAYİŞ AZƏRBAYCAN KOMUNİST FİRQƏSİNİN XVI BAKI KONQRESİ

Son posta ilə alınan Bakı qəzetələri Azərbaycan Komunist Firqəsinin Türk hars (qoruyucusu) və mədəniyyətçiliginə qarşı yeni bir təbiyə (hazırlıq) ilə təərrüzə keçdigini göstərməkdədir. Altı sənədən bəri, durmadan davam edən bu təərrüzün bundan bir qaç zaman əvvəl yeni bir həmlə və şiddətlə tazələndigi haqqında məlumatımız vardı. Son günlərdə aldığımız məlumat yenidən minlərcə vətəndaşın, bilxassə gənc və milliyyətpərvər Azərilərin ümumi surətdə tövqif (həbs) edildikləri mərkəzində idi. Şimdi Bakıda müntəşir türkcə “Komunist” qəzetəsindən məhfuz (hifz edilmiş) vəsiqələrlə bu təərrüzün nə kibi manevralarla pərdələndirilmək istəndigini və zavallı türk gəncliginin hansı məfkurə və ideallar naminə təzib (əzab verilməsi) olunduğunu təsvir edə bilmək imkanındayız.

Bu dəfə iniqad (təşkil) edilən Bakı Sovet Konqresi gündən-günə qüvvətlənən Türk milliyyətpərvərliginə qarşı nümayiş yapmaqda yalnız daxildəki müxalifət qüvvətlərini təhdidlə qalmamış, eyni zamanda, xaricdə yüksələn protesto sədalarını susdurmaq üçün də müəssir (iş görən) olmaq istəmişdir. Təsirin qüvvətli və tam olması üçün nümayişə fövqəladə mütəntən (təntənəli) bir şəkil verilmiş, məsələ haqqında daxiliyyə komisarı Bağırov, Azərbaycan və Sovetlər icra heyəti rəisi Ağamalıoğlu, firqə katibi Ruhulla Axundov ilə komisarlardan Əliheydər Qarayev, Bakı Komitəsi katibi Mirzoyan ilə Qasımov məruzatda bulunmuş və məsələyi “ətrafı ilə təhlil” eyləmişlərdir.

Türk Ziyalıları Haqqında

Məsələyə Mirzoyan ilə Qasımovun “Türk ziyalıları” haqqındakı raporu ilə başlanmışdır.

Eyni “Komunist” qəzetələrindən müqtəbəs (götürülmüş) fikirlərə istinadən, dəfələrlə vüqu bulan nəşriyyatımıza görə, bu qisim komunistlərin də daxil olduğu halda, Azərbaycan Türkləri arasında idarələrin, bilxassə Bakıdakı müəssisələrin milliləşdirilməsinin ədəmi-məmnuniyyəti mucib olduğu və bu xüsusda Komunist Firqəsinə qarşı şiddətli müxalifət təşkil edildigi məlumdur.

İşbu müxalifəti qeyd edən Mirzoyan ilə Qasımov raporlarının “Türk Ziyalılar” haqqında ünvanını daşıyan qismində (“Komunist”, 29 yanvar, № 30) bir çoxlarının “Türklərin işə cəlb edilmədigi və milli məsələ haqqında yalnız boş sözlə iktifa edildigi” deyə söylədiklərini nəql etdikdən sonra, bu ittihamın haqlı olmadığını bəyan ilə “Sovet idarəsinə dost olmayan ziyalıların belə işə cəlb edildiklərini” dava ediyorlar. Bu kibi şayiələr həqiqətin inikası degil, “düşmənlərin meydana atdığı” bir iftira imiş. Bu düşmənlər “ziyalılarla Sovet hökumətini vuruşdurmaq istiyorlar”mış. Yalnız düşmənlər degil müftəkilər (iftiraçılar) miyanında “ufaq burjuazi mühitindən çıxma firqəçi yoldaşlar” da varmış. Böylələrinə firqə sıralarında “çox vaxt təsadüf olunuyor”muş. Bunlar “bəzən” firqə əleyhində “çıxışlarda dəxi bulunuyorlar”; onların ən böyük vəzifəsi də “firqə əleyhində intriqa çevirmək və və arxasında söylənmək” imiş.

İştə bu “firqə əleyhində söylənən və arxasında intriqalar çevirən komunistlər”ə bir misal olmaq üzrə rapor bizə Rızazadı namında bir “yoldaş”dan və bunun “Zarya Vostok” nam rusca “Komunist” qəzetəsinə göndərdigi məktubdan bəhs ediyor.

Müxalif türk komunistinin bir tipini təşkil edən Rızazadə əvvəlcə firqə özəklərindən birinin katibi imiş. Bədə (sonra) katiblikdən çıxarılaraq Tiflisə getmiş, oradan da Moskvaya göndərilmişdir. Rızazadə Tiflisdə müntəşir “Zarya Vostok” qəzetəsinə “Müsavatçı dili ilə” yazdığı məktubda diyormuş ki:

“Bizim (yəni bolşeviklərin) işimiz Azərbaycanın əsas əhalisi, yəni Türk xalqı ilədir. Türk xalqı Şərqin ən məzlum və geridə qalmış millətidir (!) Bu xalqda proletar duyğusu degil, ufaq burjua duyğusu belə kafi dərəcədə oyanmamışdır. Bu xalq nədən isə, təsadüfi olaraq, Oktyabr inqilabından sonra, azadlıq almış və guya müstəqil olaraq idarə edilməgə başlamışdır. Bu xalq inqilaba (yəni bolşevik inqilabına) təsadüfi olaraq iltihaq (meyl) etdi. O yolunu şaşırmış qoyun kibi sürüyə qarışdı və yola düşdü”.

Bu müqəddimədən sonra Rızazadə, anlaşılan, Bakı Komitəsinin “milliləşdirmə” xüsusundakı ehmallarından bəhs eyləmiş (ki, burasını “Komunist” qəzetəsi ancaq bir ima (işarə ilə keçiyor) və atidəki (aşağıdakı) mütaleləri (müddəaları) dərmiyan eyləmişdir:

“... Bunların həpsini gördükdə, istər-istəməz, kəndinə böylə bir sual verirsək: Doğrudandamı Bakı Komitəsi Azərbaycanı türkləşdirmək istiyor? Nə qədər müəssif (təəssüflü) olsa da etiraf etməlidir ki, bu suala verilən müsbət cavabların həpsi məsəldir. Zira bu məsələ ilə kimsə maraqlanmıyor, kimsə Azərbaycanı türkləşdirmək üçün çalışmıyor. Türk komunistləri kadrosu yaradılmıyor. Bakı Komitəsi meydandakı bilnisbə dəyərli komunistlərindən belə istifadə etmiyor. Onlardan yalnız müxtəlif qruplaşma zamanlarında istifadə olunuyor. Azərbaycandakı rəhbər işçilər yalnız intriqa, qruplaşma və bir-birilə mübarizə və post qavğası yapmaqla məşğuldurlar. Ölkənin sənayeləşməsinə və mədəniləşməsinə əhəmiyyət verilmiyor”.

Rapor sahibləri, bittəbii, nifrət və hiddətlə qarşıladıqları bu məktub sahibinin firqə içərisində münfərid (iftiraçı) bir şəxs olmadığına qanedirlər. Və bu bir “tip”dir. “Bu tiplərlə qətiyyətlə və şiddətlə mübarizə etməlidir” diyorlar.

Müsavatçıların fəaliyyəti

Bolşeviklər kəndi firqəvi müəssisələrinə qədər soxulan müxalifətin həqiqi amalını həyatın təbii müqtəziyatından (qayda-qanunundan) görəcəklərinə bütün qəbahəti siyasi müxaliflərinə təhmil edərlər. Bu, kəndilərinə məxsus bir taktikadır. Bu dəfə də eyni üsula müraciət ediyorlar. Məgərsə, Rızazadələri belə Müsavat propağandası ihzar və iğfal ediyormuş. Daxiliyyə komisarı və Azərbaycan “Çeka”sı rəisi Bağırov, bu məsələyi, baxınız, nasıl anlatıyor: (“Komunist”, № 302)

“Nisan inqilabından sonra, dışarı atılmış müsavatçılar Azərbaycanın sovetizə edilməsindən 3 gün keçməmiş kəndi tərəfdarlarını, dağılmış qüvvələrini, gizli özəklərini toplamaq və mümkün olursa, Şura hökuməti əleyhinə işlətmək istiyorlar. Onlar o vaxtı ki Menşevik Gürcüstanı ilə münasibət yaratmaq istiyor və hətta hayasızlığı o dərəcəyə yetiriyorlar ki bizim əskəri qüvvələrimizə dəxi, gizli olaraq soxulmaq fikrinə düşüyorlar və bu qitələrdə özəklərini təsis etmək fikri ilə çalışıyorlar”.

Mütəəddid (hədsiz) ixtarlara rəğmən, müsavatçıların və onların nüfuzu altında bulunan bir qisim münəvvərlərin sovet əleyhindəki fəaliyyətlərindən geri qalmadıqlarını zikr etdikdən sonra, Bağırov sözünə davamla, diyor ki:

“Onlar, yalnız “Yeni Qafqasiya” ilə iqtifa etməyərək fəaliyyətlərini gənclər içərisinə və müəssisələrimizə dəxi təşmil etmək istiyorlar. Gəncləri konferanslar vasitəsilə tərbiyə etməgə çalışıyorlar. Bu məqsədlə onlar, gənclərin tərbiyəsi üçün münasib təlimat nəşr ediyorlar. Bəzi müəllimlər və bəzi münəvvərlər, əllərində Müsavat ruhunda tənzim edilmiş təlimatnamələr olduğu halda işlərini genişlətiyorlar”.

Bağırovun təsnifinə görə “bu təlimat” 2 türlü imiş: məktəblilərin tərbiyəsi ilə ümumgənclərin tərbiyəsi. Bağırovun Konqredə iqtibasən oxuduğu təlimatnamə atidəki məqsədləri təqib ediyormuş:

“1 - İstiqlal məfkurəsinin möhkəmləşməsi; 2 - Türklərin birləşməsi fikri; 3 - Rus istilasına qarşı nifrət hissi bəsləmək; 4 - Ümumi siyasi hazırlıq”.

Eyni zamanda təlimatda türk çocuklarında “islamiyyət ruhu oyatmaq, ruslara qarşı kin və nifrət bəsləmək üçün hər vəsiləyi istifadə etmək” də tövsiyə olunuyormuş.

Bağırova görə bu təlimata sadiq qalan müəllimlər “coğrafiya dərsində İslamçılıq və Türkçülük ruhundan, tarix dərsində Türklərin keçmiş zəfərlərindən” bəhs ediyorlarmış.

İş bununla da qalmıyormuş. Müsavatçılar, natiqin söyləməsinə görə, istifadə etmədik bir fürsəti qaçırmıyorlarmış. Onlar Türkoloji konqresini də istifadə eyləmişlərdir. Və bu qurultayda yeni əlifba əleyhinə şiddətlə mübarizə aparılmasına qərar vermişlərdir.

Bolşeviklər sadə lisana tərəfdar iki müsavatçının buna müxalifət etdikləri kibi səfsətələrdən sonra, Bağırov nitqinə şu surətdə davam ediyor:

“Onlar bizim şu və ya bu səbəbdən dolayı zəif olan müəssisələrimizə soxulmaq istiyorlar. Kəndi üzvlərinə “mümkün olduğu qədər mətbuat və məktəblərə soxulunuz! - deyə direktiv veriyorlar. Mərkəzi komitələrinə mənsub 4 zatı yaxalaya bildik. Şimdiki halda məhbus bulunan bunlardan birisi firqəvi (yəni Komunist firqəsi), digəri iqtisadi müəssisədə, 3-cüsü əmələ sindikasında, 4-cüsü də Sovet mətbuatında çalışıyordu. Mətbuatımızda onların adamları var idi.

Mümkün olduğu qədər onlar Maarif Komisarlığından istifadə ediyorlar. Yalnız müəllimləri degil, maarif müfəttişlərini də qullanıyorlar. Məhbuslar miyanında böylələri vardır. Kəndilərinə sorulduğu zaman komisarlıq hesabına çalışmanın daha əlverişli olduğunu söyliyorlar. Məlum a, təsərrüf (qənaət) ediyorlar. Həm kəndi paralarını sərf etmiyor, həm də hökumət hesabına məmləkət-məmləkət dolaşaraq təşkilatlarını təsis və fəaliyyətlərini təzyid ediyorlar.

“Bununla da qalmıyorlar. Min bir türlü hiylələrlə kəndi üzvlərini Komunist firqəsi sıralarına soxuyorlar. Şu surətlə firqə daxilində təşəddüd (bərkimə) və iftiraq (dağılma) cərəyanlarını təhrik ediyorlar. Müxtəlif firqə əzasının bağırıb çığırması firqə əleyhinə müxalifət bayrağı açması, gümanımca bu fəaliyyətin təsiri ilə hasil oluyor. Rızazadəni dəxi bu sıraya idxal etməlidir”.

Bədə (sonra) Bağırov Rızazadənin kəndi idarəsində bulunan “Çeka”da hizmət etdigi haqqındakı ifşaatı tərdif (təqif) ediyor. Böylə bir adamı tanımadığını iləri sürüyor. Məəmafih (təəssüf) bu kibi müxalif komunistlərin vücudunu o da inkar etmiyor və böylələrinin ufaq burjuazi mühitindən çıxan komunistlər arasında yetişdiginə nəzərən, ufaq burjua ailəsindən yetişən komunistləri kəndilərini təhqiq və tədqiqə dəvət ediyor. “Ufaq burjua təsirindən qurtulmağa çalışmalıyız” diyor.

Bağırova görə Komunist firqəsi “dəmir hasarla çevrilmişdir”. Fəqət hasar dəmirdən olmasa belə “ixtisaslı hırsız bu hasardan aşmasını da bilir!” İştə bu “mütəxəssislərə” fürsət verməmək üçün Bağırov “milli siyasətimizi tənqid etməyiniz” diyor.

Məktəblər və dərs kitabları

Məhud (aşna) Əliheydər Qarayev Milliyyət və Türkçülük “təhlükə”sinin məktəblər və dərs kitablarındakı cəbhəsini tənvir eyləmişdir (işıqlandırmışdır) (“Komunist”, № 3). Bu tənvirə görə Sovet Maarif Komisarlığı tərəfindən nəşr olunan “Qiraət kitabı”nda Abdulla Şaiq, Hüseyn Cavid kibi şairlərin “Komunist dini”nin naslarına (insanlarına) müğayir “küfürlər” (kafirlik) varmış. Məsələn Abdulla Şaiq:

“Dinsizlik ilə kəsb edilən bir mədəniyyət,

İnsanlığın ən türlü bəliyası (şeytanı) degilmi?”

diyormuş. Hüseyn Cavidin də “Qoca bir Türkün vəsiyyətləri” nam parçası bu kitaba daxilmiş Bu parçada şair “Haq yoldan şaşmayınız! Allah haqdır və ədaləti sevər, rikar olmayın!” kibi şeylər yazaraq “Vicdan bizim üçün əbədidir. Türk bu ruhla doğmuş və bununla yaşıyor” diyormuş.

Qarayevə görə bu kitabda proletar ruhuna uyğun tək bir şeir yoxdur. “Hüseyn Cavid proletar şairi degil, burjua şairi, burjua əyanı və kapital nökəridir!” Halbuki böylə bir “kafiri” mədh ediyor. Onu tələbəyə “əziz şairimiz” deyə təqdim ediyormuş.

Sonra Türkiyədən cəlb olunan müəllimlərdən İsmail Hikmət bəyin “Türk ədəbiyyatı tarixi” namilə yazdığı əsər şiddətlə tənqid olunuyor. Bu “Türk tarixi” degil “Türkiyə tarixidir” deniliyor. Məhməd Emin kibi “Sultan və saray şairi”nin məruf mənzuməsi bu əsərdə yer bulmuşdur. Caizm Bolşevik Maarif Komisarlığının nəşr etdigi bir kitabda Azərbaycan çocuğuna:

“Bən bir Türkəm dinim, cinsim uludur,

Sinəm, özüm atəş ilə doludur.

İnsan olan Vətəninin quludur

Türk övladı evdə durmaz gedərim”

kibi koyu milliyyətçi fikirlər təlqin edilsin?!

Məktəb kitablarına yalnız “Türkiyə saray şairləri”nin milli “mənsubla məşbu” parçaları degil, Sabirin belə “bolşevikcə” şeirləri degil “tartan partan”ları qoyulmuşdur. “Tartan-partan” deyə yad olunan bu parçalardan nümunə göstərilmədigi üçün “tənqid”in bu xüsusata nə dedigi anlaşılmıyor. Hər halda Sabirin milli parçalarından olacaq ki “internasyonal” Qarayevin xoşuna getməmişdir.

Türkiyədən cəlb olunan müəllimlərdən bir digəri Xəlil Fikrət bəyin əsəri də bilxassə təhəyyazə (müvəffəqiyyətsizliyə) uğramışdır. İslam və Türklərdə Tərbiyə ünvanını daşıyan bu kitabın hər şeydən əvvəl Azərbaycan maarif tarixinə aid qeyd olunan bir firqəsi (fikri) Qarayevin hiddətinə mucib (səbəb) olmuşdur. Xəlil Fikrət bolşevik düşünüşü xaricində “ağa-ağ, qaraya-qara” demək cəsarətində bulunmuş, kitabının bir yerində demişdir ki: “18-ci ildə Çar hökuməti devrildikdən sonra müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti təşkil edildi. Bu dövr “Müsavat” dövrü adlanır. Milli Müsavat hökuməti ancaq iki il sürdü. Bu 2 ildə aşağı məktəblərin sayı artırıldı. Lakin bu dövrdə milli hökumətin bütün fikri aşağı məktəblərə verilmiş olduğundan, başqa məktəblərə lazımınca əhəmiyyət verilməmişdi”.

Qarayev “Bu doğrudurmu? Yox bu böhtandır, iftiradır”, - deyə təvanəsindən (özündən) çıxıyor. Halbuki müəllif tarixi həqiqəti olduğu kibi təsbid eyləməkdən başqa bir şey yapmamışdır.

Qarayev kitabların dilindən də şikayətlidir. Bu kitablar Azərbaycan dilini alt-üst ediyorlarmış. “Şimdi, şöylə, iştə, bən, gəliyorum” kibi yabançı kəlmələrlə dilimizi osmanlılaşdırırlarmış. O, “Doğma ana dilimizi aparmaq istəməyən” müəllim, tərcüməçi, məmur bizim dostumuz ola bilməz” diyor.

Ona görə mədəni sahədə Azərbaycan üçün Cənubdan bəklənəcək bir şey yoxdur, İrandan bizə nə gələ bilər? “Tiryək, dərviş. Rıza Xan, luleyin (aftafanın bir növü) və kişmişdən başqa heç bir şey” - deyə cavab veriyor. Türkiyəyə gəlincə, o da “heçdir”. Çünki Türkiyə özü hələlik o yan bu yana vurnuxub bizdən (!) və Qərbdən bir şeylər öyrənir. Türkiyə də geri qalmışdır”.

O halda!.. Məsələ vazehdir (aydındır). “Bircə yolumuz qalır: Rusiya! “Hazırda bizim kibi Sosyalizm quruluşu ilə məşğul olanlardan, Şuralar İttifaqından öyrənəcək, ona istinad edəcəyiz!”.

Bunun üçün də Anadolu Türkcəsinə yabançı nəzərilə baxan Qarayev, ruscaya iltifat göstəriyor və bu iltifatı pək mütəcəllidəanə (parlaq) bir şəkil ilə ifadə ediyor. “Heç qorxmadan təkrar etməliyiz ki 2 dərəcəli məktəblərdən çıxan bir adam rus dilini bilmədən yarım bilikli bir adamdı”.

Rus dilini bilmədən o, öz biliyini təkmil edib öz ağlına lazımi qidayı verə bilməz. Buna görə də mən məktəblərimizdə rus dilinin qüvvətləndirilməsini lazım bilirəm” - deyir.

Bolşevikcə Provakasyon

Hər dəfə olduğu kibi bu dəfə də bu provakasyonun Azərbaycandakı müməssili Ruhulla Axundov olmuşdur. “Münəvvər hörlük”ü ilə “Müsavat düşmənliyini” təkrar nümayiş etdirmək fürsətini əldə edən bu “pəhlivan” bu dəfə, bir az da şəxsinə aid bir fəqərədən ayrıca hərarət alaraq, tam bir gürültü ilə təərrüzə (hücuma) keçmiş “Bolşeviklərin müdarəsindən (bizə dost olmasından) cəsarət alan Azərbaycan münəvvərləri (ziyalıları) ilə “Müsavatçılara qarşı qəti və biəman bir hücum” tövsiyəsində bulunmuşdur.

Bu qədər hiddət və şiddətini haqlı göstərmək üçün Axundov daxildə və xaricdəki müsavatçıların, Sovet hökuməti əleyhində bir taqım yeni təşəbbüslərdə bulunduğundan bəhs eyləmişdir. Axundovca bolşeviklər “Son sənələr əsnasında Müsavat Firqəsi əleyhinə lazımı qətiyyətlə mübarizə etməmişlərdir. Onlar bu firqənin (yəni Müsavatın) halı-hazırda Sovet hökuməti üçün nə kibi bir təhlükə təşkil etməyə başladığını kafi dərəcədə təqdir etməmişlərdir. Axundova görə “Bu qorxu keçən illərdə yoxduysa da, şimdi vardır və Müsavat Firqəsinə qarşı ən qəti bir hücuma keçməlidir”.

Bu qədər təlaş və hirsə (qəzəbə) lüzum olmadığını isbat edən arqadaşlarına qarşı, Ruhullah deyir ki: “Xeyr, vəziyyət təsəvvür olunduğu qədər bəsid və təhlükəsiz deyildir”. Ona görə, son zamanlarda Müsavat Firqəsi “xaricdə və məmləkət içərisində müəyyən bir hərəkata başlamışdır! Həm də Müsavat Firqəsi guya ermənilərdən daşnaqlardan maəda (başqa) bütün əksinqilab və ağ qvardiyaçı qüvvələri cəlb edərək işliyormuş”. Gürcüstanda çalışan yoldaşlar kəndisinə “xaricdəki gürcü mühacirlərinin arasında da böylə bir hərəkat görüldüyündən” bəhs eylə-mişlərmiş. “Görüşüyorlar, anlaşıyorlar, birləşiyorlar, konferans yapıyorlar!”

Axundovun məqsədi - məxsusla uydurduğu “təhlükə əlamətləri” bununla qalmıyor. O provakasyonunda daha iləri gediyor, guya müsavatçılar, Türkiyədə, İranda daima Sovetlər əleyhinə intriqa çeviriyorlar. Sovetlər ilə müsəlman məmləkətlərinin arasını vurmaq istiyorlarmış. Bu məqsədlə “Zinovyevin” məktubları kibi məktublar tasarlıyorlarmış”. Fəqət hankı məktub? O, bundan diplomatca bəhs etmiyor.

Arnaud Əhməd Bedinin Rusiya siyasətinə alət olduğundan bəhs etmək irtişaya alışqan Türkiyə zehniyyətinin ən iyi anlayacağı qurnaz bir ittiham imiş (“Komunist”, dekabr, № 30). Bununla Axundov yalnız müsavatçıları degil, Türkiyəni də təhqir ediyor. Türkiyənin sifəti-kaşifəsi (sirləri kəşf edəni), irtişa (rüşvətxorluq) alışqanlığı degil, hürriyyət və istiqlal mücadiləsidir. Ona xitab edə bilmək üçün bizə Türk millətinin kəndi milliyyət və istiqlalına mərbutiyyətindən bəhs etmək kafidir. Sovet qəzetələrindəki “israf və irticapla (rüşvətxorluqla) mübarizə” sütunlarına baxsa idi Axundov Türkiyə haqqındakı bu müqasiəyi ağzına almaqdan bəlkə də utanardı.

İttixaz (qəbul) etdigi provakasyon üsulunu, Axundov pəhlivan çox məharətlə qullanıyor. Çiçerin, Rıza Xan əleyhində nəşriyyatda bulunan “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini ədəbə dəvət etdigi halda “Yeni Qafqasiya”nın İstanbuldakı nəşriyyatına əhəmiyyət vermiyor” deməklə məsələyə beynəlmiləl və diplomatik bir şəkil vermək istiyor. Biz Türkiyə əleyhində nəşriyyatda bulunmadığımız halda, yoldaş Çiçerin nədən “inqilabçı Türkiyə hökumətindən müsavatçıların susdurulmasını istiyor” - deyə Sovet xariciyəsinə material veriyor.

(“Türkiyə əleyhində nəşriyyatda bulunmayan Sovet mətbuatının” milli Türkiyə haqqında müxtəlif zamanlarda nə surətlə hərəkət etdigi qismi məxsusumuzda mündəricdir).

Axundov yalnız müsavatçılara qarşı degil, “müsavatçı quyruqçuları” ismini taxdığı Türk müxalif komunistlərə qarşı da eyni provakasyon üsulunu tətbiq ediyor. Salifüzzikr (yuxarıda xatırladılmış) Rızazadənin “Yeni Qafqasiya”dan mülhəm (ilhama gəlmiş) olduğunu zikr ediyor. Rızazadə Azərbaycandakı Sovet inqilabının süni olduğunu dava eyləmiş, bu dava isə Müsavat davasıdır, “Yeni Qafqasiya”nın davasıdır. Bu sistemi Axundov, ustadları Moskva komunistlərindən öyrənmişdir. Onlar da qarşılarına çıxan daxili firqə müxaliflərini daima menşeviklikdə ittiham və Trotskinin sözlərilə Danın sözləri arasında müştəbehlər bulur, bununla əleyhdarlarını “ləkədar” edərlər.

“Yeni Qafqasiya”ya qarşı hiddət

Bir sənə əvvəl arizi (təsadüfi) bir səbəbdən dolayı düçar olduğumuz müvəqqəti tətilimizi Bakı bolşevikləri bayram etmiş və məcmuəmizin qapadıldığı ilə müdirimizin İstiklal Məhkəməsinə verildigini elan etmişlərdi. Bu qədər mütəntən mərasimdən sonra, bittəbii “Yeni Qafqasiya” ilə münaqişəyə girmək doğru bir hərəkət olmazdı. Kəndilərinə “Hanı ya yalançılar “Yeni Qafqasiya” qapandı demişdiniz deyə bilərdilər. Bunun üçün də sükut ediyorlardı. Axundov isə bu sükutu başqa cürə izah ediyor. “Bəzi bolşeviklər diyormuşlar ki, kəndilərinə cavab yazdıqca “Yeni Qafqasiya”çılar atdığınız daş hədəfə dəyir deyə qürurlanıyormuşlar. “Öylə isə biz də cavab vermiyəlim” deyə düşünmüş, bu dəfə də sükut təbiiy-yəsini təcrübə etmişlərmiş. Fəqət bu təbiiyyəyi sonuna götürəcək qədər mətanətləri olmamış, nəhayət duramamışlar, təkrar partlamışlar ki, bu gurultulu ictima o partlayışın bir tırıqqasıdır.

“Yeni Qafqasiya” nədən bu qədər bolşevikləri qızdırıyor? Onlar bu qədər qəzetələri, məcmuələri, hökumət və firqə müəssisələrilə hər türlü vəsaitə malik ikən ayda bir-iki dəfə intişar edən kiçik “bir mühacir məcmuəsinin” fikri tənqidlərindən nədən bu qədər mütəəssir oluyorlar? Fikir mücadiləsinə bu qədərmi təhəmmülləri yox!..

Fəqət görülüyor ki onlar “Yeni Qafqasiya”nın Sovet sistem və fikirlərinə və Bakı komunistlərinin milli hars sistemindəki müzurr hərəkətlərinə qarşı açtığı mücadilədən ziyadə Azərbaycan Sovet “ricalının (kişilərinin) möhtərəm şəxslərinə” təəllüq edən ufaq təfəq (dini) fikirlərindən mütəəssir oluyorlar.

Azərbaycan Sovetlər İcra Heyəti rəisi Ağamalıoğlu, məsəla kəndisinin əcnəbi məmləkətlərə getməsinə Moskva tərəfindən müsaidə edilməməsi haqqındakı fikrimizə konqre kürsüsündən ələnən cavab vermək lüzumunu hiss eyləmiş, məsələyi uzun-uzadıya anlatmışdır. Bu izahatdan anlıyoruz ki Ağamalıoğlu həqiqətən də Avropaya getmək üzrə Moskvaya qədər gəlmiş, fəqət sonra latın əlifbasını propağanda üçün Avropa səfərindən vaz keçərək Krıma əzim olmuşdur. Kəndi dediyi kibi “Dumansız atəş olmaz!” Məlum a bir kərə Krıma gedildikdən sonra artıq Avropaya getməyə nə lüzum?!.

Nədənsə Azərbaycan komunistlərinin Avropa səyahətindən bəhs etmək heç də xoşlarına gəlmiyor. Məsəla Axundovun Berlinə göndərildigindən bəhs fikrimiz də adamın hiddətinə mucib olmuş, fəqət o, Səmədağadan daha diplomat çıxaraq, səyahətinin səbəbi təliqini (təxirini) izah etməkdən isə, “Yeni Qafqasiya” müxbirini “ironizə” etməyi tərcih eyləmişdir. Şübhəsiz bu daha faydalı və qolaydır.

Türk Harsı Yalnız Türklərin Degilmiş!..

Bakı nümayişinin bütün müvafiq nitqlərdə (müxaliflərdən Eminbəyli namində birisinin isminə işarı olunuyorsa da söylədikləri zikr olunmuyor) az çox təmas edilən ən səciyyəvi (xaraqteristlik) nöqtəsi Axundov nitqinin xitamında (sonunda) bilxassə təsrih edilmişdir (ona söyləmişdir). Bu xatiməyə (sonluğa) görə “mədəni işlər, məfkurə məsələsi, maarif məsələsi, geniş Türk kütlələrinin və Türk proletarlarının içərisində milli mədəniyyət yaratmaq yalnız türklərin vəzifəsi degildir” (o halda türklərə xas vəzifə əcəba hankısıdır?)

Biz, latın əlifbası rusların təsiri ilə tətbiq olunuyor dediyimiz zaman “Bakı ricalı (kişiləri)” bizə darılıyorlar. Halbuki Axundov kəndisi diyor ki: “Yeni əlifba işi yalnız türklərin degil, hamının müqəddəs borcudur. Türklərin milli mədəniyyəti (yəni harsı) internasyonal bir işdir. Rus işçisi, erməni, gürcü, yəhudi və sairənin işidir”. Kimsəyə sən türk deyilsən deyə bu iştən çəkil demək olmazmış.

Mirzoyan yoldaşdan ibrət almalı imiş. O türkcə qəzetə oxuyurmuş. Ona sən türkcə qəzetə oxuma deniyilməzmiş. O türklərin milli hars işlərinə də qarışa bilirmiş.

Axundovun bu nəzəriyyəsilə Qarayevin İran “lüleyini” ilə Anadolu “iştə”sindən fayda olmayıb da nicatın ancaq ruscada olduğunda israr edişini qarşılaşdırarsanız, Türk harsı ilə milliyyətçiliyin Azərbaycanda nə kibi böyük bir təhlükəyə məruz bulunduğunu bizzərurə təqdir edərsiniz!..

(Ardı gələn şənbə nömrəsində)

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya” 1 şubat 1927, №8-9

SEYRÜ-SƏFƏR (SƏYAHƏTNAMƏ) QƏRARNAMƏSİ MÜNASİBƏTİLƏ

Gərək Türkiyə Cümhuriyyəti təbəsindən və gərək əcnəbilərdən olub Türkiyə hüdudi-millisi daxilinə gələnlər və hüdudlardan çıxanların tabe olacağı üsul və şəraiti təsbid etmək üzrə Daxiliyyə Vəkaləti tərəfindən tənzim və heyəti-Vəkilə qərarı ilə təsdiq olunan Seyrü-Səfər Qərarnaməsi nəşr və mövqei-məriyyətə (istifadəyə) qoyulmuşdur.

Qərarnamənin 14-cü maddəsində deyilir ki: “Bədəma (bundan sonra) Türkiyəyə bəyaz rus qəbul ediləməz. Bunlardan müsəlman olanlar, mültəcelər haqqındakı ehkami-tabeiyyət (tabelik) şərtilə qəbul olunur.

17-ci maddədə də böylə təhrir edilmişdir: “Əlyövm (bugünki) Türkiyədə mövcud mültəce (pənah gətirən) rus müsəlmanlarının əfradi-ailəsi qəbul edilir”.

Bu 2 maddənin ehtiva eylədildigi mənadan Bəyaz Rus mültəcilərdən “Müsəlman olanlar” üçün xüsusi bir imtiyaz və istisna gözlənildigi aşikardır. Fəqət böylə olmaqla bərabər sabiq Rusiya imperatorluğu təbəsindən olan hər hankı bir müsəlmana “Müsəlman Rus”, yaxud “Rus Müsəlmanı” demək caizmidir? Sonra siyasi mültəce olaraq Türkiyəyə sığınmış azərbaycanlılar, gürcülər və dağıstanlılar vardır ki, kəndilərini Rusiyaya təbə bilmiyorlar və “Rusiyalı” olmadıqlarını bütün cahana qarşı bağırıyorlar. Bütün bu kimsələr əcəba Türkiyəcə “Rusiyalı” dəxi degil, rus millətcisimi ədd olunuyor. Bizim bildigimizə görə Türkiyə, Qafqasiya hökumətlərinin, əzcümlə Azərbaycanın istiqlalını tanımışdır. Kars Müahidəsi, Sovet İttihadının qurnazlığı ilə felən Keenləmeykin hökmünə gəlmişsə də Türkiyə hüquqiyyəsinə görə hökumətdən iskat (təsdiq) edilməmişdir. Hər halda edilməsi icab edərdi. Əcəba bir azərbaycanlı, bir gürcü dəxi məskur Seyrü-Səfər Qərarnaməəsi mövcibincə “Müsəlman Rus mültəcesi” və yaxud “Rus mültəcesi”mi tələqqi olunacaq?..

Rus olmayan bütün ənasir (ünsürlər) ilə birlikdə Rusiya türkləri dəxi Çar zamanında ikən “Rus qanunu”, “Rus hökuməti”, “Rus təəbəsi”, “Rus duması” kibi təbirləri caiz görməyib “Rus” kəlməsi yerində bililtizam “Rusiya” kəlməsini qullanıyor, bu kəlmənin qanuniyyət peyda etməsi üçün mücadilə ediyorlardı. Nə qərib bir təcəllidir ki, hali-hazırda mövcud Sovet qanuni-əsasiyyəsincə tamamilə həzf olunan bu “izafət” Türkiyə qəvanini tərəfindən qəbul və tətbiq olunuyor. Rusiyanın bu günki ismi-rəsmiyyəsi “Sosyalist Sovet Cümhuriyyətləri İttihadı” ikən, qəribə degilmidir ki, Türkiyə istilahati-hüquqiyyəsində “Rus” ismi hala böyük bir etina ilə müafizə olunub sabiq Rusiya təhti-idarəsində yaşamış olan Türk və müsəlmanların hüquq və hissiyyatları belə nəzəri-diqqət və etinaya alınmıyor.

Bizim anladığımıza görə sabiq Rusiya imperatorluğu daxilində yaşayan və qismən bu imperatorluğun ənqazı üzərində hüquqi-milliyyə və tarixiyyəsindən bilistifadə təkrar təsisi hakimiyyət edən “Müsəlmanları” bilfeil himayət etmək istəyən Seyrü-Səfər Qərarnaməsinin vəziləri işin hüquqi və hissi cəhətlərini dəxi düşünməli idilər. Biz zənn etməyiz ki, hər nöqteyi-nəzərdən, (hətta kəndisi ilə dost keçinmək istənən Sovet hökumətinin qəvanini-əsasiyyə və tələqqiyati-hüquqiyyəsi nöqteyi-nəzərindən belə) kəndisinə, məsəla, bən azərbaycanlıyam deyən və Azərbaycan Türk Cümhuriyyətinin pasportunu iraə (təqdim) edən bir türkə, bir müsəlmana Türkiyə Cümhuriyyəti müəssəsatında, polis idarələrində bir türk məmuru “yox, sən russan” deyə kəndisini rədd eyləsin!..

Halbuki Seyrü-Səfər Qərarnaməsinin salifüzzikr maddələri bir türk məmuruna qorxduğumuz bu “küfr”ü söylədəcək bir təvil mahiyyət və qabiliyyətindədir.

Biz məqamati (məqamlar) aidəsinin nəzəri-diqqətini bu xüsusa ətf etməklə lazım gələnlərə təlimati-mütəmminə itasını intizar ediyor, bilxassə Rusiya və Qafqasiya əhvalı ilə aşina möhtərəm Türkcü məbusların nəzəri-diqqət və etinalarını bu məsələyə cəlb ediyoruz.

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, avqust 1924, № 22

(Ardı var)

525-ci qəzet 2018.- 29 dekabr.- S.20-21.