Dilimizin taleyinə cavabdehlik missiyası

Qəzənfər PAŞAYEV

Professor

Dil xalqın varlığnı, kimliyini və mədəniyyətini kompas kimi dəqiq göstərən güzgüdür. Bu güzgünün həmişə saf, şəffaf olmasının qayğısına yalnız dilin taleyinə cavabdeh olanlar deyil, hamı qalmalıdır.

Təəssüf ki, hər vaxt belə olmur. Mətbuatda, xüsusən də özəl televiziya kanallarında bəzən dilimizə biganəliyin şahidi oluruq. Hətta sözlərin işlənmə məqamına məhəl qoymurlar. Qocaman Aşıq Mikayıl Azaflı təsadüfi demirdi:

Sözlər saxtalaşır, sözlər tapdanır,

Çoxları bu işi yenilik sanır.

Dil mədəniyyətin göstəricisidir. Alman alimi Leybnis necə də dəqiq deyib: "Mənə mükəmməl dil verin, sizə mükəmməl mədəniyyət verim".

Dilimizin müqəddəsliyi və mükəmməlliyi Ulu Öndərimizin təşəbbüsü ilə 2000-ci ildə 1300 illiyini beynəlxalq miqyasda keçirdiyimiz, şifahi və yazılı ədəbiyyatımızın başlanğıcı "Kitabi-Dədə Qorqud"dan yadigardır:

Hanı dediyim bəy ərənlər?

"Dünya mənim" deyənlər?!

Əcəl aldı, yer gizlədi.

Fani dünya kimə qaldı?

Gəlimli-gedimli dünya,

Son ucu ölümlü dünya!..

Dilin şirinliyinə, mənanın dərinliyinə fikir verin. Dilimizi qorumaq, hər birimizin müqəddəs borcudur. Mən dilimizin orfoqrafiya lüğəti və qaydaları ətrafındakı müzakirələrə bu müstəvidən baxır və yüksək qiymətləndirirəm.

Təbii ki, texnikanın, humanitar elmlərin sürətlə inkişaf etdiyi zəmanəmizdə orfoqrafiya lüğəti və qaydaları zaman-zaman təzələnməli, yeni sözlər əlavə olunmalı, təkmilləşməlidir. Lakin lüğətin köklü şəkildə dəyişdirilməsi yolverilməzdir. Akademik Möhsün Nağısoylu haqlı olaraq yazır: "Mən şəxsən orfoqrafiyaya çox yenilik gətirməyin tərəfdarı deyiləm. Çünki çox yenilik olanda nəsillərarası çaşqınlıq yaranır".

Çox doğru qənaətdir. Fikir verin, 1975-ci ildə kiril əlifbası ilə çap olunan "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" cəmi 58.000 sözü əhatə edirdisə, latın qrafikası ilə nəşr olunan 2004-cü il orfoqrafiya lüğətində 80.000-ə yaxın sözün düzgün yazılışı göstərilmişdir. Lüğətin 2013-cü il nəşrində isə onların sayı 110 mini keçmişdir.

Maraqlıdır, 1975-ci ildən 2004-cü ilə qədər 29 il müddətində lüğətə cəmi 22 min söz əlavə edilibsə (ilə 1000 söz də düşmür), 2004-2013-cü illər arası, daha doğrusu, 9 ilə 30.000 söz əlavə olunub. Ağılkəsən deyil, lakin "əlahəzrət" fakt qarşısında acizik.

Elə etiraza səbəb olan da bir çox anlaşılmaz sözlərin lüğətə daxil edilməsidir.

Yaxşı yadımdadır, 2013-cü ildə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" çap olunanda, onun redaktoru və ön sözün müəllifi, filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Məmmədova iradlarımı bildirdim. Lüğətə o qədər sözlər əlavə olunub ki, sanki bu lüğətdə ayrı-ayrı sahələrin lüğətləri də, "Ərəb və fars sözləri lüğəti" də, hətta başqa əcnəbi dillərdə yer alan çoxsaylı sözlər də cəmləşib. Orfoqrafiya lüğəti ayrı-ayrı sahələrin lüğətlərini əvəz etməməlidir. Orfoqrafiya lüğətinin məqsəd və məramı dilimizdə işlək olan sözlərin düzgün yazılış və oxunuş qaydalarıdır. Nəyisə dəyişəndə çox diqqətli olmaq lazımdır. Müzakirələr də bunu bariz şəkildə göstərir.

Yazırlar ki, görkəmli ingilis dramaturqu, Nobel mükafatı laureatı Bernard Şou (Onun "Şeytanın şagirdi" pyesi Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur.) dünyasını dəyişəndə vəsiyyət edib və müəyyən məbləğ pul qoyub ki, kim ingilis dilinin orfoqrafiya qaydalarını dəyişsə, o məbləğ ona çatsın.

Hələlik xalqın əsrlərlə adət etdiyi, yazdığı, oxuduğu, tələffüz etdiyi orfoqrafiya qaydalarını dəyişməyə girişən yoxdur. İngilis dilində çox işlək olan üç sözü oxucuların nəzərinə çatdırmaqla məramımı açıqlamaq istəyirəm.

daughter - do:tə (uzun o ilə tələffüz edilir) - qız övladı.

written - ritn - yazılmış

yesterday - yestədi - dünən

Yeri gəlmişkən, ərəb dilində də ingilis dilində olduğu kimi yazılışı ilə oxunuşu uyuşmayan minlərlə söz vardır.

Məsələn: mhmd - yazılır, Məhəmməd oxunur.

Məramım odur ki, əsgər, İsgəndər, nisgil, əsgi, işgəncə, əsginaz və s. sözlərdə "g" əvəzinə "k" yazmaqla nə qazanırıq?

Dilimizin orfoqrafiya lüğətində, ensiklopediyamızda, dərsliklərdə, bədii ədəbiyyatda sabitləşən "g" hərfinin "k" hərfi ilə əvəzlənməsi Möhsün müəllimin dediyi kimi nəsillər arasında çaşbaşlıq salacaq. Hələ bu az imiş kimi Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri, orfoqrafiya ilə bağlı bir çox maraqlı təkliflər müəllifi Mayıl Əsgərov və Əsgər Rəsul, Əlizadə Əsgərli kimi minlərlə əsgərovlar və isgəndərovlar şəxsiyyət vəsiqəsini və pasportunu dəyişməli olacaq. Onsuz da "k" yazsaq da, "g" tələffüz edəcəyimiz g>k əvəzlənməsi ilə Üzeyir bəyin arşın malçısı Əsgərin, Aşıq Ələsgərin ruhuna toxunmuruqmu? Cəlil Məmmədquluzadənin kefli İsgəndərinin kefinə soğan doğramırıqmı?!

Nə yaxşı ki, akademik İsa Həbibbəyli obyektivliyin tərəfindədir. İctmai fikirlə hesablaşacaqlarını xüsusi vurğulayır: "İctimai fikir "k"-nın tərəfində olsa "k", "g"-nin tərəfində olsa "g" ilə ifadə edəcəyik".

Əcnəbi dillərdən alınma sözlərin dilimizdə oxunuş və yazılışına dair demək istərdim ki, mənbə dildən keçmə sözləri dilimizin orfoqrafiya lüğətində təsbit etməzdən əvvəl xarici dilləri mükəmməl bilən mütəxəssislərlə məsləhətləşmək faydalı olardı. Nə demək istədiyimi aşağıdakı misallar əyani şəkildə göstərir:

1. Layihədə göstərilir ki, mənbə dildən w samitli alınma sözlər Azərbaycan dilində v ilə yazılacaq: veb-sayt, Vilyam, vindos, vörd və s. İnanın ki, 55 ildən artıq bir dövrdə Uilyam Şekspir yazanda ürəyim az qalırdı partlasın. Bunu rus dilindən kor-koranə qəbul etmişdik.

O ki qaldı vindos və vörd sözlərinə, onlar mənbə dildə vindöz və vöd (ö uzun tələffüz olunur) kimi oxunur. Odur ki, onları mənbə dildə olduğu kimi saxlamaq məsləhətdir.

2. AMEA-nın müxbir üzvü professor Kamran Əliyev yazır: "Qərara alınıb ki, vitse sözü olduğu kimi saxlanılsın. Vitse sözündəki "t" səsinin ixtisarı həmin sözü "vise" formasına salır və bu isə söz məxrəcinin tamamilə itməsi deməkdir".

Mənə qalırsa, mənbə dildə (latın dili) bu söz vice yazılıb, vays oxunduğundan (vays-prezident, vays-admiral) bu sözü rus dili yazılışından çıxarıb, vays (müavin deməkdir) kimi yazıb-oxumaq məsləhətdir. "Vays" dilə yatımlılıq baxımından da diqqəti çəkir.

3. Layihədə göstərilir ki, sonu iki samitlə bitən konqress, express, stress kimi sözlərdə qoşa [ss] samitinin biri ixtisar olunur.

"Mənbə dildə də bu sözlər bir samitlə tələffüz edildiyindən" qoşa [ss] samitinin biri ixtisar edilsin" - yazılsın.

4. Layihədə göstərilir ki, mənbə dildə tərkibində qoşa samit olan (ll, nn, pp) alınma sözlərdə samitlərdən biri ixtisar olunur (məsələn: paralel, ton, qrup).

Bu maddədən "ton" sözünü çıxarmaq lazımdır. Çünki mənbə dildə də "ton" sözü bir "n" ilə yazılır. Bundan başqa, bu maddəyə "mənbə dildə olduğu kimi" əlavə olunmalıdır. Ona görə ki, yuxarıdakı sözlər mənbə dildə də bir samit səslə tələffüz olunur.

5. Layihədə yer alan "tütor" və kollec sözlərinə diqqətlə yanaşmaq lazımdır.

Mənbə dildə tutor yazılır, tyutə oxunur.

Məncə, tütor doğru deyil. Orfoqrafiya lüğətində tyutə yazmaq münasibdir. Həm də dilə yatımlıdır. O ki qaldı, kollec sözünə, bu söz mənbə dildə kollec yazılır, kolic oxunur. Məncə, kolic sözünü mənbə dildə olduğu kimi qəbul etsək daha münasib olar.

6. Müzakirələrdə təklif olunur ki, Qazax və Yevlax sözləri Qazaq və Yevlaq kimi yazılsın. Toponimlərə toxunmaq olmaz. Onların etimologiyası tariximizə işıq tutan müəyyən məna daşıyır.

7. Xüsusi isimləri böyük hərflə yazmağı təklif edirəm. Bura həftənin günləri (Cümə, Şənbə, Bazar) və aylar (Yanvar, May, Noyabr və s.) aiddir. Bu, bir çox dillərdə belədir.

Açığını deyirəm, müzakirələrdə təcrübəli, səriştəli və peşəkar alimlərimiz o qədər dəyərli fikirlər söyləyirlər ki, əgər otuz ildən artıq dostluq münasibətində olduğum, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Misir Mərdanovun "525-ci qəzet"də böyük şəxsiyyət, təhsilimizin inkişafında müstəsna xidmətlər göstərmiş akademik Mehdi Mehdizadəyə həsr etdiyi "Təhsilimizin nurlu siması" adlı qədirşünaslıq əlaməti olan dəyərli məqaləsini oxumasaydım, bu məqaləni yazmazdım. Məqalənin əvvəlində yazılıb: əməkdar elm xadimi, sonda isə oxuyuruq: Əməkdar Elm Xadimi. Mən buna görə görkəmli riyaziyyatçı alimimizi qınamıram. Mətbuatda, xüsusən də özəl qəzetlərdə hər iki yazılış formasına rast gəlinir və hər ikisini də məqbul saymaq olmaz. Əslində belə yazılmalıdır: Əməkdar elm xadimi. Eləcə də Xalq yazıçısı, Xalq artisti, Əməkdar mədəniyyət işçisi, Təhsil naziri və s.

Şəxsən mən illərdən bəridir ki, elə belə yazıram.

Lüğət yazmaq iynəylə gor qazmaq kimi ağır işdir. Burada nöqsanlar da, çatışmazlıqlar da olur. Necə deyərlər, iş olan yerdə nöqsanlar da olar. Orfoqrafiya Komissiyası buraxılmış nöqsanları aradan qaldırmaq üçün çalışır. Orfoqrafiya qaydalarının ümumxalq müzakirəsinə çıxarılması bu məqsədi güdür.

Əminəm ki, dilimizin taleyinə birbaşa cavabdehlik missiyasını Dilçilik İnstitutu daşısa da, bu cavabdehlik payından hər bir vətəndaşa, xüsusən ziyalılara da düşür.

525-ci qəzet 2018.- 1 fevral.- S.7.