Fədakar istiqlalçı Miryaqub Mehdiyev və onun fransızca əsərləri haqqında qeydlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti -100

(Əvvəli ötən sayımızda)

“Şimali Qafqazda milli hərəkat” yarım sərlövhəsində Miryaqub Mehdiyev burada siyasi və sosial hərəkatlarının dini ideyalar altında baş verdiyini, siyasi partiyaların eyni zamanda dini partiyalar olduğunu, Qafqaz dağlılarının da Rusiya istilasına məruz qalmalarını, ağır şəraitdə yaşadıqları bölgədə müridizm meylinin güclü olması, dağlarda yaşayan xalqların əksəriyyətinin Türkiyəyə xilaskar kimi baxdıqlarını, lakin həmin dövrdə Balkan müharibəsi zamanı onun zəiflədiyi, Rusiya zülmünə tab gətirməyən çeçen xalqının ilk üsyanına rəhbərlik edən Şeyx Mənsur və tərəfdarlarının rus hərbçiləri tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirildiyini, əsir düşənlərin Sibirə sürgün edildiyini, çoxlu sayda çeçen kəndinin yerlə-yeksan olunduğunu diqqət mərkəzinə çəkib.

Müəllif qeyd edir ki, 1834-cü ildə imam seçilmiş, rusların istilasına qarşı başladığı mübarizədə Çeçenistan və Dağıstan xalqlarının çiyin-çiyinə rus əsgərlərinə qarşı vuruşduqları, insan şəxsiyyətinə hörmət, siyasi və sosial bərabərlik, demokratik prinsip kimi ideyaların mübarizənin əsasını təşkil etdiyini açıqlamış Şamilin mübarizəsi uzun müddət davam etmiş və tarixə şanlı səhifələr yazmışdır. Onun yüzlərlə silahdaşı Türkiyəyə mühacir etməyə məcbur olmuşlar.

Əsərdə qeyd olunur ki, Qafqaz millətçilərinin fəaliyyəti təkcə öz ölkələri ilə məhdudlaşmamış, Avropanın müxtəlif ölkələrində də geniş yayılmışdır. Milli partiyaların nümayəndələri Qafqaz xalqlarının müstəqillik ideyasını Avropada yaymaqla məşğul olmuşlar və onların bu təbliğatı Avropa xalqları tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Həmin düvrdə xalqların hüquq prinsipi müqəddəratını özü həll etməsi Paris, London, Roma və Berlin siyasi dairələrinin əsas müzakirə obyektinə çevrilmişdir.Avropa ölkələrində fəaliyyət göstərən Qafqaz siyasətçiləri Rusiyadan ayrılmaqla müstəqil dövlətlərini formalaşdırmaq yolunda yorulmadan ardıcıl mübarizəyə qoşulmuşlar. 1912 -ci ildə Litva millətçilərinin Parisdə təşkil etdikləri Milli Konfransda, habelə Lozannada yaradılan “Daimi komissiya”da bütün millətlərin nümayəndələri çıxışlarını ölkələrinin müstəqilliyi üzərində qurmuşlar. Belə beynəlxalq konfranslarda Ukrayna, Azərbaycan, Gürcüstan və digər ölkələrin müstəqillik məsələsi qoyulmuşdur.

Həmin konfransların birində çıxış edən fransalı deputat Aleksandr Zevae Rusiyada müxtəlif xalqların-türklərin, gürcülərin, tatarların və sairlərin yaşadıqlarını, özləri istəmədən çox və az dərəcədə ruslaşdırıldıqlarını, hüquqlarını müdafiə etməkdən uzaq olduqlarını bildirmişdir. Buna baxmayaraq Fransa hökuməti Birinci Dünya Müharibəsində müttəfiqi olan Rusiyanın zəiflədilməsini istəməyərək separatizm ideyalarına qarşı çıxmışdır.

Berlində, Vyanada və Konstuntinopolda bəyan olunurdu ki, müharibənin sonunda bağlanacaq sülh müqaviləsinə görə Ukrayna, Qafqaz, Türküstan, Polşa və Baltikyanı ölkələr Rusiyadan tamamilə ayrılaraq müstəqil dövlətlər quracaq, Konstantinopoldakı qafqazlı və ukraynalı separatistlər türk dövlətinin razılığı ilə Rusiyadan ayrılmağın formasını işləmişlər. Milli nümayəndələrin Rusiya İmperiyasındakı fəallığı nəticəsiz qalmamış, milli azadlıq hərəkatını daha da alovlandırmışdır.

Birinci Dünya Müharibəsi başlanan kimi, Qafqaz xalqları siyasi, milli problemlərini praktik cəhətdən həll etmək məqsədilə Milli Şura yaratmışlar. Müharibədən sonra baş verən inqilab çoxdan arzulanan məsələləri həyata keçirmək üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Amma Milli Şura imkandan istifadə edə bilmədi. Şuranı bir məsələ düşündürürdü; problemi hər bir xalq ayrılıqda, yoxsa bütün Qafqaz üçün bütünlükdə həll etmək lazımdır?

Şahzadə Lvovun sədrliyi ilə yaradılan Azərbaycan , Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələrinin təmsil olunduğu Müvəqqəti Zaqafqaziya Komitəsi xalqın etimadını qazana bilmədi. Azərbaycan Milli Şurası yarandığı ilk vaxtlardan Romonov İmperiyası ərazisində yaşayan türk və müsəlmanlara qarşı gizli düşmənçilik münasibəti bəsləyən Müvəqqəti Hökumətin çağrışlarına etiraz etdi. Hökumətin başçısı Aleksandr Fyodroviç Kerensiti özündən əvvəlki çar hökumətinin siyasətini davam etdirərək ermənilərə ordu yaratmağa icazə verdi, azərbaycanlıların isə bu barədə müraciətlərini rədd etdi.Erməni Şurası ilə Rus Hökuməti arasında əlaqə çox uzun çəkmədi.Baş verən hadisələr onların birgə ittifaqına son qoydu.Yaranmış ağır vəziyyədən çıxmaq üçün Zaqafqaziyanın hər üç xalqının mərkəzi təşkilatları Zaqafqaziya Federativ Muxtar Hakimiyyəti yaratmağı qərara aldılar. Beleliklə, Zaqafqaziya xalqları Rusiyadan ayrılmaq barədə ümumi akt qəbul etdilər. Müsttəqillik aktı yalnız 1918 - ci il aprelin 22-də elan olundu.Bir qədər sonra isə Zaqafqaziya Federativ Muxtar Hakimiyyəti Zaqafqaziya Hökuməti ilə əvəz olundu. Hakimiyyət müstəqilliyini qorumağa heç bir cəhət göstərmədi.Amma 1918 - ci il mart ayının 3-də keçirilən Brest-Litovsk Sülh Müqaviləsinə münasibətini kəskin şəkildə bildirdi. Zaqafqaziya hökuməti Brest-Litovsk müqaviləsini tanımadığını, Zaqafqaziya və onun sərhədləri haqqında ondan xəbərsiz və özünün iştirakı olmadan imzalanmış hər hansı müqaviləni özü üçün qüvvədən düşmüş hesab etdiyini, rus-türk müharibəsi zamanı ruslar tərəfindən işğal olunmuş Batum, Kars və Ərdəhan əyalətlərinin Türkiyəyə verilməsini qətiyyətlə pisləmişlər.

Müharibədə Türkiyəyə qarşı ruslar tərəfində vuruşan ermənilərin Osmanlı İmperiyası ərazisində Ermənistan Milli Dövlətini yaratmaq arzusunda olduqlarını, amma Batum, Kars və Ədəhan vilayətlərinin qaytarılması barədə Brest-Litovsk müqaviləsinin qərarının ermənilərin gözləmədikləri halda arzularını iflasa uğratması kitabda geniş şəkildə əks olunmuşdur.

Müəllif qeyd etmişdir ki, rus inqilabının ilk günlərindən etibarən azərbaycanlılar öz müstəqilliklərini elan etməyi qərara alsalar da, öz qonşuları ilə həmrəyliyə görə bu aktı həyata keçimək istəmirdilər.Ermənilərə gəldikdə isə onlar keçmiş Osmanlı İmperiyası ərazisində müstəqillik əldə etmələrini fikirləşirdilər.

Əsərin “Milli Respublikaların formalaşması” yarımsərlövhəsində 22 aprel 1918- ci ildə Türkiyə və Zaqafqaziya ölkələrinin nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən konfransda bolşeviklərin əlində olan Bakının azad edilməsi, Tiflisə doğru irəliləyən bolşevik qüvvələrinin qarşısının alınması, Zaqafqaziya seyminin 26 may tarixli yığıncağında gürcü nümayəndə heyətinin Zaqafqaziya Federasiyasını tərk etmələri və Gürcüstanın müstəqilliyini elan edəcəklərini səsləndirməsi, almanların Bakı neftini ələ keçirməsi üçün cəhd göstərdikləri, 1918- ci ilin sentyabr ayında Azərbaycan və türk ordusunun Bakını azad etməsi, 1918 - ci ilin sonlarında Qafqazı tutmuş alman və türk hərbi dəstələrinin ölkəni tərk etdikdən sonra ingilislərin onları əvəz etmələri barədə ətraflı məlumat verilmişdir.

Kitabda qeyd olunur ki, Qafqazın yeni formalaşan ölkələrin başçıları Versal Konfransında onların müstəqilliyini tanımaq məqsədilə tələsik Fransaya öz nümayəndələrini göndərmişdilər. Qafqaz məsələsinə həsr olunmuş saysız-hesabsız məqalələr yalnız Mərkəzi Avropada deyil, həmçinin müttəfiqlərin Fransa, İngiltərə və İtaliya mətbuatında müzakirə obyektinə səbəb olmuşlar. Bəzi ölkələr Qafqaz dövlətlərinin Türkiyə və Almaniya ilə əlaqə saxlamalarını bəhanə gətirərək onlara şübhə ilə yanaşırdılar. Lakin buna baxmayaraq Antanta dövlətlərinin sadə xalq kütləsi Azərbaycana, Gürcüstana və Qafqazın digər ölkələrinə simpatiyalarını gizlətmirdilər.

1919-cu ilin sonunda Müttəfiqlər istər bolşevikləri, istərsə də ağları dəstəkləmədiklərini bəyan etdilər. Rus olmayan milli respublikalara gəldikdə isə onlar bolşeviklərin və ağların həmlələrindən qorunmağı qərara aldılar. Məhz xalqlarının tələli, Qafqazın zəngin sərvətlərinə maraq sayəsində Böyük Dövlətlərin Ali Şurası 1920-ci il yanvar ayının 12-də Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının müstəqil dövlətlər kimi de-fakto tanındığını Fransanın xarici işlər naziri M.Kambon bəyan etməsi bu məsələnin böyük dövlətlər arasında mübahisə yaratdığı əsərdə yer almışdır. Müstəqillikləri de-fakto kimi tanınmasına baxmayaraq Azərbaycan nümayəndə heyətinin belə möhtəşəm konfransda iştirakı mühüm tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyi əsərdə xüsusi vurğulanmışdır.

Müstəqillik əldə edən Qafqaz ölkələri arasında əlaqələrdən bəhs edən müəllif 1919 - cu il iyunun 26-da Tiflisdə təşkil olunmuş konfransda Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri iki ölkə arasında əlaqələri inkişaf etdirmək barədə ümumi razılığa gəlmiş, onları təhdid edəcək təhlükəyə qarşı birgə mübarizə aparmağı qərara almışdır. Ermənistan bu konfransda iştirakdan boyun qaçırtmışdır. Böyük Ermənistan dövləti xülyasına qapanmış erməni hakim dairələri bu məsələdə güclü Müttəfiqlərin köməyinə arxalanırdılar, nə vaxtsa Azərbaycan və Gürcüstan sərhədləri hesabına öz ərazilərini genişləndirəcəklərini fikirləşirdilər. Ərazilərini dənizə uzatmaq xəyalına düşmüş Ermənistanın dövlət adamları “Tarixi Ermənistan “ ərazisinin daha böyük olduğunu isbat etməyə çalışırdılar.

Müstəqillik əldə edən Qafqaz ölkələrin bir çox sahələrdə, o cümlədən, xarici qüvvələrə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq barədə razılığa gəlməmələri sonralar onların ayrı-ayrılıqda bolşeviklər tərəfindən istila edilməsinə səbəb oldu.

Əsərdə həmçinin ermənilərin Türkiyənin Antanta dövlətləri ilə döyüşlərdə zəifləməsindən öz xeyirlərinə istifadə etməyə çalışmalarına, belə vəziyyətdə Azərbaycanın Türkiyə ilə daha da yaxınlaşmasına toxunulmuşdur.

Miryaqub Mehdiyev kitabında 1917-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklərin tədricən Şimali Qafqazı istila etmələrindən, Azərbaycan və Gürcüstanın sərhədlərinə yaxınlaşmasından, Zaqafqaziyanı bütünlükdə zəbt etməyə hazırlaşmasından, bununla bağlı xalq kütləsi arasında geniş təbliğat aparmasından, Azərbaycanın ərazisinə soxulan Qızıl ordunun ilk əvvəl Gəncəni, Qarabağı daha sonra Bakını işğal etməklə ölkəmizin müstəqilliyinə son qoyulmasından, Gürcüstanın da əsarət altına alınmasından ətraflı söhbət açmışdır.

Əsrlər boyu azadlıq ideyaları ilə yaşayan, qısa bir müddətdə müstəqil dövlət quran Cənubi Qafqaz ölkələrinin nəticədə Sovet hakimiyyəti tərəfindən istilaya məruz qalmaları, ümumilikdə əsərin əsas qayəsini təşkil etmişdir.

Miryaqub Mehdiyev 1933-cu il yanvar ayının 27-də Parisin “Alimlər Cəmiyyəti otelində” “Beynəlxalq vəziyyət və Sovet İttifaqında milli problem” mövzusuna həsr olunmuş konfrans keçirmişdir. Həmin konfransdakı məruzəsi və onun ətrafındakı çıxışlar 1934-cü ildə Parisdəki “Prometey” nəşriyyatı tərəfindən fransız dilində ayrıca kitabça kimi nəşr olunmuşdur.

Bəzi tədqiqatçılar bu əsərin rus dilində yazıldığını, sonralar çin dilinə tərcümə olunaraq çap edildiyini xatırlatsalar da, nədənsə onun fransız dilində nəşr olunmasından bəhs etməmişlər.

M. Mehdiyevin “Beynəlxalq vəziyyət və Sovet İttifaqında milli problem” kitabçasının əvvəlində gürcü, ukraynalı, azərbaycanlı, erməni, türküstanlı və sair mühacirlər qarşısında çıxış etdiyi, hətta konfransın işində fransız siyasətçilərinin iştirakı qeyd olunmuşdur. Məruzədə mövcud beynəlxalq vəziyyət və onun sonunda SSRİ də milli problem hərtərəfli təhlil edilmişdir.

Kitabçada məruzə ətrafında çıxış edənlərin məruzəçinin mühüm problemə toxunduğunu bildirilmiş, maraqlı məruzəsinə görə M.Mehdiyevi alqışlamaları qeyd olunmuşdur.

Bu məqaləmizdə vətən həsrəti ilə yaşamış Miryaqub Mehdiyevin fransız dilində nəşr edilən məqalə və kitabları barədə qısa məlumat verdik. Gələcəkdə onun yaradıcılığını izləyən tədqiqatçıların M.Mehdiyevin fransız dilində çap etdirdiyi digər əsərlərini üzə çıxaracaqlarına böyük ümid bəsləyirik.

Əsgər ƏLİYEV

filologiya elmləri namizədi

525-ci qəzet 2018.- 3 fevral.- S.10.