Mübariz ruhlu alim, incə duyğulu şairə - Tahirə Qürrətül-Eyn

Tahirə Qürrətül-Eynin doğum ili araşdırmaçılar tərəfindən müxtəlif cür göstərilir: 1814-1820. Buna görə də onun həyat və fəaliyyəti ilə bağlı illərdə uyğunsuzluq mövcuddur. Amma ölümü, daha dəqiqi, edamı ilə bağlı bütün araşdırmaçılar tərəfindən eyni tarix göstərilib.

1817-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Qəzvin şəhərində milliyyətcə türk Molla Məhəmməd Saleh Baraqanlının ailəsində ilk övladı dünyaya gəlir. Qızı Zərrintac (qızıl tac), (bəzi mənbələrdə Fatimə) adlandırırlar. Uşaq ikən həddən ziyadə zəkalı və bilik yanğılısı olan Zərrintac, yaşıdları kimi özünü oyun və əyləncələrlə məşğul etmək əvəzinə, saatlarla valideynlərinin ilahiyyat üzrə müzakirələrinə qulaq asarmış. Qeyri-adi istedadı, natiqlik qabiliyyəti, dilləri sürətlə öyrənməsi və ensiklopedik yaddaşa malik olması onu tez bir zamanda tanıdır.

O dövrdə İranda yüksək təhsil digər bütün məziyyətlər kimi yalnız kişilərə məxsus idi. Belə bir zamanda və mühitdə Molla Saleh Baraqanlı qızını ev təhsilindən (pərdə arxasında əyləşdirmək şərtilə) üç yüz nəfərlik şagirdlə bir yerdə ümumi təhsilə cəlb edir. Əvvəlcə atasından, sonra müəllimlərindən təlim alan Zərrintac öz təhsilini ilahiyyat, Quranın təfsiri, fiqh, fars və ərəb ədəbiyatı üzrə davam etdirir. İti ağlı və səlis mühakimə yürütmək qabiliyyəti olan Zərrintac din, fiqh, hədis və digər sahələrdə nəinki öz bacı-qardaşlarını, hətta o dövrün bütün şagirdlərini qabaqlayır. Bu qeyri-adi qızın sorağı tezliklə bütün Qəzvinə yayılır.

Zərrintac erkən yaşda, istəyinə zidd olaraq, böyük əmisi Molla Tağının oğlu Molla Məhəmmədlə evləndirilir. Bu nikahdan az bir müddət sonra Molla Məhəmməd təhsilini artırmaq üçün İraqa yola düşür. Kərbəla illəri Zərrintacın intellektual üfüqünün genişlənməsi üçün çox mühüm rol oynayır. O, özbaşına iki məşhur alimin - Şeyx Əhməd Əhsainin və Seyid Kazım Rəştinin kitablarını mütaliə edərək öyrənir, Şeyx Əhsainin təlimlərini Quranın daxili prinsipləri ilə müqayisə edir və görür ki, onların arasında ziddiyyət yoxdur. O zaman Quranı və onun mənalarını, hədisləri və islam fighini onun kimi bilən cəmi bir neçə adam vardı. Bir yandan yazdığı fəlsəfi traktatlar, şeirlər, təfsirlərlə böyük nüfuz qazanır, bir yandan da dövrün ən məşhur elm xadimləri ilə məktublar vasitəsilə fikir mübadilələri edir. Bu nüfuzlu şəxslərdən biri də Seyid Kazım Rəşti idi. O, kiçik əmisi Molla Əli, sonralar yeznəsi olmuş (bacısı Mərziyənin əri) Molla Məhəmməd Əli Qəzvinlidən mənəvi dəstək alaraq, onların vasitəsilə Rəşti ilə yazışır. Kazım Rəşti Əhsai ilə birgə şeyxilik məktəbinin banisi idi. Şeyxilik şiə islamından törəmiş və XIX əsrin ortalarında yaranmış bir teoloji məktəb idi ki, Babiliyin nəzəri əsaslarını təşkil edirdi. Zərrintac Şeyxi ehkamları barədə yazdığı analitik traktatı öz ustadı hesab etdiyi Rəştiyə göndərir. Gənc alimin istedadından təsirlənən, dövrünün işıqlı düşüncəli, nüfuzlu alimi Seyid Kazım Rəşti cavabında onu "Qürrətül-Eyn" adlandırır. Görkəmli fransız diplomatı və parlaq bir yazar Comte de Gobineau bunu "Gözümün təcəllisi və ürəyimin ruhu" deyə şərh edir. Bütün bunlara rəğmən, Zərrintac heç vaxt dini biliyini təsdiq edən səlahiyyət almır, çünki qadınlara belə sənədlərin verilməsi mümkün deyildi.

Onun biliyi və bəlağətli danışığı öz dövrünün ən bilikli kişilərini mat qoyur. Zərrintac dini disputların birində təfsir və fiqh məsələləri ilə bağlı dövrün görkəmli alimlərini məğlub edir, lakin qadın olduğuna görə dini titul - müctəhid adını ala bilmir. Heyrət doğuran o idi ki, Qürrətül-Eyn təfsir və şərh məsələlərinin yalnız kişilərin inhisarında olması ənənəsini pozaraq, islamın 1200 illik tarixində Qurani-Kərimin ilk qadın təfsirçisi kimi adını tarixə yazır. Kərbəla və Nəcəf şəhərlərində keçirilən dini toplantı və disputlarda isə pərdə arxasından iştirak edən yeganə qadın olur. Elmi artdıqca müxalif düşüncəli alimlərlə onun arasında ziddiyyətlər yaranmağa başlayır. Bu, ailə münasibətlərinə də təsirsiz ötüşmür.

Ərlə arvadın baxışları arasındakı fərq get-gedə böyüyür və münaqişələrə gətirib çıxarır. Molla Məhəmməd atasının - Molla Tağının təliminin yanlış tərəflərini görsə də, ondan çəkinir, bunu söyləməyə özündə güc tapa bilmir. Müti xarakterli alim həyat yoldaşını da fikirlərindən döndərməyə çalışır. Lakin onun bu cəhdləri faydasız olmaqla yanaşı, aralarındakı uçurumu daha da dərinləşdirir. Cütlük on üç il İraqda yaşadıqdan sonra Qəzvinə qayıdır.

İran üləmaları arasında Zərrintacın nüfuzu çox böyüyür və yüksək zümrə din xadimləri onun bəzi fərziyyə və fikirlərini, istəməsələr də, qəbul etmək məcburiyyətində qalırlar. Din alimlərinin ən çox üstünlük təşkil etdiyi Qəzvində, eləcə də o vaxt Osmanlı imperiyasının tabeliyində olan ərazilərdə Qürrətül-Eynin məntiqini qəbul etməyən alim, demək olar ki, qalmır.

Təbii ki, Qürrətül-Eyndən əvvəl də bəzi qadınlar dini məsələlər barəsində yazmış və danışmışlar. Din xadimləri və imtiyazlı yüksək təbəqənin bəzi qızları üçün, xüsusilə də dini məsələlərdə yüksək təhsilli olmaq təsadüf deyildi. Lakin normada, bu cür bilik, onun ifadəsi və onun barəsində danışmaq özəl və ya ailə mühitləri ilə məhdudlaşırdı. Dua kitabları, qadınlar və uşaqlar üçün dini təlimat kitablarına icazə verilirdi; lakin kişilərə moizə oxumaq və ya ehkam məsələlərində bəyanət verməyə izn yox idi. Zərrintac isə ictimai nüfuza malik bir din alimi olmaqla kişilərin imtiyaz sferasına daxil olmuşdu. O, yalnız özəl olaraq şəxsi məsələlər barədə yazıb danışmırdı, əksinə, ilahiyyat məsələləri barədə camaat qarşısında danışırdı.

Zərrintac Kərbəlaya gedib Seyid Kazım Rəştini şəxsən görmək, yanında qalaraq təhsilini davam etdirmək istəyir. Bunu bilən kiçik əmisi Molla Əli onu dəstəkləyir və onlar Kərbəla və Nəcəfdəki müqəddəs türbələri ziyarət etmək üçün icazə istəyib razılıq ala bilirlər. Bu səyahət, tədqiqatçıların ümumi rəyinə görə, 1843-cü ildə baş tutur. Bu zaman onun iki oğlu və bir qızı vardı. Onu "Qürrətül-Eyn" təxəllüsü ilə mükafatlandırmış Kazım Rəşti ilə şəxsən tanış olmaq və onunla birgə fəaliyyət göstərmək üçün İraqa qayıdır. Əri Molla Məhəmməd nə qədər səy göstərsə də, onu bu səfərdən çəkindirə bilmir...

Kərbəlaya çatmağına az qalmış onun mənəvi atası hesab olunan Rəşti gözlərini əbədi olaraq yumur. Verdiyi adla tanınan və məşhur olan şagirdi Qürrətül-Eynə onu görmək qismət olmur... Zərrintac ustadının yerinə keçərək o dövr üçün fantastik görünən bir işi - kişilərə dərs deməyi gerçəkləşdirir. O, mühazirələr oxumağa başlayır. Bu, yerli din xadimlərinin qəzəbinə səbəb olur. Ona təzyiq göstərir və dərhal şəhərdən çıxıb getməsi üçün hökumətə hiddətlə şikayət edirlər...

İranda feodal təzyiqi, şah istibdadı və xarici kapital əleyhinə kütləvi demokratik üsyanlar vaxtında yeni təriqət nəzəriyyəsi əmələ gəlir. Bu yeni dinin banisi Şirazlı Seyid Əli Məhəmməd idi. O, 1819-cu il 20 oktyabrda tacir ailəsində doğulub, uşaq ikən yetim qalıb, erkən yaşlarından dini məsələlərlə məşğul olmağa başlayır. O, özünə Bab ləqəbi götürmüşdü ki, onun da mənası ilahi həqiqətə aparan yol, qapı deməkdir. Babiliyə görə qadın və kişi bərabərhüquqlu hesab olunur.

Qürrətül-Eyn Molla Hüseyn vasitəsilə Baba məktub göndərir. Yüksək peşəkarlıq və elmlə yazılmış fikirləri oxuyan Bab onun nadir qabiliyyətinə heyran qalır. Xalqı ictimai dəyişikliklər etməyə çağıran çıxışları nəticəsində şah hökuməti Seyid Əli Məhəmmədı-Babı həbs edərək Maku zindanına salır. O, zindanda babiliyin müqəddəs kitabı hesab olunan "Bəyan" adlı əsər yazır.

Bab hakimiyyətin yuxarı eşalonunda yüksək postları tutan din xadimlərini xəsis və əxlaqsız adlandırır ki, bu da onun haqqında verilən fitvadan yaxa qurtarmağın mümkünsüzlüyü demək idi.

Fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq İraqda nəzarət altına alınan Zərrintacı son nəticədə oradan çıxarıb Osmanlı ərazisini tərk etməyi tapşırırlar. 1847-ci ildə o, İrana yola düşür. Evə qayıdarkən bütün səfər boyu o, babiliyi təbliğ edir. Keçdiyi hər yerdə onun ardıcılları ortaya çıxır ki, onlar "Qürrətiyyə" adlanırlar. Bu ardıcılların içində yüksək zümrəyə aid olan adlı-sanlı xanımlar da yer alır.

Hərəkat başlayanda (1844) Zərrintac həm İslamın görkəmli yeganə qadın alimi, həm də dövrünün məşhur şairəsi kimi tanınmış 27 yaşlı gənc, amma nüfuzlu bir şəxsiyyət idi.

Onun Qəzvinə qayıdışı qarşıdurmanı və ailələrdəki ədavəti daha da artırır. Qadının yeri arvad və ana kimi ancaq evdə idi, Qürrətül-Eyn isə heç vaxt onun bu "təbii" sferası ilə barışmır. Hətta arvad və ana olsa da, o, kitabxana və dərslərdə, söhbət və müzakirələrdə daha çox vaxt keçirir. Ailədəki hər kəs ona başladığı mübarizəni dayandırmağı tövsiyə edir, alınmayanda isə onu övladlarından ayıracaqları və boşayacaqları ilə təhdid edirlər. Heç bir hədə-qorxu, onun ev dustağı edilməsi belə onu fikrindən daşındıra bilmir. Bunun nəticəsi olaraq əmisi və qaynatası, Qəzvinin imamcüməsi olan Molla Saleh Tağının babilər hərəkatının üzvlərinə qarşı olan qəzəbi son həddə çatır.

Şeyx Əhməd Əhsaini xüsusiylə sevməyən Molla Tağı şiə ruhani zümrəsi arasında onu təhlükəli kafir kimi rədd edən birinci şəxs idi. Molla Tağının şeyxilərdən nə qədər xoşu gəlməsə də, babilərə nifrəti daha dərin və amansız idi. Təkcə onun kiçik qardaşı Hacı Molla Əlinin deyil, hətta qardaşı qızı və gəlini olan Qürrətül-Eyn kimi tanınmış Zərrintacın əks ehkamları qəbul etməsi onun nifrətinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır və bu üzdən ömrünün son ilində camaat arasında babiliyi ağır şəkildə ittham edir. Molla Saleh Tağı babiləri təhqir etməyə, onlara qarşı zorakılıqlar tətbiq etməyə başlayır. Radikal baxışlı inanclıları qızışdıraraq babilik hərəkatının üzvlərini qovdurur, evlərini talan etdirir və işgəncələrə məruz qoydurur. Bunun nəticəsi olaraq, babi hərəkatının fəal üzvü ərəb Şeyx Saleh çox idarəedilməz bir hiddətə dolur və 1848-ci ildə Molla Tağını öldürür. O, Qəzvindəki Şahzadə Hüseyn qəbirstanlığında dəfn olunur.

Qəzvin hakimi babilikdə şübhəli bilinən hər kəsi həbs etdirir. Şeyx Saleh bu hadisəni tək törətdiyini desə də, heç kimə aman verilmir. Kütləvi həbslər baş alıb gedir. Atasının yerinə keçən, Qəzvinin imamcüməsi olan Molla Məhəmməd Tehrandakı ali din xadimlərini bu işdə suçlayır, onları babilərə qarşı sərgilədikləri liberal davranışlara görə qınayır. "Daha çox qan" tələb edən Məhəmmədi sakitləşdirməkçün "günahkarların tapılıb cəzalandırılması" işini onun özünə həvalə edirlər.

Çox sayda insan işgəncələrdən sonra edam edilir. Qürrətül-Eyn də ciddi nəzarətə götürülür. Uzun sürən istintaqdan sonra onun günahsız olması sübuta yetirilir. Bundan sonra isə onu əsassız surətdə ev dustaqlığına məhkum edirlər. Bir müddətdən sonra Qürrətül-Eynin azadlığa buraxılmadığını görən hərəkat üzvləri Bəhaullahın dəstəyilə onun qaçış planını hazırlayaraq, dustaqlıqdan xilas edirlər. Tehran yolu ilə Xorasana yola düşən Qürrətül-Eynin məhz bu gündən edamına qədər olan qısa bir sürədə tarixə qanıyla yazdığı aktiv mübarizə həyatı başlayır.

Zərrintac Tehranda Mirzə Hüseyn Əli Nurinin, Bəhaullahın himayəsi altında şəhərin içində və çölündə gizli qalmaqla bir neçə ay keçirir. 1848-ci ilin ortalarına doğru, babilərin Xorasanda toplanmaları üçün ümumi çağırışdan sonra, o, Tehranı tərk edir və konfransda iştirak üçün Bədəştə yola düşür. Və hərəkatın gələcəyinin müəyyən edilməsində çox böyük rol oynayır.

Onun babilər hərəkatında tutduğu mövqe təkcə rəhbərliyi ilə məhdudlaşmır. Qürrətül-Eynin fəaliyyətində ictimai təlatüm doğurmuş, həm babilər hərəkatında, həm də bütün dünyada ictimai-siyasi proseslərin gedişini dəyişmiş məqamlar olmuşdur. Qürrətül-Eyn tarixə qadın azadlıqlarının ilk carçısı kimi daxil olur. O, İslam Şərqində çadrasını nümayişkaranə atmış ilk müsəlman qadındır. Bu hadisə belə baş verib.

1848-ci ilin iyun-iyul aylarında (1264, rəcəb-şaban ayları) Bəstamın şərqində, Xorasan-Mazandaran yolunun üstündə yerləşən Bədəşt kəndində konfrans olur. Seyid Əli Məhəmmədin-Babın həbsdən azad olunması planını nəzərdə tutan yığıncaqda xüsusi mülkiyyətin, feodal biyar və vergilərinin əleyhinə çıxışlar edilir və hakim sinfin imtiyazlarının ləğv edilməsi tələbləri də irəli sürülür.

Qürrətül-Eyn bu konfransda 80 kişiylə bərabər iştirak edən və eyni zamanda, onlara qarşı çıxan və qələbə qazanan ilk qadın alim idi. O, fikirlərini bitirdikdən sonra çadrasını yerə atır. Bu hadisənin yaratdığı təsir çox dərin olur. Bəziləri əlləri ilə üzlərini örtür, digərləri özlərindən keçərək yerə sərilir, bir başqaları da başlarını öz əbaları ilə örtürlər ki, Ülyahəzrət Zərrintacın üzünü görməsinlər. Küçədən keçən tanış olmayan bir qadının üzünü görmək günah idisə, Qürrətül-Eyn kimi təmizlik simvolu olan bir varlığa baxmaq bəşəri cinayət idi. Onun bu hərəkətinə heyrətlənmiş bir konfrans nümayəndəsi isə hətta qəzəbindən öz boğazını kəsir, bir neçəsi isə nifrətlə ona hucum edir. Lakin Zərrintac özünün möhkəm iradəsi, soyuqqanlılığı və bəlağətli nitqi ilə qəzəblənmiş kişiləri sakitləşdirir, onları geriyə çəkilməyə və ona qulaq asmağa məcbur edir. O, çıxışında deyir: "Qalxın, qardaşlar... Mən sizin bacınız deyiləmmi, sizsə mənim qardaşım? Siz mənə həqiqi dost kimi baxa bilməzsinizmi? Bir bacı nə vaxt üzünü qardaşından gizlədib? Əgər siz beyninizdəki şər fikirləri çıxara bilmirsinizsə, onda siz həyatınızı böyük iş üçün necə verəcəksiniz? Gəlin, qadınlarımızı azad və cəmiyyətimizi islah edək. Gəlin, mövhumat və xudbinlik qəbirlərindən qalxaq və qiyamət gününün yaxın olduğunu bəyan edək; onda bütün dünya vicdan azadlığına və yeni həyata cavab verəcək! Bu qiyamət şeypurunun səsi mənəm!"

(Ardı var)

Kəmalə ƏLİYEVA

Araşdırmaçı-publisist

525.-ci qəzet.-2018.-14 fevral.-S.6.