Teymur Əhmədovun "Nəriman Nərimanov"u

Nizami CƏFƏROV

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinin həm ictimai-siyasi, həm də ədəbi-mədəni baxımdan elə bir zəngin dövrüdür ki, millətin sonrakı taleyini həll edəcək bütün ideyalar, həmin ideyalar ətrafındakı uzun sürən polemikalar öz geniş miqyası ilə məhz bu dövrdə meydana çıxmış, müxtəlif dünyagörüşlü ziyalıların şəxsində inkişaf etdirilərək xalq kütlələrinin müzakirəsinə verilmişdir.

Və belə möhtəşəm ziyalılardan biri də, heç şübhəsiz, Nəriman Nərimanov olmuşdur ki, onun həyatına, ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni fəaliyyətinə ümummilli maraq, tamamilə təbii olaraq, həmişə diqqəti cəlb etmiş, haqqında vaxtaşırı nə qədər subyektiv mülahizələr söylənsə də, obyektiv elmi tədqiqatlara əsaslanan ciddi əsərlər də yaranmışdır.

Professor Teymur Əhmədovun "Nəriman Nərimanov. Həyatı, mühiti, ədəbi-bədii yaradıcılığı" (Bakı, "Nurlar" nəş., 2017) monoqrafiyası görkəmli ədəbiyyatşünasın uzun illər ardıcıl olaraq apardığı araşdırmaların məhsuludur. Məlumdur ki, Teymur müəllim hələ 1966-cı ildə "Nəriman Nərimanovun dramaturgiyası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, 1971-ci ildə isə həmin əsər "Elm" nəşriyyatında çapdan çıxmışdır. Bundan sonra da nərimanovşünaslıq sahəsindəki araşdırmalarını davam etdirən tədqiqatçı doktorluq dissertasiyası olan "Nəriman Nərimanovun yaradıcılıq yolu" ilə təsdiq etmişdir ki, o, bu sahə üzrə təkrarsız mütəxəssisdir. Və "Nəriman Nərimanovun yaradıcılıq yolu" indiyə qədər iki dəfə ("Elm" nəş., 1990; "Nurlar" nəş., 2005) əsaslı şəkildə təkmilləşdirilərək nəşr edilmişdir.

"Nəriman Nərimanov. Həyatı, mühiti, ədəbi-bədii yaradıcılığı"na gəldikdə isə, bu monoqrafiyanı Azərbaycan nərimanovşünaslığının hələlik son fundamental sözü hesab etmək mümkündür.

Akademik Cəmil Quliyev "zəhmət və istedadın vəhdəti"ndən yaranmış əsər (və onun müəllifi) barədə yazır: "Möhtərəm Teymur Əkbər oğlu Əhmədovla ilk görüşüm və sonrakı dostluğumuzun təməli Nəriman Nərimanovun həyat və yaradıcılığının, onun ictimai-siyasi fəaliyyətinin tədqiqatına bir-birimizdən xəbərimiz olmadan, keçən əsrin 50-ci illərində başlamağımız olub... 70-ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında mən fəaliyyətə başladığım vaxt Teymuru Azərbaycanda Nəriman Nərimanov haqqında ilk sanballı tədqiqat kitabının müəllifi kimi kəşf etdim, indiyə kimi də sadiq "əsl Nərimanovçu" kimi N.Nərimanova həsr olunmuş monoqrafiyalar, külliyyatlar, müxtəlif janrlarda məqalə və müxtəlif sənədlər çap etdirən Teymur Əhmədovdur".

Elmi redaktoru akademik Mirzə İbrahimov olan monoqrafiya geniş mündərəcəyə malikdir ki, buraya ilk növbədə Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığının tədqiqi tarixi daxildir. Həmin mövzunun dərindən öyrənilməsi ona görə əlamətdardır ki, böyük ədibin yaradıcılığına münasibətdə fərqli baxışlar olmuşdur. Və bu baxışlar bəzən müxtəlif səbəblərə görə polemik səciyyə daşımışdır... Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının banisi Firudin bəy Köçərlinin Nəriman Nərimanov dramaturgiyası barədəki mülahizələri üzərində xüsusi dayanan müəllif göstərir ki, o, "Nadanlıq" əsərinə, nədənsə, birtərəfli, daha ciddi desək, ifrat tələbkarlıqla yanaşmışdır. F.Köçərli "ədəbiyyat aləminə gəlmiş gənc müəllif"in ilk əsərində xoşagələn bir şey görmür, istər sənətkarlıq, istərsə ideya cəhətdən onu qüsurlu hesab edirdi". Teymur Əhmədov tutarlı faktlar, müqayisələr və təhlillərlə sübut edir ki, F.Köçərlinin mövqeyi xeyli dərəcədə yanlış olmuş, "Nadanlığ"a yanaşma üsulu özünü doğrultmamışdır... Sonrakı illərdə, xüsusilə sovet dövründə Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığına ədəbi tənqidin münasibəti Mustafa Quliyev, Əziz Şərif, H.Səmədzadə, İ.Cahangirov, B.Çobanzadə, Mir Cəlal, eləcə də A.Lunaçarski, P.Sibirtsev, S.Qorodetski, M.Pavloviç, S.Vetman, İ.Borozdin kimi görkəmli (və müxtəlif dünyagörüşlü) müəlliflərin mülahizələri əsasında hərtərəfli tədqiq olunmuşdur. Və razılıq doğuran cəhət odur ki, Teymur müəllim nə Nəriman Nərimanov yaradıcılığını ideallaşdırır, nə də möhtərəm müəlliflərin mülahizələrini hərfi-hərfinə qəbul edir. Odur ki, akademik Kamal Talıbzadənin belə bir fikrinə haqq qazandırmaq lazım gəlir ki, "T.Əhmədov N.Nərimanovun ədəbi tarixi mövqeyini tarixilik prinsipi ilə tədqiq edə bilib. Ona görə də əsərdə həm burjua mətbuatından, həm də demokratik və marksist mətbuatdan götürülən faktlara obyektiv vicdan və səmimiyyətlə yanaşılır".

Həmin vicdan (və səmimiyyət) əsərin ən çox polemika doğuracaq "Nəriman Nərimanovun həyatı, mühiti, ictimai-siyasi fəaliyyəti (1870-1918)" fəslində də özünü göstərir...

"Nəriman Kərbəlayi Nəcəf oğlu Nərimanov 1870-ci il aprel ayının 14-də Tiflis şəhərində yoxsul ailədə doğulmuşdur. Əslən Cənubi Azərbaycanın Urmiya mahalından olan Kərbəlayi Nəcəf öz sonbeşik oğluna XVII əsrdə Gürcüstanda məskən salmış ulu babası Nərimanın adını vermişdi. O, ehtiyac üzündən böyük oğlu Salmanı mədrəsədə axıradək oxuda bilməmişdi, doqquz övladı təkbaşına dolandırmaq ona çox çətin idi. Kiçik oğlu Nərimanı isə oxutmağı qət etmişdi..." şəklində təfərrüatlarla başlayan bu fəsildə Teymur Əhmədov böyük tarixi şəxsiyyətin tərcümeyi-halını elmi dəqiqliklə təqdim edir. Və ən mühüm cəhətlərdən biri də budur ki, Nəriman Nərimanovun həmin müfəssəl tərcümeyi-halı dövrünün, mühitinin qaynar ictimai-siyasi mülahizələri kontekstindən təcrid olunmadığına görə olduqca dolğun, mükəmməl verilmişdir. Müəllifin külli miqdarda arxiv sənədlərinə əsaslanmasının nəticəsidir ki, hər bir fikir, hər bir mülahizə danılmaz, heç bir şübhəyə yer qoymayan faktlarla təsdiq olunur. Məsələn, gənc Nəriman Nərimanovun dünyagörüşünün formalaşmasına təsir göstərən amillər barədə danışarkən müəllif yazır:

"N.Nərimanova qabaqcıl rus və Avropa ədəbiyyatının ciddi təsiri olsa da, onun dünyagörüşündə demokratik ideyaların güclənməsində Azərbaycan ədəbiyyatının xüsusi rolu olmuşdur. Xatirə dəftərini (həmin dəftər barəsində Teymur müəllim hələ 1968-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində ətraflı məlumat vermişdi-N.C.) vərəqlədikcə bu fikrin nə qədər doğru olmasını görürük. Dəftərdə Füzuli, Zakir,Vidadi, Vaqif kimi görkəmli sənətkarların lirik şeirlərinə, Qurbaninin, Xəstə Qasımın, Əmrahın və b. aşıqların qoşmalarına, şifahi ədəbiyyat nümanələrinə daha çox yer verilmişdir".

Nəriman Nərimanovun Borçalı qəzasındakı Qızılhacılı kənd ibtidai məktəbində, sonra isə Bakıdakı müxtəlif məktəblərdə müəllimlik fəaliyyəti, eləcə də bu illər ərzində yazdığı əsərlər barədə monoqrafiyada geniş bəhs edilmiş, görkəmli ziyalının ictimai amalının xalqı cəhalətdən qurtarmaq üçün maarifə, məktəbə, qiraətxanaya xüsusi önəm verməsindən ibarət olması müəyyənləşdirilmiş və onun maarifçilik fəaliyyətinin aparıcı istiqamətləri ümumiləşdirilmişdir: "N.Nərimanov 1891-1901-ci illərdə müəllim, metodist, ilk milli qiraətxananın banisi, yazıçı, rejissor və aktyor kimi zəhmətkeş xalqın böyük etimadını qazanmışdı. Bu, bir tərəfdən, dövrün tələbləri ilə, digər tərəfdən isə, maarifpərvər gəncin öz şəxsi keyfiyyətləri, doğma vətənə və xalqa tükənməz məhəbbəti ilə bağlı idi".

Maddi çətinliklərə rəğmən XX əsrin ilk illərində Odessada ali tibb təhsilinə başlaması, yeni ictimai-siyasi mühitin onun dünyagörüşü, arzu və amalları qarşısında daha geniş meydan açması monoqrafiyada təfsilatı ilə (və yenə də konkret sənəd və materiallar əsasında) təsbit edilmiş, Bakıya qayıtdıqdan sonra müxtəlif ictimai-siyasi təşkilatlardakı qızğın inqilabi fəaliyyətləri dərindən araşdırılmışdır.

Monoqrafiyanın "Maarifçi-realist ədəbiyyat tarixində yeni mərhələ" adlı üçüncü fəsli yalnız həcmi ilə deyil, məzmun-mündərəcəsi etibarilə də diqqəti çəkir. Və bu fəsildə Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı yüksək ədəbiyyatşünaslıq təfəkkürü mövqeyindən peşəkarlıqla təhlil olunur. Yazıçının "Nadanlıq", "Dilin bəlası, yaxud Şamdan bəy", "Nadir şah" dramları, "Bahadır və Sona" romanı (eləcə də onun əsasında yazılmış eyniadlı faciə), "Pir" povesti və "Bir gəncin sərgüzəşti" hekayəsi müxtəlif yönlərdən araşdırılmışdır ki, burada tekstoloji, sosioloji, ideya-estetik və s. interpretasiya texnologiyaları üzvi bir vəhdət təşkil etməklə Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığının xarakterini bütün miqyası ilə açır. Və müəllifin apardığı müqayisələr, zəruri polemikalar ədibin həm nəsrinin, həm də dramaturgiyasının poetik xüsusiyyətlərini daha dərindən anlamağa kömək edir.

Monoqrafiyanın sonrakı fəsilləri Nəriman Nərimanovun teatr sənətinin inkişafı sahəsindəki xidmətlərinə, ədəbi-nəzəri görüşlərinə və publisistikasına həsr olunmuşdur. Bu fəsillərdə də, əvvəlkilərdə olduğu kimi, monoqrafiya müəllifiinin faktlara, ədəbi-mədəni hadisələrin mahiyyətinə bələd olduğu hər məqamda özünü göstərir. Məsələn, Nəriman Nərimanovun teatr sahəsindəki xidmətlərindən danışarkən Teymur Əhmədov həmin xidmətləri dövrün teatr prosesləri, xüsusilə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan teatrının ideya-estetik axtarışlarının başlıca istiqamətləri kontekstində dəyərləndirir. Yaxud yazıçı-mütəfəkkirin ədəbi-nəzəri və ya publisistik görüşləri araşdırılanda kontekstuallıq yenə də tədqiqatın metodoloji əsasında dayanır.

Əlbəttə, Nəriman Nərimanov həm ədəbi-mədəni, həm də ictimai-siyasi dünyagörüşü baxımından kifayət qədər mürəkkəb, müəyyən ziddiyyətlərlə müşayiət olunan (və dövrün təbiətindən irəli gələn) elə bir yol keçmişdir ki, bu gün həmin yola nəzər salarkən ən müxtəlif "xəyallar"a düşmək, çox hallarda da qeyri-obyektiv nəticələrə gəlmək mümkündür. Teymur Əhmədovun uzun illərin gərgin axtarışlarının məhsulu olan bu fundamental əsəri ona görə qiymətlidir ki, ilk səhifələrindən son səhifələrinə qədər danılmaz faktlara (və mümkün dairədə obyektiv ümumiləşdirmələrə) dayanır. Və bir mühüm ideya əsərdə əvvəldən axıracan hakimdir ki, Nəriman Nərimanovun dünyagörüşündə ən aparıcı istiqamət milli demokratizm olmuş, tarixi zərurətdən yaranan digər bütün meyllər həmin aparıcı istiqamətin gerçəkləşməsinə xidmət etmişdir.

Teymur Əhmədov yazır: "N.Nərimanov müasirlərinə belə bir fikri təlqin etməyə çalışırdı ki, "ümumi millət, vətən dərdi" hər kəsin "vətəndaşlıq borcudur".

Və fikrini əsaslandırmaq üçün onun "Həyat" qəzetində (7 may 1906-cı il) çıxmış məqaləsindən belə bir sitat gətirir:

"... Siz özünüzü bir millətdən hesab edirsinizsə, özünüz üçün bir müəyyən vətən varsa, həmin millətin, həmin vətənin dərdi-qəmi sizin dərdiniz, qəminizdir və ya xeyr, bir millət və ya bir vətən sizi öz üzvlərindən bilirsə, sizin dərdiniz, qəminiz millət və vətən üçün ümumi dərd və qəm olacaqdır. Belə olan surətdə cidd-cəhd iki tərəfdən etməlidir. Hər iki tərəfə bir-birinin tərəqqi tapmağına gərəkdir çalışsın".

Nəriman Nərimanovun maarifpərvər milli demokratizmi özünü onda da göstərirdi ki, millətin fəaliyyətsizliyinə qarşı üsyan edirdi: "Yox, əfəndim! Hər halda sakit olmayacağız, mümkün olan qədər dərdlərimiz barəsində söyləyəcəyiz, bəlkə bir çıraq tapıb onun işığı ilə zülmətdən xilas olaq, nadanlığın kəməndindən özümüzü qurtaraq. Bəlkə biz də insaniyyət nə olmağın və əsası nədən ibarət bulunduğunu düşünüb özümüz, bilzat özümüz yavaş-yavaş hərəkət edək..." ("Həyat" qəzeti, 11 iyun 1906-cı il).

Professor Teymur Əhmədovun "Nəriman Nərimanov" monoqrafiyası Azərbaycan xalqının ədəbiyyat, mədəniyyət, ictimai-siyasi fikir tarixində misilsiz (və mütərəqqi) rol oynamış böyük bir şəxsiyyətin - millət xadiminin həyatının, yaradıcılığının, mücadilələrinin mənsub olduğu (və bütün varlığı ilə sevdiyi) xalqa, demək olar ki, bütün tərəfləri ilə tanıdılmasında, heç şübhəsiz, həmişə ən mötəbər mənbələrdən biri olaraq qalacaq.

525-ci qəzet 2018.- 14 fevral.- S.7.