Polkovnik İsrafil bəyin xatirələri

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100

Vilayət QULİYEV

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

1932-ci ilin payızında özünü “Baş qərargah polkovniki” kimi təqdim edən azərbaycanlı hərbçi İsrafil bəy Varşavada Şimali Qafqaz dağlıları Xalq Partiyasının mətbu orqanına - Azərbaycan-türk və rus dillərində çap olunan “Kafkasiya dağlıları - Qortsı Kafkaza” jurnalının redaksiyasına məktubla müraciət etmişdi.

Əvvəlcə məhdud partiya maraqlarından çox ümumqafqaz mövqeyində dayanan “Kafkasiya dağlıları-Qortsı Kavkaza” haqda bir neçə kəlmə....

Jurnalın nəşrinə 1929-cu ildə Parisdə başlanmışdı. Onun 1-29-cu sayları Fransa paytaxtında, 30-50-ci sayları isə Varşavada çıxmışdı. 1934-1939-cu illərdə “Şimali Kafkasiya-Severnıy Kavkaz” adı ilə çap olunmuşdu. Beşiyi başında Şimali Qafqaz dağlılarının knyaz Elmurza Bekoviç-Çerkasski (adıgey), Barasbi Baytuqan (osetin) kimi tanınmış ictimai-siyasi xadimlərinin dayandığı nəşr Azərbaycan siyasi mühacirətinin Avropadakı irsini və fəaliyyətini öyrənmək baxımından da mühüm qaynaqlardan biridir. “Bizim dağlı sıralarımızda türk ünsürü əhəmiyyətli yer tutur” - etirafında bulunan jurnal öz səhifələrində Qafqazın aparıcı milli-siyasi qüvvəsi kimi xarakterizə etdiyi Azərbaycan mühacirəti nümayəndələrinə geniş yer ayırırdı. Görünür, bu amili nəzərə alan İsrafil bəy də Azərbaycan Cümhuriyyəti ordusu ilə bağlı qeydlərini ictimailəşdirmək üçün “Kafkasiya dağlıları-Qortsı Kavkaza” jurnalını seçmişdi.

Bəs dörd ordunun (Rusiya imperiyası, Azərbaycan Cümhuriyyəti, Polşa Respublikası, Hitler Almaniyası) zabiti olmuş İsrafil bəy kim idi?

İsrafil bəy Məhəmmədnəbi oğlu İsrafilov (İsrafil bəy Məhəmməd, İsrafil bəy Yadigarov, (polyak hərbi mənbələrində Bey Muchamed İsrafil, Bey İsrafil Yedigar), İsrafil bəy İsrafilbəyli kimi də tanınır) 1924-cü ildə Polşa ordusunda hərbi xidmətə qəbul edilərkən yazdığı tərcümeyi-halda göstərdiyinə görə, 1888-ci ildə Tiflisdə anadan olmuşdu. Rus ordusuna bir neçə yüksək rütbəli zabit (o cümlədən, M.F.Axundzadənin dostu, general-leytenant İsrafil bəy Yadigarov, 1815-1885) vermiş məşhur Yadigarovlar nəslinə mənsubluğunu təxmin etmək mümkündür. Tiflis kadet korpusunda təhsilini tamamladıqdan sonra 1910-cu ilə podporuçik rütbəsi ilə hərbi xidmətə başlamışdı.

Birinci Dünya müharibəsində Varşava altında avstriyalılara qarşı vuruşmuşdu. 1915-ci ildə eskadron komandiri kimi Qafqaz cəbhəsinə göndərilmişdi. Daha sonra döyüş yolu Odessadan, ingilislərlə çiyin-çiyinə vuruşduğu Fars körfəzindən keçmişdi. 1916-cı ildə rotmistr rütbəsi ilə Qafqaz süvari diviziyasının tərkibində Rumıniya cəbhəsinə göndərilmişdi. 1918-ci ilin baharından yenicə təşəkkül tapan Azərbaycan ordusunda xidmətə başlamışdı. Təxminən eyni vaxtda Gürcüstan Respublikası silahlı qüvvələrində xidmət keçməsi, hətta 1918-ci ilin dekabrında gürcü-erməni müharibəsində gürcü tərəfdən iştirakı haqqında məlumat da mövcuddur. Lakin istər bu, istərsə də guya hərbi xidmətdən tam uzaqlaşıb doğma kəndinə çəkilməsi haqqındakı versiyanı (N.Yaqublu) həqiqətəuyğun saymaq qeyri-mümkündür. Çünki xatirələrindən də göründüyü kimi, o, 1918-ci ilin ikinci yarısından etibarən qurulmaqda olan Azərbaycan milli ordusunda aparıcı simalardan biri idi. Bakının erməni-bolşevik işğalından azad olunması uğrunda mübarizədə yaxından iştirak etmişdi.

Milli hökumətin süqutu yüzlərlə silah və əqidə yoldaşı kimi İsrafil bəyi də dilemma qarşısında qoymuşdu: ya vətənini işğal etmiş bolşeviklərin tərəfinə keçməli, ya da onlara qarşı əks cəbhədə dayanmalı idi. İsrafil bəy çətinlik və məhrumiyyətlərlə dolu ikinci yolu seçmişdi. 1924-cü ildə, böyük məhrumiyyətlərdən sonra tale onu Polşaya aparıb çıxarmışdı. Burada Polşa ordusunda (Voysko Polskoe) müqavilə əsasında xidmətə başlamışdı. 1926-1928-ci illərdə Varşava Ali Hərbi Məktəbində təhsil almışdı. Əvvəlcə 36-cı piyada alayında xidmət etmişdi. 1939-cu ilin yazında isə artıq Qrodno şəhərində yerləşən 29-cu piyada diviziyasında qərargah zabiti idi. Podpolkovnik rütbəsində Polşa ordusunun 11-ci süvari alayında hərbi xidmət keçməsi haqda da məlumat mövcuddur.

Bolşevik rejiminə sonsuz nifrət keçmiş rus ordusunun və milli orduların bir sıra zabitlərini Hitler Almaniyası ilə əməkdaşlıq yoluna çəkmişdi. Polkovnik İsrafil bəy də belələrinin sırasında idi. Amma onu hitlerçilərin Avropa ağalığı xülyasından daha çox vətəni Azərbaycanın yenidən istiqlalına qovuşması düşündürürdü. Bu məqsədlə də 1943-cü ildən Berlində Şərq nazirliyi yanında fəaliyyət göstərən Azərbaycan komitəsinə rəhbərlik etmişdi. Eyni zamanda, türk mənşəli hərbi əsirlərdən ibarət 162-ci Türküstan piyada diviziyasının 314-cü piyada alayına başçılıq etmişdi. 1944-cü ilin dekabrından etibarən vaffen ştandartenfürer (rus ordusunda podpolkovnik) rütbəsində III Reyxin Qafqaz hərbi birliyinin - “Azərbaycan” döyüş qrupunun komandiri idi. 1945-ci ilin martında Berlindəki Azərbaycan Milli Komitəsinin hərbi məsələlər üzrə müşaviri təyin olunmuşdu.

İsrafil bəy müharibənin sonunu Amerikan işğal zonasında qarşılamışdı. Lakin neytral zonada olması sovet xüsusi xidmət orqanlarının cəngindən qurtarmağa imkan verməmişdi. Amerikalılar azərbaycanlı zabiti SSRİ-yə qaytarmışdılar. Onu Azərbaycana gətirib Bakı Hərbi Dairəsinin tribunalında mühakimə etmişdilər. İsrafil bəy özünə qarşı irəli sürülən “vətənə xəyanət” ittihamı ilə razılaşmamışdı. Çünki nə SSRİ-ni, nə də keçmiş Sovet Azərbaycanını həqiqi vətəni sayırdı. Amma buna baxmayaraq, haqqında ölüm hökmü çıxarılmışdı - tələsik hökm eyni tələskənliklə də yerinə yetirilmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti ordusunun qurucularından biri 1945-ci il iyulun 11-də Bakıda güllələnmişdi.

Azərbaycan ordusunun yaranma prosesi haqda bildiklərini yazmağı ona 1923-cü ildən siyasi mühacir kimi İstanbulda yaşayan və mühacir qüvvələri vahid ideya ətrafında birləşdirməyə çalışan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tövsiyə etmişdi. Bu, 1931-ci ildə, hər ikisinin Azərbaycan davasını Polşada davam etdirdikləri dövrdə baş vermişdi.

İsrafil bəy özü xatirələrini “Kafkasiya dağlıları - Qortsı Kavkaza” redaksiyasına göndərərkən bu barədə jurnalın naşiri və redaktoru, əski silah yoldaşı knyaz Elmurza Bekoviç-Çerkasskiyə yazırdı:

“Mərhəmətli cənab redaktor! 1920-ci ildə Azərbaycan bolşevik işğalına uğrayandan sonra iki ilə yaxın müddət ərzində İran, Ərəbistan, Hindistan və Misirdə səfil-sərgərdan gəzib dolaşandan sonra nəhayət İstanbula gəlib çıxdım. Burada 1923-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan milli təşkilatının rəhbəri Məhəmməd Əmin bəy Rəsulzadə mənə müraciət edib Azərbaycan ordusu haqda xatirələrimi yazmağımı istədi. Xahişi yerinə yetirdim; amma görülən işi tam və dolğun saymaq olmaz, çünki əlimin altında lazımi material yox idi”.

Polkovnik İsrafil bəy böyük hörmətlə yanaşdığı M.Ə.Rəsulzadənin təklifini məmnunluq hissi ilə qəbul edib yerinə yetirmişdi. Nəticədə Cümhuriyyət dövrü hərb tariximizin diqqətəlayiq bir sənədi ortaya çıxmışdı.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin və Azərbaycan ordusunun 100 illiyinin bayram olunduğu ərəfədə sadəcə yaddaşa əsaslanaraq yazılmış və milli ordumuzun çətin doğuluş prosesini göz önündə canlandıran xatirələri rus dilindən tərcümədə “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirəm.

Tarix özünü təkrar edir, deyirlər. Polkovnik İsrafil bəyin müxtəsər hərbi memuarlarının üçüncü-sonuncu hissəsində milli ordumuzun 1920-ci ilin aprelində Dağlıq Qarabağa soxulmuş erməni işğalçılarını darmadağın etməsindən, Xankəndinə və Şuşaya Azərbaycan bayrağı sancmasından söz açılır. Artıq yaşı yüzə çatan ordumuzun da çox da uzaq olmayan gələcəkdə öz sələfinin bu tarixi hünərini təkrarlayacağına ümidimiz çox böyükdür...

Yanvar, 2018, Budapeşt

“Azərbaycan ordusu haqda xatirələr”

İSRAFİL BƏY

ƏSGƏRAN ALTINDA DÖYÜŞ

Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın digər hissələrindən sıra dağlarla ayrılır. Onlardan bəzilərinin hündürlüyü iki verstdən çoxdur. Qarabağın dağlıq hissəsini Ağdamla birləşdirən yeganə yol qədim Əsgəran qalasından keçir. İstər Əsgəran yolu, istərsə də ondan sağ və sol tərəfdə yerləşən dağ zirvələri erməni çetelərinin məşhur təşkilatçısı Dronun şəxsən rəhbərlik etdiyi üsyançılar tərəfindən tutulmuşdu. Ordumuzun qarşısında son dərəcə ağır vəzifə dayanırdı: Əsgəran qalasını və uca dağ zirvələrini hücumla tutmalı idik.

Kəşfiyyat bölüyü ilə gücləndirilmiş dəstəmiz üsyançıların əsas etibarı ilə qalanın özündə və qaladan şərq tərəfdə yerləşdirilmiş yüksəkliklərdə çoxsaylı pulemyotlarının olduğunu aşkara çıxardı.

Aprelin 2-də hərbi nazir cəbhəyə gəldi. Aprelin 5-də sübh çağı saat 3.30-da əsgərlərimiz heç bir artilleriya hazırlığı olmadan Əsgəran keçidinə və ondan şərq tərəfdəki yüksəkliyə doğru hücuma atıldılar. Sübh saat 6-da artilleriyamız qalaya və yüksəkliklərdə yerləşən düşmən mövqelərinə atəş açmağa başladı. (Operativ əmrdə hücumla artilleriya hazırlığının eyni vaxtda aparılması nəzərdə tutulmuşdu, lakin səhər saat 6-ya qədər ətrafa qatı duman çökdüyündən topları işə salmaq mümkün olmamışdı). Komandam altındakı 5-ci Bakı piyada alayının hücumu zamanı podpolkovnik Nəbibəyovun artilleriya divizionunun bizə böyük köməyi dəydi.

Hərbi nazirin iştirakından ruhlanmış əsgər və zabitlər düşmənin ölüm saçan pulemyot və tüfəng atəşləri altında sanki manevrlərdə iştirak edirlərmiş kimi qorxu bilmədən döyüşə atılırdılar. Hər tərəfdən ucadan və qətiyyətlə səslənən “İrəli!” komandası eşidilirdi. Artilleriyamız ermənilərin möhkəmləndirilmiş mövqelərini biri-birinin ardınca sıradan çıxarırdı. Lakin onlar yenə də müqavimət göstərməkdə davam edirdilər. Düşmən də olsa, həqiqəti demək lazımdır; ermənilər bu döyüşdə qeyri-adi cəsarət və dözümlülük göstərirdilər, qanlı savaş meydanında sona qədər duruş gətirməyə çalışırdılar.

Yalnız axşama doğru üsyançıların müqaviməti sındırıldı. Əslən Dağıstandan olan polkovnik Əfəndiyevin komandası altındakı 8-ci Ağdam alayı və Parlamentin mühafizə dəstəsi Əsgəran qalasını azad etdi. Mənim komandiri olduğum 5-ci Bakı piyada alayı isə qaladan şərq tərəfdəki yüksəkliyi ələ keçirdi. Həlak olanlar və yaralananlarla birlikdə itkimiz 40 nəfər idi. Döyüşdə 5-ci batalyonun komandiri podpolkovnik Kutetaladşe də yara almışdı.

Ermənilər vahimə içərisində qaçmağa başlamışdılar. Ehtiyatda saxlanılan 1-ci Tatar süvari alayı onları təqib etmək istəyirdi. Lakin qaranlığın düşməsi buna imkan vermədi.

Ağdamda artıq qələbəmizi bayram edirdilər. “Yaşasın!” şüarı və milli marşın sədaları Əsgəran qalasına qədər gəlib çatırdı. Düşməndən geri alınmış mövqelərdə möhkəmlənən əsgər və zabitlərimiz həmin axşam həyatlarının ən xoşbəxt, təntənəli dəqiqələrini yaşayırdılar.

Axşama doğru, artıq Əsgəran qalası ələ keçiriləndən sonra dəstə rəisi general Səlimov döyüşçülərin yanına gəldi. O, əsgər və zabitlərə hərbi nazirin təşəkkürünü çatdırdı, ordunu qələbə münasibəti ilə təbrik etdi. Qarabağa göndərilmiş dəstənin qərargah rəisi polkovnik Zeynalzadə ikilikdə söhbət zamanı hərbi nazirin Bakıya qayıdarkən vidalaşma zamanı gözləri yaşararaq dediyi aşağıdakı sözləri çatdırdı: “Çox şadam ki, həyatımın son illərini doğma xalqıma xidmətə həsr edə bildim. Gənc ordumuz ümidlərimi doğrultdu. Qarşıya qoyulan vəzifənin öhdəsindən şərəflə gəldi. Zabitlərə təşəkkürümü çatdırın, əsgərlərə isə ürəkdən “Sağ ol!” deyin”.

Sübh açılana qədər dəstə artıq əlimizdə olan mövqelərdə qaldı. Hava işıqlaşan kimi əsgərlərimiz düşməni təqib etməyə başladı. Əsgəran altında pulemyotlarını və demək olar ki, hərbi karvanını tamamilə itirən üsyançılar Keşişkəndə doğru geri çəkilirdilər. Dəstəmiz axşam tərəfi Xankəndini döyüşsüz tutdu, daha sonra Şuşa şəhəri istiqamətində irəliləməyə başladı. Yolda ermənilərin geri çəkilən hissələri ilə iki döyüşümüz oldu. Bunlardan biri Daşkənd (erməni mənbələrində bu kənd Daşeşen adlanır -V.Q.), digəri isə Şuşikənd altında baş verdi. Nəhayət, dəstə Keşişkəndin həndəvərinə çatdı. Ətrafda gördüyümüz mənzərə üsyançı ermənilərin ciddi müqavimət göstərməyə hazırlaşdıqlarından xəbər verirdi.

Keşişkəndin yerləşdiyi ərazinin girintili-çıxıntılı olması düşmənə belə əlverişli imkan yaratmışdı. Kənd hər tərəfdən dərin yarğanlar və sal qayalarla əhatə olunmuşdu. Bu təbii maneələr nəticəsində ora yalnız piyadaların və yük heyvanlarının keçə bildiyi bir neçə cığırla yaxınlaşmaq mümkün idi. Kəndin girişində əlverişli mövqe tutan on nəfər silahlı adam bütöv batalyonun hücumunun qarşısını ala bilərdi.

Dəstənin öhdəsindən gəlməli olduğu vəzifə asan deyildi. Komandanlıq əlavə qüvvələrin gəlib çatmasını gözləmək məqsədi ilə hücumu dayandırmaq qərarına gəldi. Hərbi güclərimiz Şuşa şəhərində və Daşkənd adlanan kənddə yerləşmişdi. Tezliklə gözlənilən qüvvələr - 1-ci Cavanşir piyada alayı və 2-ci Qarabağ süvari alayı bura gəldilər.

Aprelin 12-də (1920-ci il) Keşişkənd üzərinə hücuma keçmək qərara alındı. 1-ci Tatar süvari alayı, Quba alayının bir batalyonu, dağ-süvari artilleriya divizionu əvvəlcədən kəndin ətrafını dolanıb lazımi nöqtələr tapmaq üçün göndərilmişdi. Gündüz saat 11-də artilleriya hazırlığı başlandı. Ardınca isə 5-ci Bakı və 1-ci Cavanşir süvari alayları hücuma atıldılar. Qanlı savaş başlandı. Nəticədə üsyançılar darmadağın edildilər və Keşişkənd bizim əlimizə keçdi.

Döyüş tapşırığı yerinə yetirilmişdi. Dəstə komandiri bu barədə hərbi nazirə teleqrafla məlumat göndərdi (hərbi nazir general S.Mehmandar həmin vaxt xəstə idi, onun vəzifəsini müavini, general Ə.Şıxlinski icra edirdi).

Üsyançılar tərəfdən artıq heç bir təhlükə gözlənilməsə də, general Şıxlinskinin cavab teleqramında dəstəyə xüsusi sərəncam verilənə qədər Qarabağda qalmaq əmr olunurdu. Bu sərəncam hadisələrin sonrakı gedişində və Azərbaycanın taleyində mühüm rol oynadı.

Azərbaycan ordusunun gənc dövlətin daxili sabitliyini pozan erməni üsyançıları ilə ölüm-dirim mübarizəsi apardığı dövrdə bolşeviklər Denikin güclərini darmadağın etmiş, Qafqaz dağlarında dağlı qüvvələri ilə amansız döyüşlərdən sonra bizim sərhədlərə yaxınlaşmışdılar. Geri çəkilən Denikin qoşunlarının bir hissəsi də Azərbaycanda sığınacaq tapmışdı. Amma onlar burada hər şeydən təcrid edilmiş vəziyyətdə idilər.

Qırmızı ordunun Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşdığını görən yerli bolşeviklər (onlar ölkə parlamentində cüzi sayda təmsil olunmuşdular) başlarını qaldırdılar. Hakimiyyətin bolşeviklərin əlinə keçməsi məqsədi ilə fəal gizli iş aparmağa başladılar. Bununla müvazi şəkildə qırmızı ordu hissələri də Azərbaycanın şimal sərhədində cəmləşməkdə davam edirdilər. Onların qarşısında yalnız 4-cü Quba və 6-cı Göyçay piyada alaylarının hər birinin iki batalyonu, habelə topçu bölüyü dayanmışdı. Vəziyyət çox təhlükəli şəkil almışdı. Qarabağa göndərilmiş hərbi dəstə (üç piyada, üç süvari alayı və artilleriya divizionu) bolşeviklərə qarşı dayanmaq üçün dərhal Dağıstan sərhəddinə yola düşmək əmrini aldı. Döyüşçülərimizin artıq Yevlaxda vaqonlara mindikləri vaxt general Şıxlinskinin imzası ilə əvvəlki əmrin ləğv edildiyi və ordunun Qarabağdakı dislokasiya yerinə qayıtmalı olduğu barədə yeni əmr alındı. Sonradan bu ikinci əmri hökumətdən xəbərsiz şəkildə bolşevik agentlərinin və “bolşevik cildinə girmiş siyasi məşhurlar”ın saxtakarlıq yolu ilə hazırlayıb göndərdikləri aşkara çıxdı.

Qırmızı ordu böyük kəmiyyət üstünlüyündən istifadə edib Samur çayını keçdi və Azərbaycan ərazisinə daxil oldu. Göyçay və Quba alaylarının əsgərləri onlara amansız müqavimət göstərmişdilər. Lakin sayca az olduqlarından düşmənin irəliyə hərəkətinin qarşısını ala bilməmişdilər. Bunun ardınca dərhal qırmızıların süngüləri üzərində yeni bolşevik hökuməti quruldu. Hərbi-dəniz işləri üzrə yeni komissar İldırım əsgər və zabitlərin öz yerlərində qalmalarını tələb edən sirkulyar məktub imzaladı. Hərbi hissələrdə narazılıq başlandı. Bir çox zabitlər qırmızılarla iş birliyindən imtina edirdilər. General Səlimov ordu üzrə əmrlə hərbi xidmətdən tərxis olundu. Bakıda generallar və qərargah zabitləri arasında həbslər başlandı. Eyni zamanda, milli ruhlu ictimai-siyasi xadimlər həbsə atılır və haqlarında ölüm hökmü çıxarılırdı. Xalq əmlakının talan edilməsi, soyğunçuluq baş alıb gedirdi. Azərbaycan dövlətinin və Azərbaycan xalqının milli sərvəti ilə dolu vaqonlar birbaşa Moskvaya göndərilirdi.

Bu da ona gətirib çıxardı ki tezliklə Azərbaycanın müxtəlif yerlərində üsyanlar baş qaldırdı. Gəncə və Nuxadakı əhali və hərbi qarnizonlar, eləcə də Qarabağdakı hərbi qüvvələr qırmızı ordu hissələrinə qarşı hərəkətə keçdilər. Üsyançılar əvvəlcə ciddi uğur qazandılar. Gəncə altında rusların süvari diviziyası məhv edildi, şəhərin özündə isə 5000 süngüdən ibarət rus qarnizonu tamamilə əsir götürüldü. Amma təəssüf ki, Gəncə üsyanına rəhbərlik edən general Məhəmməd Mirzə Qacarın əsəbləri davam gətirmədi və o, belə parlaq başlanğıcdan sonra, üsyanın üçüncü günü şəhəri tərk etdi. Qarabağda da işğalçılara qarşı hərəkat ilk günlər uğurlarla müşayiət olunmuşdu. Üç gün ərzində bütün Qarabağ bolşeviklərdən azad edilmişdi. Qırmızı ordunun əsgərləri aman diləyərək kütləvi şəkildə ağ bayraq qaldırırdılar. 5-ci Bakı piyada alayının yalnız bir batalyonunun hücumu nəticəsində qırmızıların bütöv bir diviziyası Ağdamı tərk etmişdi. Zaqatala və Nuxa da düşmənlərdən təmizlənmişdi.

Lakin bu xalq coşqunluğu ilk günlərdə gözlənilən nəticələri gətirmədi. Ümumi rəhbərliyin olmaması, üsyançıların ayrı-ayrı hissələri arasında etibarlı əlaqənin qurulmaması, hərbi sursat və ərzağın çatışmaması - bolşeviklərə əvvəlcə Gəncə və Zaqatalada, sonra isə bütün Qarabağda üsyanı yatırtmağa, qan gölündə boğmağa imkan verən əsas səbəblər bunlar idi.

Ancaq Qarabağa göndərilmiş hərbi dəstə silahı yerə qoymadı. Bərdə altındakı sonuncu döyüşdən və parlaq qələbədən sonra Xudafərin körpüsündən adlayıb İrana daxil oldu. Buradan isə bəzi hərbi hissələr Türkiyə ərazisinə keçdilər. Qarabağ dəstəsinin bir çox zabitləri və digər hərbi personalı İran və Türkiyə ordusunda xidmətə qəbul olundular.

lll

Bolşevik işğalına qədər Azərbaycan Avropa hərbi prinsipləri əsasında qurulmuş 30 000 nəfərlik orduya malik idi. Milli orduda 8 piyada, 3 xüsusi piyada alayı, 3 süvari alayı, 3 artilleriya briqadası, 2 zirehli qatar, 6 zirehli avtomobil, 2 hərbi gəmi (“Qars” və “Ərdəhan”), 8 hidroplan vardı. Əgər bu hərbi güclər zamanında tam tərkibdə Dağıstan sərhədində cəmləşdirilə bilsəydi, ölkənin müdafiəsini təmin etmək olardı. Üstəlik də bizim dost və qonşu Gürcüstanla qarşılıqlı müdafiə ittifaqımız vardı. Bu vəziyyətdə XI qırmızı ordunun başıpozuq və qeyri-mütəşəkkil hissələrinin Azərbaycan sərhədlərini keçməsi qeyri-mümkün işə çevrilərdi.

“Qortsı Kavkaza”, 1932, № 35-36, s. 17-19.

Rus dilindən tərcümə: Vilayət Quliyev

525-ci qəzet 2018.- 24 fevral.- S.18-19.