Qarabağ fəryadı

Azərbaycan kinosu-120

PƏRVİN

Tarixi hadisələrin sənətdə əks olunması, bədii ədəbiyyata, kinoya çevrilməsi üçün vaxt lazımdı. Ən azı ona görə ki, zaman bir çox şeylərə daha ayıq, sakit, soyuqqanlı baxmağa kömək olur.

Eyni zamanda, tarixin ədaləti də hər şeyi yerbəyer edincə, bir çox həqiqətlər üzə çıxır, bu həqiqətlərin sənət dili ilə deyilməsi, ifadəsi yerinə düşür. Tarixi faciələrin sənətdə əksisə daha çətindir. Çünki elə hadisələr var, onların üzərindən neçə il keçir keçsin, yenə ağrıdır, yenə sızıldadır, bəzən bu duyğular, emosiyalar gerçək sənətin yaranmasına mane olur.

Bəzən yazıçılarımızı, şairlərimizi, kino xadimlərimizi Qarabağ mövzusunda kifayət qədər iş görmədiklərinə görə qınayırlar. Xatırlayıram, bir dəfə qardaş Türkiyədə belə, mötəbər tədbirdə çıxış edən məmur indi Azərbaycan sənət adamlarının Qarabağdan savayı mövzusu olmamalıdı – demişdi. Bəlkə də... Bəlkə dərinə gedəndə, doğrudan da belədir. Qarabağ boyda dərdimiz varsa, eşqdən, sevgidən, gündəlik həyatdan, məişətdən yazmaq, danışmaq, hələ üstəlik səhər-axşam TV ekranında çalıb-oynamaq ciddi qüsurdu. Amma məsələ burasındadır ki, ürəklə yazmaq, o faciəni bütün tərəfləri ilə ifadə etmək üçün qələbə lazımdı, tarixi qələbə. Nə qədər pafoslu səslənsə də, ədalət zəfər çalmalıdı. Yalnız o zaman onsuz da emosional, həssas olan sənət adamları hadisələrə sakit baxıb yaza, yarada bilərlər bu mövzuda. Bu mənada, Qarabağ mövzusunun kifayət qədər yazılmamasına, çəkilməməsinə ciddi səbəb çıxılmazlıqdı. Əlbəttə, sənət ağrıdan yaranır, amma uduzmuş adam kompleksi hər zaman mane olur. Amma bununla belə özündə güc, iradə tapıb faciələrimizə daha sakit, ayıq gözlə baxmağa çalışan, bu mövzuda təsirli əsərlər yazıb-yaradan sənətkarlarımız da var. İstər Azərbaycan ədəbiyyatında, istərsə də kinosunda bir neçə bu cür əsərin adını çəkmək olar. Son illərdəsə kinomuzda Qarabağ problemi ən fərqli yönlərdən çəkilib, göstərilib.

“FƏRYAD”

Azərbaycan kinosu tarixində müharibə haqqında çəkilmiş ən təsirli filmlərdən biri, bəlkə də elə birincisi Ceyhun Mirzəyevin “Fəryad”ıdır. 1993-cü ildə, müharibənin davam etdiyi, hər gün cəbhədən bəd xəbərlərin gəldiyi, torpaqları ardıcıl itirdiyimiz zamanda ekranlaşdırılıb “Fəryad”. Ssenari müəllifi Vaqif Mustafayev olan film bu iki sənətkarın (Vaqif Mustafayev Ceyhun Mirzəyev) növbəti uğurlu işidir. Hələ 1985-ci ildə Mövlud Süleymanlının ssenarisi əsasında “Bəyin oğurlanması” filmini birgə ekranlaşdırmışdılar. Və elə o zamandan bu iki insanın yumoru, ironiyası filmi tamaşaçıların sevimlisinə çevirmişdi. “Fəryad”ın isə mövzusu ayrı, ağrısı dərindir. Amma yenə də həm Vaqif Mustafayev, həm də Ceyhun Mirzəyev ironiyası, yumoru filmə ayrı intonasiya gətirib.

“Fəryad” qanlı-qadalı zamanda çəkilməsinə baxmayaraq ümidlə, işıqla dolu filmdir. Həmçinin bu əsər real Azərbaycanlı və erməni xarakterini dəqiq ifadə etməsi baxımından fərqlidir. “Ögey ana” filmindən yaxşı tanıdığımız İsmayıl böyüyüb, vuran-tutan, dəliqanlı kişidir. Və indi vətəni faciəylə üz-üzə durduğu bir vaxtda ön cəbhədədir. Bəli, “Fəryad”ın qəhrəmanı İsmayıl həmin o gül-çiçəyə qoşulub “Kəndimiz” deyə oxuyan, amma həm də bacısından ötrü dağlara itburnu çiçəyi yığmağa gedib həyatını təhlükəyə atan adamdır. Bəlkə müəlliflərin ən uğurlu tapıntısı elə budur. O uşaq, ipə-sapa yatmayan, ərköyün, amma həm də saf ürəkli İsmayıl məhz belə adama, “Fəryad”da qız uşağına işgəncə verdiyi üçün erməninin üstünə qorxmadan şığıyan, qisasını almadan dincəlməyən qeyrətli kişiyə çevrilməliydi.

Bütün bu sənət elementləri, tapıntılarıyla bərabər daha təsirli olan, əlbəttə, reallıqdır. Filmdə Xocalı soyqrımı, orda iştirak edən real insanlar, canını götürüb qaçan adamların danışdıqları əks olunub. Ümumiyyətlə, Xocalı haqda faktları araşdıranda, mərhum Milli qəhrəman Çingiz Mustafayevin çəkdiyi kadrlara baxanda adama elə gəlir ki, bunlar heç bir sənətin, heç bir fantastik təxəyyülün, yaxud dəhşət filmləri müəlliflərinin düşünə, uydura bilməyəcəyi tükürpədici olaylardır.

Qarabağ qazisi mərhum Mehman Hüseynov filmdəki İsmayılın prototipi olub. Mehman da eynən İsmayıl kimi son ana qədər müqavimət göstərib, gülləsi bitəndən sonra yaralı vəziyyətdə əsir düşüb. Amma bunlar hamısı zahiri faktlardır. Film isə daha dərin və əslində tarixi məsələləri göstərir.

“Fəryad”ın məziyyətlərindən biri də hadisələrə, daha doğrusu ermənilərə ironiya ilə yanaşmasıdır. Dünyanın yaxşı tanıdığı erməni xarakteri filmdə bütün çalarları ilə əks olunub. Bu mənada, məktəb müəlliməsinin uşaqları əsir türkə - İsmayıla baxmağa gətirməsi, Məlik Dadaşovun canlandırdığı Armen Xaçaturyanın körpə uşağı dizinin üstünə qoyub, “bu türkdü, bizim düşmənimizdi” deməsi, avtomatdan atəş açmağı barmaqları ilə imitasiya etməsi, yaxud da erməninin Azərbaycan mahnısını öz xalq mahnısı kimi oxuması və s. detallar xeyli dəqiq işlənib. Erməni xarakterinin bir az da şişirdilərək ironiya edildiyi məqamlar da gülüş doğurur. Müəllimin uşaqlara erməni şairəsi Silva Kaputikyanın əsərindən gətirdiyi fikirləri absurdluğu ilə gülməlidir; sən demə, Kolumb Amerika sahillərinə yanaşanda onun yanında erməni də varmış və səyyahlar yerli əhaliylə həm də qədim erməni dilində danışıblar. Bu cür elementlər ermənilərin sadəcə dünya tarixində yerlərinə aid iddialarının yox, həm də Qarabağın onlara məxsus olması haqda əfsanələrinin puçluğunu göstərir.

Amma bütün bu puç əfsanələrdə, absurdluğu ilə dəhşətə gətirən iddialarda o qədər “ardıcıldırlar” ki, bu qonşularımız. Bir müddət internetdə araşdırmalar aparıb erməni ədəbiyyatı, kinosu haqqında bilgilər almağa çalışırdım. Yəni doğrudanmı bu millət bütün zamanını, sənətini, istedadını yalnız bir ideyaya, özünü qədim və zəngin xalq kimi “sübut” etməyə, “Böyük Ermənistan”ın xülya olmadığını anlatmağa sərf edib?! Qəribədi ki, bir neçə istisnanı çıxmaq şərtiylə bütün erməni ədəbiyyatının, sənətinin, kinosunun təbliğat vasitəsi olduğunu gördüm. Hətta son illərdə, müasir texniki effektlərlə çəkilmiş 1988-ci il Ermənistanda baş verən təbii fəlakətdən bəhs edən “Zəlzələ” adlı filmdə də insanı pis mənada heyrətləndirən bir səhnə var; zəlzələdən sonrakı dağıntıların altından zorla çıxıb canlarını qurtaran qoca ər-arvad evlərinin-eşiklərinin yerlə yeksan olduğunu görüb kədərlənirlər. Qadın kişidən “bəs necə yaşayacağıq, evimiz dağılıb?” – deyə soruşanda kişi gülümsünərək cavab verir: “Min illər necə yaşamışıqsa, o cür...” Bu kiçik səhnə bir daha təsdiq edir ki, erməni sənəti, beyni, yaddaşı, düşüncəsi yalnız bir şeyə - yalanın sübutuna, ən fərqli şəkildə ifadəsinə həsr olunub.

Bu mənada, “Fəryad” düşmənə çox sakit, ayıq, həm də ironik baxış ortaya qoyur. Amma daha uğurlu olan odur ki, filmdə “baxın biz necə yaxşıyıq, onlar isə pisdirlər” mesajı yoxdur. Armenin qardaşı qızının “faşistlər də əsirlərə yemək verirdilər” deyib, İsmayıla yemək gətirməsi, yaxud Bakı ermənisi olan həkimin nostalji duyğulara qapılıb, Bakını xatırlaması, xoş sözlər deməsi, İsmayıla mərhəmət göstərməsi filmin, ümumiyyətlə, hadisənin pafosunu yox edir. Hər xalqın pis də var, yaxşısı da... İntəhası pislərin, yaxud yaxşıların çox, ya az olması, millətin hansı dalğada tərbiyə edilməsi ayrı mövzudu.

Bu düşmənçiliyin tarixi qədimdi. Hələ Mirzə Cəlil “Kamança”sında danışırdı bundan. Elə “Fəryad”da İsmayılın evi yandırmaması, körpəyə yazığı gəlməsi Mirzə Cəlil ideyasının davamıdır. Və ermənilərin sadəcə şok, heyrət içində ona tamaşa etməsi çox şey deyir. Erməni bunu heç cür başa düşə, anlaya bilməz. Ona görə fasiləsiz suallar verir: “Axı sən evi niyə yandırmadın, düşmənin evini yandırmalı idin...” İsmayıl “Körpə uşağa qıymağa necə bəraət qazandırmaq olar axı?” – deyəndə erməni arvadlarının gözü heyrətdən bərəlir. Bəli, bu, qadına, uşağa, yaşlıya, cavana baxmayıb vəhşiliyindən qalmayan erməni üçün inanılmaz olaydı...

Sonda müəlliflər kiçik bir simvolla ermənilərin mahiyyətini, “dəyərini” göstərirlər. Film boyu yuxusuna gah başsız, gah əlsiz, gah ayaqsız girib “Qarabağ, dərdim mənim” deyən Xorendən danışan erməni qadın İsmayılın dəyişdirilməsini istəyir. Armen isə “Sən elə bilirsən ki, Xoreni buna dəyişərlər?” deyə aşağılayır İsmayılı. Amma sonda bizimkilər tək bir İsmayıla görə onlarla ermənini əsirlikdən buraxır, dəyişirlər. O səhnə, körpünün üstündə qara-qura, kifir ermənilərlə üzündən nur yağan İsmayılın dəyişdirildiyi səhnə çox şey deyir, həmçinin uzaqlardan gələn səs, İsmayıl deyə çağıran qadının hayqırtısı da müəlliflərin ismarışıdır.

“Fəryad” filminin məziyyətləri sırasında aktyor oyununu xüsusi qeyd etməliyəm. Ceyhun Mirzəyev bu filmin çəkilişləri zamanı o qədər həyəcan keçirib, bu ağrıları o qədər ürəyinə salıb ki, infarkt olub. Bir il sonra da bu əfsanəvi insan dünyasını dəyişib. Çəkiliş zamanı hər şeyin təbii olması üçün tərəf müqabillərindən onu doğrudan da vurmalarını xahiş edirmiş... Kim bilir, bəlkə əslində içini sızladan mənəvi ağrılarını belə fiziki işgəncələrlə keyidirmiş. Həmçinin, əsir düşməmək üçün son gülləsini başına çaxan Hacı İsmayılovun da oyunu xeyli təsirlidir. Və Məlik Dadaşovun Armen Xaçaturyanı... Hər dəfə filmə baxanda uşaqlığımız yada düşür. Məlik Dadaşov rolunu o qədər məharətlə, dəqiq oynamışdı ki, biz – o zamanın uşaqları bu “erməni”yə, hər dəfə torpaqlar alınanda “Laçını aldıq”, “Şuşa bizimdi” deyib, atılıb-düşən “düşmənə” nifrət edirdik. Bütün qəlbimizlə nifrət edirdik ona... Amma boya-başa çatdıq və başa düşdük ki, bu hisslərimiz onun sənətinin, istedadından böyüklüyündən imiş.

“Fəryad” ifadə etdiyi bütün faciə ilə, ağrı ilə bərabər həm də işıqlı hislər, ümid oyadır insanda. Ən azından o filmdən sonra məşhurlaşan, məktəblilərin dilindən düşməyən, bəstəkar Cavanşir Quliyevin “Azərbaycan əsgəri” marşı bu gün də qələbə marşı kimi səslənir...

“XOCA”

Anarın “Otel otağı” povesti əsasında rejissor Rasim Ocağovun ekranlaşdırdığı eyniadlı filmdə unudulmaz bir səhnə var. Gecəyarısı qapını döyən tanınmaz hala düşmüş qohumu Lətifə (Mehriban Zəki) Kərim Əsgəroğlunu (Fəxrəddin Manafov) sarsıdır. Xocalıda ailəsinin, özünün başına gələnlərdən danışır, amma həm də bütün siması ilə bu dəhşəti ifadə edir:

“Ermənilər dörd gün vaxt verdilər ki, hamı Xocalıdan çıxıb getsin. Aldatdılar bizi. İki-üç saatdan sonra atışma başladı. Özümüzkülər də aldatdı bizi. Arvadlar söz qoyduq ki, mina tarlasına gedək, özümüz partlayaq, tanklarımız üçün yol açaq. Qoymadılar. Aldatdılar bizi. Kamal dedi ki, sən qonşu Bilqeyis arvadla çıx kənddən. Biz burda qalacağıq. Axıracan vuruşacağıq. Razı olmadım. Balacanı – Səmayəni, qızımı deyirəm – Bilqeyis arvada tapşırdım, özüm qaldım. Əvvəlcə Adili vurdular, sonra Kamalı… Eşitdim ki, meşədə Bilqeyis arvadı da vurublar, amma uşağa güllə dəyməyib. Düşdüm meşələrə, iki gün gecə-gündüz axtardım Səmayəni, axır tapdım meyitini. Güllə dəyməmişdi. Donub ölmüşdü. Qarın içində iməkləyib, iməkləyib tifil, sonra donub ölüb. Balaca əlləri eyzən tikan içində idi. Tikanların hamısını bircə-bircə çıxartdım, qəbir qazıb basdırdım balamı”.

Bədii ədəbiyyatda gerçək həyatı birbaşa axtarmağın əleyhinə olan Anar müəllim söhbətlərimizin birində bu səhnə haqqında sualıma cavabında etiraf etdi ki, məhz bu yerdə heç nəyi uydurmayıb. Doğrudan da belə qadın varmış, donub ölmüş balasının balaca əllərini tikanlardan təmizləyib dəfn edən “iztirabın heykəli” Lətifə yazıçı təxəyyülünün yox, erməni vəhşiliyinin məhsuludur.

Vahid Mustafayevin də “Xoca” filmi məhz bu cür real, olmuş hadisələri əks etdiriyi üçün dözülməzdir. Bundan əvvəl Qarabağ mövzusunda “Bulaqıstan”, “Seçilən”, “Yaddaş” filmlərini çəkən rejissor “Xoca”da Xocalı faciəsinin həm görünən, həm də görünməyən, “pərdəarxası” məqamlarını incəliklərinə kimi göstərib. Müsahibələrindən birində Vahid Mustafayev real hadisələri toplamaq üçün xeyli əziyyət çəkdiyini demişdi: “Filmlə bağlı azı 27 adamdan müsahibə götürmüşəm. Bu hekayələri onlar danışıblar. Bu filmdə bir dənə də Xocalıda olmayan hadisə yoxdur. Bundan da çox hadisələr olub, mən hamısını filmə sala bilməmişəm”. Bəli, Xocalı bir ekran əsərinə sığmayacaq qədər “miqyaslıdır”. Amma bununla belə “Xoca” filmi bütün o mühit, o zamanki hökumət və faciənin özü haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Axı, o hadisələrin üstündən elə də çox vaxt keçməyib! Bizlər o zaman uşaq olsaq da, valideynlərimizin televiziyada o sənədli kadrlara baxıb ağladıqlarını görmüşük. Hələ pafoslu bəyanatlar verən rəhbərlər də, yalandan qara-qışqırıq salıb əslində öz kefində olan “siyasi” fiqurlar da yaxşı yadımızdadı. “Xoca” təkcə Xocalının özündə yox, ondan kilometrlərlə uzaqda, mərkəzdə baş verən faciələri də gözlərimiz önündə canlandırır.

Film iki gəncin sevgisindən bəhs edir. Şəhərli qızı Günellə (Nigar Bahadırqızı) Xocalıdan olan Ələkbər (İlqar Musayev) toya hazırlaşırlar. Günelin atası vəzifəli biri, yuxarılara yaltaqlanmaq üçün fürsəti əldən verməyən Ayaz (Telman Əliyev) qızının toyundan belə, istifadə edir. Kimlərisə toya dəvət edib, münasibətlər qurur. Amma elə bu vaxtda Ələkbər və onun kimi bir çox dostları, Xocalı sakinləri düşmən gülləsinin qabağında, odun-alovun içərisindədirlər. Müəllif Xocalıdakı qətliamla eyni vaxtda Bakıda yeyib-içən, Qarabağın şərəfinə sağlıqlar deyən “yuxarıları” göstərir. Arxadan, ancaq daz başı görünən dövlət məmuru Qarabağın təhlükə altında olması söhbətlərinin hamısını inkar edir: “Şaiyədir, sakitlikdir, Xocalı getsə, başıma güllə çaxacam!” Nə qədər tanış sözlərdi, deyilmi? Və dönə-dönə təkrar edirəm ki, axı, bütün bunlar həm də keçmişimizdir! Bu gündən baxanda isə o keçmiş daha ağır gəlir adama...

“Xoca” bir yanda eyş-işrət içində yaşayıb vətən hayında olmayanları da göstərir, amma, eyni zamanda, son nəfəsinədək mübarizə aparan, təslim bayrağı qaldırmayan, axırıncı gülləsinədək vuruşan əsl vətənsevərləri də diqqətdən kənar qoymur. Bu mənada ov tüfəngi ilə Ələkbərin yanından çəkilməyib mövqeyi müdafiə edən qoca kişi filmin ən təsirli personajıdır. O məqamda ki, Ələkbər onun öldüyünü görür, “daha bu vətəni heç kəs sənin əlindən ala bilməz” – deyir. Elə bu yerdə müharibənin, torpaq uğrunda döyüşün fəlsəfəsi haqqında düşünür insan. Görəsən hansı yaxşıdı döyüşüb, yurdunun, yuvanın dağılmasını, vətəninin məğlub vəziyyətini görmədən ölmək, yoxsa sağ qalıb, gələcəyə ümidlərlə yaşamaq?! Bilmirəm! Əslində hər ikisi ağırdı. Yaxşı olan yalnız sülhdü... Amma! Nə etməli ki, min-min illərdir, dünya dəyişir, inkişaf edir, daha sivil olur guya, amma insan nəfsinə, hərisliyinə qalib gələ bilmir!

“Xoca” filminin başlıca məziyyəti vəhşiliyi göstərməməsidir. Əlbəttə, müasir texniki imkanlar Xocalıda törədilən vəhşilikləri ən real şəkildə təqdim etməyə imkan verərdi, amma müəllifin niyyəti bu deyil. Faciənin həm ayrı-ayrı insanların taleyinə təsirini, həm də ümumiyyətlə, millətin xarakterində buraxdığı izləri göstərməkdi məqsəd. Məsələn, ermənilər tərəfindən vuruşan ruslarla bərabər poçtda işləyən Mehribana (Mina Sovetski) aşiq olan Yura (Azər Aydəmir) da var filmdə. Əvvəlcə yüngülməcaz görünən Mehribanın döyüş anında tamam başqa qoçaqlığı, mərdliyi, insanlığı üzə çıxır. Yaxud həmişə ermənilərin tərəfkeşi kimi görünən rusların içərisində Yura kimisi də varmış... Bütün bu detallar müharibənin, ümumiyyətlə, ekstremal vəziyyətlərin insan xislətini necə üzə çıxarmasını göstərir. Həm də müəllif “dünya yaxşı insanlardan xali deyil” ideyasını verir. Həmçinin “xoca” adlı üzüyün Günelə ötürülməsi yenə də ümidin, işıqlı gələcəyə, ədalətin yerini tutacağına inamın simvoludur.

“DOLU”

Qarabağ mövzusunda çəkilən filmlərin bir çoxu yarımçıq, ya da sürreal sonluqlu görünür adama. Bu mövzuya müraciət sənətkarlar ümidi, gerçəkləşməmiş arzuları, bəzən də öləziyən inamı ifadə etmək üçün müxtəlif üsullara əl atmalı olurlar. Bu mənada, Aqil Abbasın eyniadlı romanı əsasında rejissor Elxan Cəfərovun çəkdiyi “Dolu” filmi müxtəlif janrların, ovqatların sintezini təcəssüm etdirir. Filmin elə ilk kadrlarından iri-iri dolular yağır göydən... Əslində göydən od yağan bir dövr, məkandı filmdə təsvir olunan, amma hər şey odun-alovun yox, dolunun yağmasıyla başlayır. Məmməd Səfa – komandir bir az ağır, bir az iti addımlarıyla gedir, qarşısına çıxana ötkəm tapşırıqlar verir. Elə bu həyəcanlı, narahat söhbətlərdə də müharibə, təhlükə ab-havası duyulmağa başlayır.

Qarabağ mühitini, koloritini yaxşı bilən, bölgənin folklorundan tutmuş lətifələrinə kimi bir çox özəlliklərini əsərlərinə, ədəbiyyata gətirən Aqil Abbas “Dolu”da da Qarabağ ab-havasını yaradıb. Həmçinin, müharibə zamanı eşitdiyi, bildiyi, şəxsən müşahidə etdiyi bir çox real hadisələri önə çəkib, o çətin şəraitdə və vəziyyətdə yerlilərin son anadək mübarizəsini göstərməyə çalışıb.

O dövrün tariximizə vurduğu ən böyük yaralardan biri də “qaçqın” mövzusu oldu. Bir qayda olaraq böyük faciələr zamanı həmişə hər kəs günahkarı axtarmağa çalışır. Və nədənsə bu hadisələrin, itikilərimizin səbəblərindən danışanda siyasi başısoyuqluğu yox, yerli əhalinin qaçmasını, torpağı müdafiə etməməsini qabardanlar daha çox idi. Bəlkə sadəcə çoxlarına bu, sərf edirdi, ona görə. “Dolu” filmində bütün bu məqamlar ayrı tərəfdən göstərilir, ev-eşiyini tərk gedib gedənlərdən daha çox qalanların, canını qurban edənlərin duyğuları iri planda göstərilir.

“Dolu” filmi döyüş səhnələrinin canlılığına, Drakon (Rza Rzayev), Pələng (Elvin Əhmədov) kimi yeni qəhrəman xarakterlərinə görə başqa filmlərimizdən fərqlənir. Amma eyni zamanda burda təmkinli bir ana obrazı, Gülzar Qurbanovanın canlandırdığı qəhrəman da Azərbaycan qadınının mətanətini göstərir. Gülzar Qurbanovanın oğlu ilə yarıqaranlıq otaqda qısa, kəsik dialoqu müharibəni tamam ayrı estetikada əks etdirir. Bu mənada müharibənin sadəcə döyüş kadrlarından yox, həm də insanların üzündən yağan hüzndən, qorxudan, kədərdən duyulması rejissorun uğurudur. Üstəgəl, filmin bəstəkarı Polad Bülbüloğlunun da musiqiləri bütün bu ovqatları, hadisələri bir az da təsirli edir.

Qarabağ müharibəsindən bəhs edən bir çox filmlərdə, həmçinin, elə “Xoca”da, “Dolu”da köməksizlik bir ideya olaraq göstərilir. “Xoca”da komandir durmadan Ağdamla əlaqə saxlayıb kömək istəyir, az qala yalvarır ki, silah-sursat göndərsinlər. “Dolu”da Fuad Poladovun canlandırdığı katib elə hey telefonla danışır, silaha, köməyə ehtiyac olduğunu deyir, yalvarır, qışqırır, tələb edir... Həm “Xoca”, həm də “Dolu” müəllifləri o zamanki mövcud durumu əks etdiriblər bu detallarla. Amma üstündən illər keçsə də, nəticə bəlli olsa da, məğlubiyyətdən daha çox o köməksizlik, əli heç hara çatmayan insanların telefon dəstəyinə qışqırdığı sözlər yandırır insanı...

Bir neçə il öncə “Ruhlar şəhəri” kitabının müəllifi Vahid Qazi ilə söhbət edəndə Ağdama mütləq qayıdacağımızı, həm də xəyalların Ağdamını yenidən yarada, tikə biləcəyimizi söyləmişdi. “Dolu” filmində də sonda ruhlar o dəmir səddi, yalançı sərhəddi keçib, Ağdama qayıdırlar... Ruhlar şəhərinə çevrilir Ağdam...

“YOLLAR UZANAN GÜN”

Bugünlərdə yazıçı Novruz Nəcəfoğlunun povestləri əsasında ekranlaşdırılan, rejissor Ceyhun Şüküroğlunun “Yollar uzanan gün” filmi tamaşaçılara təqdim olundu. Yazıçının “Yollar uzanan gün” və “Ağ qayadan atılan güllə” əsərləri əsasında çəkilən film bir insanın, yoldaşını itirmiş, balalarını başına yığıb, ömrünü sürən tənha bir kişinin ağrısını təsvir edir. Qızının toyuna hazırlaşan Rəhman kişi (Təvəkkül Əhmədov) oğlunu itirir, amma bunu ailəsindən gizli tutub, xeyir işi saxlamır. Filmdə bayağılaşan zəmanə, insanların yadlaşması, bir-birini duymaması və bütün bu dəyişən dünyanın içində köhnənin adamı olan Rəhmanın yalqızlığı göstərilir. Müəlliflər gəlinlik paltarına düşən ləkə kimi müxtəlif açıq, yaxud mətnaltı simvolların vasitəsilə faciənin qaçılmaz olduğunu deyirlər. Qədərdən, taledən qaçmaq olmaz, əlbəttə. Amma müharibənin çoxdan bitdiyi, atəşkəsin elan olunduğu bir zamanda nə faciə?!

“Yollar uzanan gün”ün ötürdüyü mesaj odur ki, müharibə bitsə də, o ağrı keçməyib. Və Qarabağ qayıtmasa, keçməyəcək. Elə Rəhman kişinin evinin açarlarını qoruyub saxlaması, bir oğlunu itirsə də, yenə kiçik oğluna açarları verib, bəlkə evimizə yolun düşə - deməsi ümidlə qarışıq gözləntinin göstəricisidir.

Filmin sonunda Rəhman kişi əzabını, təkliyini leysan yağışın alında ovudur, ürəyini yağışa açır. Bu da Novruz Nəcəfoğlu əsərlərindəki başqa bir ideyanın, insanın təbiətlə vəhdətdə olmasının, təbiətin parçası kimi qavranmasının ifadəsidir.

“Yollar uzanan gün” müharibədən daha çox ermənilərin bu gün törətdiklərinin, daha doğrusu davam etdirdikləri faciələri qabardır. Əlbəttə, Fikrət Qoca haqlıdı, “Ağlamaq üçün ən gizlin yer leysan yağışın altıdı...” Amma film sadəcə gizlində ağlamağa yox, həm də açıqda döyüşməyə çağırır!

Daha öncə Qarabağ mövzusunda filmlərin daha çox simvolik, sürreal sonluqlarla bitdiyini vurğuladım. Fikirlərimi ümumiləşdirib, təkrar da olsa sadalamaq istəyirəm. “Fəryad”da qadının İsmayıl deyə, çağırışı, yaxud “Xoca”da sadəcə “xoca” adlı üzüyün qorunub saxlanılması, “Dolu”da ruhların sərhədsiz filansız Ağdama keçib getməsi, Rüfət Əsədovun “Arxada qalmış gələcək” filmində balaca oğlanın qaçqın vaqonlarını hərəkətə gətirməsi ümidin simvoludur.

P.S. Amma biz Qarabağ mövzusunun, Qarabağ adlı filmin real sonluğunu gözləyirik. Heç bir sənət meyarlarına sığmayacaq ən pafoslu, ən hündürdən deyilmiş “QƏLƏBƏ” mesajını!

525-ci qəzet 2018.- 24 fevral.- S.14-15.