Azərbaycan prezidenti 2018-ci ili

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli elan etmişdir

Şirməmməd HÜSEYNOV

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hansı tarixi şəraitdə və hansı sistem üzərində qurulmuş, yaradılmışdı? Dövrün mətbuatında mötəbər şərhləri nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Bir böyük bayram daha

Rusiya hürriyyəti özünə sadiq qalaraq tutduğu ali yolunda mətin addımlarla iləriləyor. Hər gün vaqe olan tazə qərarları ilə məmləkəti saran istibdad zəncirinin birər həlqəsini qırıb atmaqla yeni bayramlar törədiyor.

Bir böyük bayram daha elan olunmuş: Rusiyadakı qeyri-ruslar həqqində mövcud nə qədər milli, dini və hüquqi təhdidat və qısıntılar varsa hamısı götürülmüş; azad Rusiya vətəndaşları arasında “ögey-doğma yoxdur” əsası elan olunmuşdur.

Hökuməti-müvəqqətənin bu xüsusdakı qərarı qismi-məxsusimizdə dərc olunmuşdur. Bu tarixi vəsiqə ilə tanış olan oxucu həqiqətən də məzkur vəsiqə nəşr olunduğu günün böyük bir bayram olduğunu dərk edər.

Köhnə Rusiyada ələlümum vətəndaş yox idi. Ancaq rəiyyətlər vardı. Bütün Rusiya millətləri kor çarımızın rəiyyəti idisələr, qeyri-rus denilən millətlər rəiyyətin rəiyyətləri idi. Qula qul olmaq - iştə köhnə Rusiyada yaşayan müsəlmanın, yəhudinin, erməni, gürcü və sair “ögey” millətlərin çəkilməz faciəsi! Köhnə Rusiya rəiyyəti arasında ayrıseçkinlik olmaq təbii idi. Çünki rəiyyət olan rəiyyət də saxlamaq istərdi. Zatən binai-zülm bir tərəfdən tabe olmaq, digər tərəfdən də mətbu bulunmaq əsasına bağlıdır. Rusiyada yaşayan millətlər azad vətəndaş olduqdan sonra, vətəndaşlar arasında ağ sümüklü, qara sümüklülər bulunmamalıydı; vətəndə, mehriban ana olmaq istəyən böyük vətəndə yuxarı baş, aşağı baş ola bilməzdi. Yazının, sözün, ittifaq və cəmiyyətlərin azadlığını, şəxsin müqəd-dəs və hər növ təcavüzdən məsun olduğunu elan edən bir hökumət şübhəsiz ki, ayrı-ayrı şəxslərdən təşəkkül edən millətləri əsarətdə saxlaya bilməzdi. Onlara da hürriyyət verməlidi. Şəxs azad olunca şəxslərdən təşəkkül edən ailələrdən əmələ gələn millətlər - bu şəxsiyyəti-mənəviyyələr - dəxi azad olmalıdılar. Azadlıq hökuməti tutduğu yolunda büdrəməyib, elan elədigi əsaslara sadiq qaldı. Qulları azad etdikdən sonra qulların qullarını da azad etdi. Bu tazə azadlıq sayəsində rus olmayan bütün millətlərlə bərabər Rusiya türk-tatarları, müsəlmanlar böyük bir nemət qazanmış oluyorlar. Sənələrdən bəri gözlədigimiz, müqəddəs bir ideal kibi bəslədigimiz arzular artıqlamasilə verilmiş oluyor. Sənələrdən bə-ri yalvara-yaxara bir cəmiyyət, bir məktəb açmaq ixtiyarını ala bilmədigimiz halda, imdi rus inqilabi-əzimənin cavanmərdanə çizdigi bir qələmlə milliyyətimizin bəqasını təmin üçün nə lazımsa hamısını alıyoruz.

Bundan sonra bizi tərəqqidən saxlayacaq, hissiyyati-milliyyə və diniyyəmizi təhqir edəcək heç bir nizam və qanun qalmadı. Azadlıq hökuməti bu xüsusdakı fikrini əsasən ta əvvəlinci gün nəşr eləmişdi. Edə bilirdi ki, məsələnin bilfel həll edilməsini sonraya da atsın. Fəqət atmadı. Atamazdı da. Çünki bir neçə günlügə olsa da azad Rusiyada ögeylər, doğmalar qaldığını etiraf eləmək hər şeydən əvvəl hissi-inqilabı təhqir ediyor və hürriyyətpərvərlik məntiqinə sığmıyordu.

Yaşasın böylə hökumət!

Köhnə Rusiyada millətlər arasındakı nifaq son dərəcəyə çatmışdı. Bu təbii idi. Bu nifaq məqami-ali hökumətdən təbliğ olunuyor və ona ruh veriliyordu. Çünki “hökm etmək istərsən ayır” Makiavelli düsturu rasputinlər tərbiyəsinə qadir olan köhnə idarə məhfillərinin ən doğru sandıqları üsuli-idarə idi. Millətlərin biri-birindən hüquqda fərqli olduqları və bəzi millətlərin digərlərinə nisbət daha ziyadə iltifatə məzhər olduqları onları biri-birilə çaxışdırıyor, aralarına rəqabət və nifaq salıyordu. Əxlaqi-siyasiyyə və ictimaiyyəyi zəhərliyordu. Böylə acı və qatil bir zəhərlə simlənən Rusiya vücudunu sağaltmaq üçün millətlərin bərabərligini elan etmək və hər növ hüquqsuzluğu aradan qaldırmaqdan yaxşı bir padzəhr olamazdı. Millətin etimadına məzhər olan inqilab hökuməti iştə, bu padzəhri işlətiyor, millətləri hüquqi qardaş etmək istiyor. Böylə səmimi bir xahişlə heç şübhə yoxdur ki, istədiginə müvəffəq oluyor, millətlər ədavətlərini unutuyor, hər kəs özünə vaseh meydan və geniş nəfəs almaq imkanı verildigini gördükdə “məza-ma-məza” deyərək bağırıyor ki:

Yaşasın millətlər ittifaqı!

M.Ə.Rəsulzadə

”Açıq söz”, 26 mart 1917, №433

Mətbu - təbəələri olan, tabe edən

Məza-ma-məza - ərəbcə “olan oldu, keçən keçdi”

Padzəhr - zəhərin təsirini məhv edən şey

İki hökumət

Liberal qəzetələr iki hökumətlilikdən şikayətə başlamışlardır. Bakı mətbuatından isə “Baku” bilxassə bu halə qarşı protestolar ediyor və var qüvvəsi ilə çalışıyor.

Nədir bu iki hökumətlilik?

Oxucularımız bilirlər ki, hal-hazırədə qanuni bir hökumət var ki, o da Dövlət duması əzasından qurulmuş olan İcra Komitəsidir. Bu komitənin başında Dövlət dumasının rəisi Rodziyanko durmaqdadır. Rodziyanko sədarətindəki bu komitə məmləkətin səltənəti-aliyəsinə malik bir növ müvəqqəti hökmdardır. Məclisi-Müəssisan yığılana qədər millət və məmləkətin müqəddərati onun hökmünə tabedir. Bu komitə öz tərəfindən vəzirlər təyin edərək məmləkətin idarəsini və Məclisi-Müəssisan tərtibatının hazırlığını onlara mühəvvəl etmişdir.

Müvəqqəti icra komitəsi ilə bərabər bir də böyük bir komitə təşkil olunmuşdur ki, bu da fəhlə və soldat vəkillərinin şurasıdır. Bu şuranın rəisi sosial-demokrat Çxeidze, rəisi-naibi yenə sosial-demokrat Skoblevdir. Hər nə qədər rəsmən hökuməti-müvəqqət icra komitəsində isə də, həqiqətdə iqtidar Soldat və Fəhlə Vəkilləri Şurasındadır. Bu bir inqilab komitəsidir. Bir komitədir ki, həqiqi inqilab komitəsi onun əlindədir.

Fevralın axırlarında hökumət böhranı başladığı günlərdə, tərəqqipərvər blok əksəriyyəti yenə bir növ müdara siyasətindən əl çəkmək istəmiyor, fəhlələrlə soldatların tamamilə millət tərəfinə keçdikləri məlum olmadığı müddətcə Duma əksəriyyəti inqilab meyda-nına qədəm basmaq cəsarətini göstərə bilməyib büdrüyor, titriyordu. Hətta Petroqrad küçələrində qanlar tökülməgə başladığı son saətlərdə belə Rodziyanko əndişəli teleqramları ilə Nikolay Romanova müraciət ediyor, onu “əql və tədbirə” dəvət ediyordu.

Halbuki böyük bir qüvvət sahibi olaraq təşəkkül edən Vəkillər Şurası böylə büdrəmələrdən azad, cəsur bir müəssisə şəklində zühur edərək Duma liberallarını itələyib inqilab səhnəsinə sürümüş və çarizm ilə hakimiyyəti-milliyyə arasındakı ixtilafı ta kökündən qət edib atmışdı. Vəkillər Şurasının müdaxilə və israrı olmasa Nikolayın vəkili knyazların qələbəsinə lazım olan tədbirlər görülməyəcək və bu gün hər tərəfdə cümhuriyyəti-ənam tərəfdarlığı ilə meydana çıxan cəmaət firqələri dəxi özlərini göstərə bilməyəcəklərdi.

Doğrudur ki, bu gün məmləkətdə iki qüvvət icrayi-hökm ediyor. Bu qüvvətlərdən birisi denildi ki, Duma komitəsi, o birisi də Vəkillər Şurasıdır. Və əlbəttə, adi zamanlarda bir məmləkətdə iki qüvvənin bərabərcə icrayi-hökm eləməsinə təhəmmül olunamaz. Çünki bu nəhayət, hökumətsizligi mucib olar. Fəqət inqilab zamanı böylə degildir. İnqilab zamanı bir növ hərb zamanıdır. Hərb zamanında necə ki mülki hökumətlərlə bərabər əskəri hökumətlərə də yer verilər, öylə də inqilab zamanında inqilab qaillərinin işlərin mənafei-inqilab ilə davam getməsini gözətməgə həqləri vardır və bu mətlubdur da. Bu gün Fəhlə Vəkilləri Şurası olmasa və kəndisinə məxsus bir əzmlə işə müdaxilə edib də inqilabi bugünki mətlub dərəcəyə yetirməsə idi, kim bilir nələr olurdu. Bu gün “iki hökumət” varsa, o zaman bundan daha bədtəri olan - “çox hökumət”lilik meydana gələrdi. Vəkillər Şurasının bəzi xətalarını əldə bəhanə edib bar-bar bağıranlar və bu Şuranın dün etdigi böyük xidməti bu gün unudanlar burasını nahaq yerə nəzəri-etinadan dür tutuyorlar. Vəkillər Şurası bu gün soldatlarla əmələ və fəhlələri birləşdiriyor. Onların hərəkətinə intizam və birlik bəxş ediyor. Bu olmasa o zaman bir təşkilatsızlığın, başsızlığın fəci nəticələrini, idarə anarxiyasını dadmaqla zəhri-kam olacaqdır ki, bundan hər halda hürriyyət degil, əsarət istifadə edəcəkdi.

Keçirdigimiz inqilab liberal burjualarla inqilabçı solların ittifaqından hasil olmuşdur. Sollar ittifaq xatirinə və zamanın mənasını, ittifaqın mənafeini nəzərə alaraq hökuməti əksəriyyətlə liberallardan təşəkkül edən bir heyətə vermişlər. Özlərinə isə bir növ nigəhbanlıq vəzifəsini götürmüşlərdir. Bu nigəhbanlıq vəzifəsini görən idarə isə Vəkillər Şurasıdır. Vəkillər Şurasının doğrudan-doğruya icraiyyatə qarışması mətlub olmasa da, hökumət komitə icraiyyatinə icrai-nüfuz etmək və Duma komitəsi üstündə nigəhban olmaq borcudur. Bu borcunun ifasında səhlənkarlıq edəcək olursa, Vəkillər Şurası böyük bir xətayə düşmüş olar ki, demokratiya mənafeyi naminə bu xəta kəndisinə əfv olunmaz.

“Açıq söz”, 28 mart 1917, №435

Müdara - yubanma, dözmə

Dur - uzaq

Nigəhban - gözətçi, qarovulçu

Qafqasiya müsəlman qurultayında siyasi-milli məqsədlər

Bu mövzu Qafqasiya müsəlman qurultayının ruznameyi-müzakiratında əvvəlinci idi. Qurultay sair məsələlər kibi bu məsələni də əvvəlcə bilatərəf mübahisə olunmaq üçün şöbəyə vermiş idi. Bu məsələyə məşğul olan birinci şöbəyə üç-dörd cür cərəyana mənsub müqtədir nümayəndələr daxil olmuşlardı. Üç gün davam edən müzakiratdan sonra birinci şöbə naminə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən aşağıdakı məruzə qurultayın 4-cü iclasına təqdim edildi:

Millətdaşlar! Siyasi-milli məqsədlər həqqindəki nəzərlərə baxmaq üçün seçdiginiz şöbənin bütün əfradı arasında gələcək Rusiya üsuli-idarəsinin mütləqa cümhuriyyəti-ənam olacağında danışıq belə olmadı. Bunun böylə olacağı bir əmri-təbii idi. Bir adamın keyfi ilə idarə olunan Rusiyadan hər bir millətdən ziyadə müsəlmanlar zülm görmüşlərdi. Buna görə də bunlar cümhuriyyəti-ənamdan başqa bir idarəyə meyl göstərə bilməzlərdi. Onlar bilərlərdi ki, məşrutiyyət əsası üstündə dayansa da, padşah daima cəmaət əleyhinə hərəkət edən sünufi-məxsusə əlində olacaq və padşah dərbarı məmləkət həyatını zəhərləyən bir mənbə olub qalacaq, orada cücərən mikroblar Rusiya vücudunu təkrar istibdadla azarlamaq təhlükəsinə sala biləcəkdir. Bu mülahizələr şöbə əzasını təşkil edən bütünümüzcə gün kibi aşkar və dəlil istəməz aydın bir həqiqət olduğu üçün cümhuriyyəti-ənamdan başqa bir üsuli-idarə kimsənin xatirindən belə keçmədi.

Bütün şöbənin ittihadı ilə qəbul olunub üstündə iki rəy olmayan ikinci bir məsələ də var idi ki, o da Rusiya böyüklügündə, Bəhri-Mühiti-Şimalidən tutub İrana, Saxalindən başlayıb Qara dənizə qədər sərilən və dünyanın altıdan birini təşkil edib müxtəlif mil-lətlərə malik olan böyük bir məmləkətin bir nöqtədən, bir mərkəzdən idarə olunması mümkün olmadığı idi. Hamısı qəbul ediyordu ki, bu məmləkət gərəkdir ədəmi-mərkəziyyət üsulu ilə idarə olunsun.

İştə, burada şöbə əzası arasında iki rəy görülüyor, nəzərlər ayrılıyordu. Ədəmi-mərkəziyyəti bir qismi coğrafiya, məişət, ticarət və sənaətcə bir halda olan vilayətlərə məxsus geniş səlahiyyətli idareyi-məhəlliyə şəklində başa düşüyor, digər qismi isə Rusiyayı muxtariyyətlər (federasiya) üzərinə qurulu müttəfiq bir dövlət şəklində təsəvvür ediyordu.

Məlumdur ki, muxtariyyət ilə geniş idareyi-məhəlliyə arasında əsaslı bir fərq vardır. İdareyi-məhəlliyədə o məhəllin idarəsinə aid olan bəzi məhəll xozaystvosuna (alış-veriş, şosse yolları, kənd işləri, sənaət və ticarət xüsusları) məxsus səlahiyyətlər aşkar olunur. Yerdə qalan dövləti işlərin hamısı isə mərkəzi hökumət əlində qalıyor. Halbuki muxtariyyətlər üzərinə qurulan müttəfiq dövlətlərdə iş bunun əksinədir. Orada mərkəzi hökumətin görəcəgi işlər təyin olunub, o təyin xaricində nə varsa hamısı daxili işlərində muxtar olan hökumətlərə mühəvvəl olunur. Məsələn, dava elan eləmək, sülh imzalamaq, quruda, dənizdəki hərb qüvvətlərini idarə etmək, gömrük, sövqəlceyş nöqteyi-nəzərindən çəkilən dəmir -yollar, sikkə, xarici ticarət qanunları, əmələyə aid qanunlar, müxtəlif muxtariyyətlər arasında çıxan ixtilafların həlli, bütün məmləkətdə siyasi azadlıqların təmini, məmləkət qanuni-əsasiyyəsinin mühafizəsi kibi ümumi işlər həp bütün muxtariyyətlər tərəfindən seçilmiş ümumi məclisə və bu ümumi məclisdən ayrılan ümumi hökumətə aiddir. Burasını ayrıca qeyd etmək istiyoruz ki, muxtariyyətlərdən heç birisi ümumi qəvainin-əsasiyyəcə təyin və təmin olunan azadlıqlardan heç birisini fəsx və ya ilğa etmək həqqinə malik degildir. Yuxarıda sayılan xüsuslardan əlavə nə qədər işlər varsa hamısı muxtariyyətlərə tapşırılır ki, öz aralarından seçdikləri məclislərində onlar həqqində qanunlar qoyub öz hökumətləri tərəfindən idarə olunurlar. Bütün milli, mədəni, məhəlli və ədli qanunlar muxtariyyətlərin öz əllərində olur.

Muxtariyyət hanki mənada olsun və məhəlli nə kibi əlamətlərlə cızılsın üstündə də qurultayın birinci bölgüsündə (şöbəsində) iki rəy vardır. Rəylərdən birisi muxtariyyətlərin hüdudunu milliyyət üzərinə təyin etməyi təklif edib, o birisi isə bu hüdudun iqtisadi və coğrafi əlamətlərlə təyinini tələb ediyordu.

Milliyyət zərurətini iləri çəkənlər diyorlardı ki, mədəni bir dövlət azad fərdlərin azadlığına vaqe olan ittifaqından əmələ gələr. Dövlət mədəni bir surətdə birləşə bilmək üçün vətəndaşlarını tamamilə müstəqil ediyor, yəni ayırıyor. Bir şəxs həqqində mövcud olan nəzəriyyə, bir ailə, bir millətə dəxi aiddir. Çünki millət bir şəxsiyyəti-mənəviyyədir. Rusiya azad və qüvvətli bir dövləti-mədəniyyə olmaq istərsə birər şəxsiyyəti-mədəniyyə təşkil edən millətlərin hər növ hüquqi-bəşəriyyə və siyasiyyəsini təmin etməlidir. Bu isə yalnız məhəlli milli prinsip üzərinə qurulan muxtariyyət və bu muxtariyyətlərin ittifaqından ibarət olan muxtariyyətli cümhuriyyət əsası ilə hasil olur. Bu nəzəriyyəyi müdafiə edənlər dünyanın ən mədəni və mütərəqqi məmləkətlərindən olan İsveçrə, Amerika və Almaniya dövlətlərinin haman federasiya əsası üzərinə qurulduğunu və dünya istiqbalının dəxi bu əsasda olduğunu iddia ediyorlardı. Onlar hətta diyorlardı ki, böyük müslihlərin təsvir elədigi ictimaiyyət, o səadəti-bəşər dəxi bu yol ilə hasil olacaq və dünya böyük bir səltənət şəklində qurulacaq. Bu səltənət mütləqa millət əsası üzərinə qurulmuş federasyondan ibarət olacaqdır.

Milliyyət məfhumunun mənasına gəlincə yenə rəylər ayrılırdı. Bir tərəf diyordu ki, milliyyət dil birligi, tarix, adat və ənənat şərikligi ilə təyin olunur. Buna görə də Rusiyada yaşayan müsəlmanlar əksəriyyət etibarilə türkdürlər. Bu türklük əsası dəxi iləri tutulmalıdır. Sair Dağıstan millətləri kibi müsəlman olan xırda millətlər isə, öz xahişləri ilə olmazsa mütləqa türk olan müsəlmanların təmsilinə məruz qalmayıb milliyyətlərini mühafizə etmək surətilə türk olan müsəlman muxtariyyətləri cüzinə daxil olurlar. Rusiya türklügünə gəlincə hər bir xüsusda təbii yoldan çıxmaq istəməyən bu cərəyan bütün dünyanın ittihadını ayrılmaq surətilə birləşməkdə gördügü kibi türklərin ittihadını da o vasitə ilə təmin etmək istiyordu. Diyordu ki, türklər bir gün gələcək müttəhid olacaqlar. Fəqət bu ittihad müxtəlif şivələri, ayrıca xüsusiyyətləri boğmaq surətilə olmayacaq. Azərbaycanlı bir türk Füzulisindən, Nəvaisindən, Mirzə Fətəli Axundovundan əl çəkə bilməyəcəgi kibi, tatar da öz mətbuatı, ədəbiyyatı, Abdulla Tuqayevindən sərf-nəzər edə bilməyəcəkdir. Öylə də qazax (qırğız) “Alaşı” ilə “qazax”ını iləri çəkəcəkdir. Bunları mən etmək nə faidəlidir, nə də lazım. Qoy, hər kəs öz şivəsi, öz xüsusiyyəti dairəsində tərəqqi eləsin. İbtidai məktəblərdə doğma dilləri və yazıları ilə tərbiyə olunsunlar. Böylə ayrı bir xüsusiyyət üzrə tamamilə birləşib mədəni bir qüvvət təşkil etdikdən sonra türklük ittihadı bittəbii daha sühulətlə hasil olar. Necə ki alman ittihadı hasil olmuş, necə ki slavyanlıq ittihadının imkanı o surətlə təsəvvür edilməkdədir. Bundan ötrü də türkçülər Azərbaycan ilə Dağıstan, Türküstan, Qırğızıstan və Başqırdıstan üçün ayrı muxtariyyətlər istiyorlardı. Mədəni və milli məsələlərdə ümumtürkləri birləşdirmək qəsdilə isə türk muxtariyyətləri arasında ümumi bir türk şurası təsisini lazım görüyorlardı, türk ittihadını böylə təsəvvür edən türkçülər ittihadi-islamı da böylə anlıyorlar. Onlar diyorlar ki, islamiyyət bir milliyyət degil, beynəlmiləliyyət vücuda gətiriyor. İslama daxil olan millətlərə göz örtüb də hamı millətləri bir şəklə qoymaq və onları bir milləti-vahidə təsəvvür eləmək məhaldır. Millətlər ibtidai halda bulunduqları zaman milliyyətlərini din şəklində hiss edirlər və bu hiss kəndilərini din ətrafında birləşdirə bilər. Fəqət bir millət tərəqqi etdikcə milliyyət hissi də tərəqqi edər, o zaman din ilə cinsiyyətin ayrı-ayrı qüvvətlər olduğu anlaşılır. Avropa millətləri bu halı çoxdan keçirmiş, müsəlmanlar isə imdi milli duyğularla hislənməgə başlamışlardır. Hər bir müsəlman milləti öz dili, tarixi, adat və ənənatı ilə birləşib, mədəni bir qüvvət təşkil etməli. Hər bir müsəlman milləti özü-özlügündə bir milliyyət “yaşağı” vücuda gətirməli, tainki islamiyyət “dərz”i asanlıqla bağlana bilsin. İslamiyyət hər din kibi öz mədə-niyyətlərində bir növ ümumilik tərbiyə ediyor ki, bu da millət degil, beynəlmiləliyyətdir. Xristian beynəlmiləliyyəti olduğu kibi müsəlman beynəlmiləliyyəti var. Fəqət Almaniya, Fransa və yainki rus millətinə qarşı qoyulacaq müsəlman milləti, müsəlman dili yoxdur.

lll

Buna cavab olaraq müsəlmanlığı bir millət kibi tələqqi edənlər diyorlardı ki, islam başqa dinlərə bənzəməz. Başqa dinlər yalnız ibadət qisminə aiddirlər. Halbuki dini-islam müsəlmanların dini və dünyəvi hər bir xüsusiyyatını tənzim ediyor. O müamelatə də, ticarətə də, dünya işlərinə də qarışıyor, müsəlmanın hər bir hərəkətini qaidə altına alıyor. Buna görə onda öylə bir qüvvə vardır ki, müsəlmanlar hanki milliyyətə mənsub olsalar da onlara bir növ milliyyət rəngi veriyor. Odur ki, hanki müsəlmana sorsanız, türkəm degil, müsəlmanam der. Demək ki, bu tövr müsəlmanlar özlərini bir kütləyə mənsub olmaq üzrə hiss edirlər. Bu hiss isə hamımızın bir millət olmasını göstərməgə kafidir. Bunun üçün də Rusiyada yaşayan müsəlman millətlərinə ayrı-ayrı muxtariyyətli idarələr lazım olmayıb bu muxtariyyətlər ancaq müsəlmanlıq əlaməti üzərinə təyin olunmalıdır.

Bu iki əsas fikir arasında üçüncü bir fikir dəxi vardı ki, o da dünyanın tərəqqisini iki cəhətində görüyordu. Biri milli və ruhani amildə, digəri də iqtisadi tərəqqiyatda. Dünyanın iqtisadi tərəqqiyyatını tezləşdirmək üçün bu cərəyan məmləkətlərin, muxtariyyətlərin milliyyət hüdudu ilə ayrılmalarını müvafiq görmüyordu. Çünki 2 parçalanmaların böyük sinif mübarizəsinə mane olacağını düşünüyordu. Bunun üçün muxtariyyətləri geniş idareyi-məhəlliyə şəklində tələqqi edərək onu milliyyət əlaməti ilə degil, əhvali-iqtisadiyyə və məişət cəhəti ilə təyin etmək istiyordu. Milli və mənəvi cəhətlərin təmini cəhətinə gəlincə milli şəxs muxtariyyət əsasını məqbul görüyordu. Şəxsiyyətçilərcə milliyyət toprağa mərbut degildir. Millət əfradı hər yanda olursa öz həqqi-milliyyətini təmin edə bilməlidir. Buna görə bütün Rusiya müsəlmanlarından ötrü qanun qoymaq səlahiyyətinə malik bir ümumi məclis əmələ gətirilməlidir ki, o məclis və o məclisin məhəllərdəki şöbəsi vasitəsilə bütün Rusiya müsəlmanlarının milli və ruhani işlərinə baxılsın. Buna qarşı isə milli məhəlli muxtariyyət istəyənlər diyorlardı ki, milliyyət yalnız mədəni və ruhani xüsuslarda degil, hüquqi və idari cəhətlərdə də muxtar olmalıdır. Çünki bunsuz hakimiyyəti-milliyyə bərqərar olamaz və onsuz da muxtariyyəti-milliyyə söz olub qalar. Muxtariyyəti-milliyyə sinif mübarizəsinə mane olur, keyfiyyətə gəlincə Almaniyanı nümunə göstərərək oradakı yarımmüstəqil müttəfiq dövlətlərin qətiyyən buna mane olmadığını, biləks ən mütərəqqi sinif mübarizəsinin başqa yerdə degil, ancaq orada olduğunu göstəriyorlardı.

Bunlardan əlavə bir mülahizə dəxi vardır ki, Qafqasiyaya məxsus bir muxtariyyət tələb olunsun. Qafqasiyaya məxsus ümumi parlaman olsun. Digər millətlər öz dairələrində muxtar qalaraq Qafqasiya federasiyasını təşkil eləsinlər. Rusiya ilə mərbutiyyət isə ancaq Ümumqafqasiya parlamanına aid olsun.

Muxtariyyətin ruhu, mənası və şəkli həqqində bu kibi nəzəri ixtilaflar varlığı siyasi komisyonda cızılmış idi. Fəqət komisyon əzaları hər nə qədər öz fikirlərində sabit və bu fikirlərini yeritməkdə cahid idisələr də, bu mühüm zamanda müsəlmanların, türklərin birligini pozacaq qərarlardan sakınmağa da o qədər qeyrət ediyorlardı. Onlar çox yaxşı biliyorlardı ki, türklük və müsəlmanlıq həqqində olan əsaslı nəzəriyyələr Rusiya müsəlmanla-rına aid olunca bir növ elmi mübahisədən ibarət olub qalıyor. Çünki otuz milyonluq müsəlman kütləsindən 29 milyonu türkdür. Yerdə qalan bir milyon da komisyon danışıqları əsnasında qəti surətdə aşkar oldu ki, ciddiyyəti-tamamilə türk mədəniyyətinə qovuşmaq istiyorlar. Çünki kəndi başlarına müstəqil bir həyati-siyasiyyə yaşayamıyacaqlarına qənaət ediyorlar. İştə, bu xüsusları nəzərə alaraq komisyon bütün cərəyanları birləşdirə biləcək bir əsas üstündə sözünü bir elədi və muxtariyyətin hanki əsas və hüdud daxilində olacağı məsələsinin həllini açıq buraxaraq müsəlman millətlərinin bəqasını təmin üçün Rusiyadan ötrü ən müvafiq üsuli-idarənin məhəlli muxtariyyət üzərinə qurulu cümhuriyyəti-ənamdan ibarət olduğunu ittihadi-ara ilə qəbul etdi.

Bununla bərabər komisyon bütün Rusiya müsəlmanlarının mədəni və ruhani işlərini idarə üçün dəxi qanun qoymaq səlahiyyətinə malik ümumi bir məclis təsisinə ehtiyac olduğunu dərk etdi.

Komisyon müzakirənizə təklif elədigi bu mətləbləri yarından etibarən tətbiq olunacaq bir qərar şəklində degil, böyük bir arzu və amal surətində tələqqi olunmasını ayrıca rica edər. Biz Rusiyanın məhəlli muxtariyyət üzərinə cümhuriyyəti-ənam şəklində idarə olunması amalındayız. Fəqət biliyoruz ki, bu arzumuz ancaq Rusiya məmləkətinin əsl sahibi olan Məclisi-Müəssisanda bəravərd olacaq. Məclisi-Müəssisan qərarı olmayınca bittəbii kimsənin əqlindən belə keçməz ki, qalxıb özbaşına muxtariyyət elan eləsin. Qoy qəbul edəcəgimiz bu qərar bizim işıqlı yıldızımızı təşkil eləsin və bu yıldızı özümüzə rəhbər ittixaz edərək Məclisi-Müəssisana o surətlə hazırlaşaq. Oraya göndərəcəgimiz vəkilləri məhəlli muxtariyyətli cümhuriyyəti-ənam tələbində olan şəxslərdən göndərək.

“Açıq söz”, 25, 26 aprel 1917, №457, 458

Dərbar - padşah sarayı

Mühəvvəl - həvalə olunmuş; dəyişdirilmiş

İlğa - ləğv etmə

Bəravərdə - icra edilmiş, əmələ gəlmiş

Dərz - qovuşuq, calaq yeri

Müslih - islah edən

Sühulət - asanlıq

Məhal - qeyri-mümkün, çətin

Cahid - çalışan, cəhd edən

Müamelat - kommersant

Qəflət zamanı degil!

Bu gün seçki günü barəsində hər uçastokda ictimailər olacaq, orada ayın 21-də uçastok komitələrindən və onların tərzi-təşkil və intixabından bəhs ediləcəkdir. Vətəndaşlar! Hamınız o ictimailərə gəlməli, dinləməli, fəqət tamam zehin və fikriniz ilə dinləməlisiniz. Məsələ xeyli mühüm məsələdir. Bu ictimailərdə bir çox məsələlərdən danışılacaqdır.

Müsəlman arvadlarının seçki həqləri və onların tərz və təşkili barəsində, seçkilərin nə cür olması barəsində və digər bir çox məsələlərdən bəhs ediləcəkdir.

Əvvəla, bu seçkilərdə mütləq arvadlarımızın seçkidə iştirak etmələrini tələb etməlidir.

Müsəlman arvadlarından ötrü xüsusi bir mənzildə və yainki kişilərin seçki seçdikləri mənzillərində kişilərdən iləri və ya sonra seçki icrasına nəzarət edənlərin də arvad olduqlarını tələb etməlidir. Bizim imdiki məhəllə seçkisi üsulu ilə Bakıda əhalinin əksəriyyətini təşkil etdigimiz halda əqəliyyət də qalmağımızın qorxusu vardır. Əgər arvadlarımız da iştirak etməzsə, o zaman səsimiz heç dərəcəsinə enəcək, bundan sonra həm məhəllə komitələrində və həm də şəhər upravasında əksəriyyət degil, əqəliyyətin ədna dərəcəsində qalacağız. Gələcəkdə əqəliyyətdə qalmamaq və işimizin ixtiyarı əlimizdən çıxmamaq üçün bundan sonra ediləcək seçkilərdə nisbəti gözləməlidir. Yəni hər millət öz sayına görə səs verməlidir. O zaman bir yerdə yaşayan millətlərin heç birinin hüququ itməz. Hər kəs öz miqdarına, öz hesabına görə öz seçdigi adamlarını verər və heç kəsin də ürəgi qalmaz və heç kəsin də hüququna təcavüz edilməz. Bu üsul Avropanın ən demokratik hesab edilən İsveçrə məmləkətində də icra ediliyor. Hərgah Rusiya doğrudan da arvadlara hüquq verəcək əndazə demokrat məmləkəti cümləsinə girmişsə, cəmi Rusiyada bu demokratik nisbi (proportsionalnı) seçki qaidəsini icra etməlidir, ta ki Rusiyada yaşayan hər bir millət ədalət üzrə özünün payına düşən adamları bundan sonrakı Rusiyanın dövləti və məhəlli idarələrinə verə bilsin.

Rusiya kibi müxtəlif millətli məmləkətdə bu seçki üsulundan başqa ədalətə və həqqaniyyətə layiq heç bir seçki üsulu ola bilməz. Buna görə də biz bugünki seçkilərdə imdiki məhəllə seçkilərinin nisbi (proportsionalnı) olmasını və bundan sonra cəmi Rusiyada seçkinin nisbi olmasını və arvadlarımız üçün də kişilərdən ayrı seçkilərdə iştirak etmək həqqini istəməliyiz.

Bu bizim həqqimizdir və bizim bu demokratik həqqimizi Rusiyanın azad hökumətindən tələb etməlidir. Əgər bu tələbimizdə ciddiyyət göstərsək, guşəginlik, boşluq göstərməsək, yəqin edirəm ki, bu həqqi bizə verərlər və buna məmaniət göstərməzlər.

Vətəndaşlar! Unutmayınız, sabah ictimailərə külliyyətlə gəliniz və bu arzularınızı o ictimailərdə bir tələb surətində bələdiyyə idarəsinə veriniz.

Bizim milli ehtiyaclarımıza bu iki şey çarə edə bilər.

Əvvəlincisi seçkilərdə arvadlarımızın kişilərdən ayrı iştirak etməsi, ikincisi öz sayımıza nisbət bizə seçki həqqi verilməsi. Arkadaşlar! Arvad məsələsində cahilanə təəssüb etməyiniz. Çünki bu təəssüb nəinki müsəlmançılığımıza və millətimizə xidmət etməz, bəlkə bizi seçkidə əqəliyyətdə buraxmaq ilə ixtiyarımızı əlimizdən alar ki, bu da ki nə şəriətə və nə də millətə müavinət degil, zərər yetirər və bu da bizi şəriət və milliyyətimiz qarşısında məsul və xəcil edər. Biz də böylə məsuliyyətli və tarixi zamanda bu məsuliyyəti və bu xəcaləti öz öhdəmizə götürməməliyiz.

Arvadlı kişili seçkilərdə iştirak etməli və öz işlərimizin ixtiyarını öz əlimizə almalıyız.

“Açıq söz”, 12 may 1917, №471

Ədna - aşağı, çox az

(Ardı var)

525-ci qəzet.-2018.-24 fevral.-S.20-21.