Ölən və dirilən Təhminə

İyunun 30-da Rus Dram Teatrında rejissor Aleksandr Şarovskinin quruluşunda "Yuxularıma girmə" tamaşası teatrsevərlərə təqdim olundu.

Tamaşa Xalq yazıçısı Anarın "Təhminə və Zaur" pyesi əsasında hazırlanıb. Müəyyən dərəcədə müasirləşdirilmiş, günümüzə uyğun əlavələr olunmuş əsər Rus Dram Teatrı səhnəsində fərqli görünürdü. Azərbaycan oxucusunun və tamaşaçısının illərdir ki, tanıdığı, sevdiyi Təhminə də, Zaur da başqa idilər... Elə bu başqa adamlar əsərin taleyi haqqında düşünməyə sövq edirdi.

Görünür, bədii əsərlərin də canlı varlıqlar kimi taleyi olur. Bəlkə əslində, mətn yalnız yazıldığı, yarandığı vaxtda yazıçının olur, bir az sonra oxucu tərəfindən sevilirsə, qəbul edilirsə, ayrı bir "həyat" yaşayır, müəllifin düşündüyü yoldan, ideyadan çıxır, uzaqlaşır. Təxminən, böyütdüyün övlad kimi - bir vaxt gəlir ki, öz taleyini yaşayır... Bu mənada Təhminənin taleyi sözün müxtəlif mənalarında qəribədir. Əsərdə qısa ömrünü arzuladığı kimi yaşayan bu qəhrəman dünyadan çox vaxtsız köçür. Amma çox maraqlıdır ki, bu çərçivəsiz həyatı, azad xarakteri və qeyri-adiliyi ilə, hətta ölümü ilə Təhminə ölümsüzlük qazanıb. Əlbəttə, bu fikrin özəyindəki patetikanın fərqindəyəm, amma illərdir ki, davamlı şəkildə diqqət mərkəzinə çəkilən qadının haqqında ayrı necə danışmaq olar ki?! Qısaca, illər üzrə Təhminəyə müraciətin tarixçəsinə nəzər salaq... Anar 1965-ci ildə "Ağ liman" povestini yazıb. Bu əsərdə Təhminə və Zaur münasibətləri bir bölümdə təsvir olunur; çılğın aşiqlərin qarşılıqlı borcluluq filan olmadan görüşü, əslində, bəlkə sadəcə simpatiya səviyyəsində ünsiyyətləri. Təxminən, on il sonra yazıçı bu münasibətlərin inkişafını yazır, "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" romanını qələmə alır. Qarşısına müasir Leyli və Məcnun yazmaq məqsədi qoymuş müəllif bir sevgi tarixçəsiylə bərabər mühiti də özünəxas şəkildə qələmə alır. Əsər qısa müddətdə bestseller olur və bir çox rejissorların da diqqətini cəlb edir. Müxtəlif paytaxt və rayon teatrları bu əsəri səhnələşdirmək istəyirlər. Yenə müəllif roman əsasında "Təhminə və Zaur" pyesini qələmə alır və rejissor Mərahim Fərzəliyev Dram Teatrı səhnəsində quruluş verir əsərə. Amaliya Pənahova Təhminə, Fuad Poladov Zaur obrazını ifa edirlər. Bu tamaşanın cəmisi 3 kadrı qalıb televiziyanın arxivində, amma səhnə əsərinin qazandığı uğur haqqında kifayət qədər yazılıb. O zaman həm sənətşünasların, həm ədəbi mühitin tamaşaya münasibəti müsbət olur, əsər haqda sonsuz sayda məqalələr, resenziyalar yazılır. Yüzdən çox anşlaqla gedən tamaşa haqqında "Təhminə və Zaur"a bilet yoxdur" sözləri yazılır kassa önündə və şübhəsiz ki, bütün bunlar müəlliflərə də, aktyorlara da şöhrət gətirir. Bəstəkar Emin Sabitoğlunun tamaşaya Nigar Rəfibəylinin və Anarın sözlərinə yazdığı mahnılar dillər əzbəri olur.

Mərhum Xalq artisti Fuad Poladov müsahibələrində dönə-dönə vurğulayırdı ki, əsəri oxuyan kimi Zauru ifa etmək istəyib və ilk dəfə məhz özü rejissora müraciət edərək bu rolu ona verməsini xahiş edib. Xalq artisti Amaliya Pənahova da Təhminə rolunu necə böyük şövq və sevgiylə oynadığını dəfələrlə söyləyib, hətta bu əsərə yenidən müraciət etmək arzusunu da gizlətməyib heç vaxt...

Əsər İstanbulun Bələdiyyə teatrında da uğurla tamaşaya qoyulur.

Bəli, dünyadan vaxtsız köçən Təhminənin taleyi, səhnə, sənət "həyatı" davam edirdi. 1993-cü ildə rejissor Rasim Ocaqov əsərə müraciət edir, film çəkmək istəyir, yazıçı roman əsasında kinossenari yazır və film ekranlaşdırılır. Bu dəfə Zauru Fəxrəddin Manafov, Təhminəni isə türk aktrisası Meral Konrat ifa edirlər. Və film hər cəhətdən tamaşaçıların sevimlisinə çevrilir. İstər süjeti, təsirli sevgi əhvalatı, istər musiqiləri, istərsə də qəhrəmanların dilindən səslənən unudulmaz ifadələri ilə film xalqın malı olur. Bu gün video-portallarda film haqqında şərhləri, film əsasında hazırlanan video-materialları izləmək yetər ki, illər sonra da bu ekran əsərinin aktuallığını itirmədiyinin şahidi olaq. Bəlkə əslində, romanın və filmin populyarlığı, sevilməsi müxtəlif müəlliflərin bu süjetə, mövzuya müraciət etməsinə səbəb olub. 1996-cı ildə rejissor Ülviyə Könül roman əsasında "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" adlı yeni bir film çəkir. Sənubər İsgəndərli də, Elxan Cəfərov da peşəkar aktyorlar olsalar da, kiçik büdcə və başqa problemlər ucbatından film alınmır.

Bütün Təhminələri və Zaurları, bu, artıq bizlərdən birinə çevrilmiş qəhrəmanların müxtəlif aktyorların ifasında necəliyini düşündükcə, həm də Rus Dramn Teatrı səhnəsindəki tamam yeni adamlara baxdıqca suallar içində itib-batırsan. Hələ romanı davam etdirmək, bu qəhrəmanlara yeni tale, yeni münasibətlər yazmaq istəyən müəlliflər də az olmayıb. Bunlardan Günel Anarqızının "Altıncı" povesti uğurlu olsa da, digər qələm adamlarının cəhdlərini uğurlu saymaq olmaz. Bu mövzuya müraciət haqqında danışmışkən filmin Emin Sabitoğlu tərəfindən bəstələnən mahnılarının da ən müxtəlif müğənnilərin fərqli oranjimanlarda ifa etməsini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Hələ də, bu günə qədər Anar müəllimə romanla bağlı müraciətlər davam edir, gənc rejissorlar gah əsər əsasında film, gah da serial çəkmək arzusu ilə yazıçının icazəsini almaq istəyirlər...

Bu faktları sadalamaqda niyyətim var. Nədi Təhminən sirri? Axı, bu qədər sadə oxucunu da, sənət adamını da cəlb edən süjetdən daha çox Təhminənin özüdür. "Yuxularıma girmə" tamaşasına baxdıqca bu sualın cavabını tapmağa çalışıram. Təhminə bir azadlıq rəmzi kimi qavranılır. Və rejissor da bu azadlığı, bozluq, eynilik arasındakı fərqliliyi, qeyri-adiliyinin bədəlini verməli olan qadını göstərməyə çalışır.

Anar müəllim dəfələrlə müsabilərində, oxucuları ilə görüşlərdə əsərə aid bir fikrini xüsusi vurğulayır. Bu əsərə sadə bir sevgi romanı kimi baxmaq düzgün deyil - deyir. Maraqlıdır ki, istər Mərahim Fərzəlibəyovun quruluş verdiyi tamaşada, istərsə də Rasim Ocaqovun filmində əsərin məhz melodram tərəfi önə çəkilib, mühit arxa planda, sevginin fonu kimi göstərilib və əksər tamaşaçını da təsirləndirən bu olub. Aleksandr Şarovskinin quruluşunda isə mühitlə sevgi yerlərini dəyişiblər, mühit ön plana, sevgi arxaya keçib deyə bilərik. Sevgi mühitin fonu kimi görünür... Bəlkə məhz bu səbəbdən Təhminə (Olqa Arsentyeva) və Zaurdan (İbrahim Çingiz) daha çox digər qəhrəmanlar insanı təsirləndirir. Xalq artisti Ayan Mirqasımovanın yaratdığı Zivər, əməkdar artist Mələk Abbaszadənin Alyası, Naina İbrahimovanın Mədinəsi nə qədər yenidirlərsə, bir o qədər də tanışdırlar; təkcə Anarın əsərindən yox, həm də hər gün oxuduğumuz xəbərlərdən, qohumumuzda, qonşumuzda, ailəmizdə müşahidə etdiyimiz hadisələrdən... Bircə elə bu dialoqlara nəzər salmaq yetər ki, çağdaş zamanın mənzərəsini görəsən:

"Xosrov Teyyuboviçi keçirtdilər Azprodsovetə. Hansı Xosrov Teyyuboviçi? Qaçayev, Xosrov Teyyuboviçi də. Mahmud İsrafiloviçi də zamministr qoydular. Bəs onun yerinə kimi qoydular? Turab Qurbanoviçi. Bəs Turabın yerinə? Turabın yerinə Tahir Zülfüqaroviçi qoyublar, Tahir Zülfüqaroviçin yerinə də elə Mahmud İsrafiloviç gəlib".

Rejissor bütün bu mühitin ümumiləşdirilmiş mənzərəsini göstərən məqamları həm aktyor oyunları vasitəsiylə, həm də zahiri effektlərlə həll edir. Zivərlər, Alyalar, Murtuzlar, Dadaşlar - hamısı ağ-qara-boz rənglərdə geyiniblər. Bircə Təhminədi burda seçilən, al-əlvan olan.

Hamı eyni vaxtda səhnədədir, bəzən Təhminə ilə Zaur "kütlə"dən ayrılıb önə çıxır, "başqa həyatı" göstərirlər. Amma qalan vaxtda hamı bir-birinə qarışıb, mühit qaynayır və hətta xorla danışır.

Yazımın əvvəlində bədii əsərin öz taleyini yaşadığını qeyd etdim. Yazıçının ideyası ilə oxucunun qavradığı, anladığı çox vaxt üst-üstə düşmür. Elə rejissorların da yozumunda fərqlər özünü göstərir. A.Şarovskinin də rejissor yozumunda xeyli fərqli məqamlar özünü göstərirdi. Hər şeydən əvvəl bu tamaşadakı Təhminə və Zaur özlərindən əvvəlkilərə bənzəmirdilər. Anarın əsərində də, filmdə də çılğın, ehtiraslı görünən aşiqlər burda daha çox həmdərd, həmsöhbət təsiri bağışlayırdılar. Onların sevgisi də, ehtirası da daha çox şərtilik əsasında ifadə olunurdu. Amma Xalq artisti Ayan Mirqasımovanın yaratdığı Zivər aktrisanın parlaq oyunu sayəsində mühitin, Təhminə və Zaur sevgisini qəbul etməyən kütlənin simvoluna çevrilib. Məcidin Zaurla söhbəti səhnəsində ərinin kürəyinə söykənib bütün sözləri pıçıldayan, ərini dümsükləyən, hər addımında oğlunun hərəkətlərini özünməxsus şəkildə şərh edən qadın tipik bir evdar xanımdır. Bu mənada tamaşaçıya Zivər daha "doğma" gəlir. Bütün bu mühiti rejissor bəzən rəqslər, bəzən ekrandakı görüntülər vasitəsiylə daha dinamik, rəngarəng formada çatdırır. Əsas ciddi bir məqam, daha doğrusu, rejissorun niyyəti məhz sonda bütün qalan adamları robot kimi danışmaq halına gətirməkdi... Beləliklə, mühitin bozluğu, mənasızlığı hər priyomla, hətta ağ-qara-boz geyimlərdən tutmuş, şablon tostlara kimi hər üsulla göstərildi, sonda da robot kimi danışdı adamlar və bununla da ideya tamamlandı...

"Yuxularıma girmə" tamaşasında Təhminənin həmişəlik gedişi - ölümü xüsusi məqamdır... Bütün tamaşa boyu gülüş elementləri ilə zəngin olan hadisələrin məhz bu yerdə dinamikası da, rəngi də dəyişilir. Təhminənin qeyri-adiliyi, fərqi, qəbul olunmaması ölümündən sonra da bircə detalla ifadə olunur. Bütün personajlar onun üstündən adlayıb keçirlər və Təhminə təslim olur, birdəfəlik gedir...

Amma birdəfəlikmi? Müxtəlif aktrisaların ifasında sevilən Təhminə ekranda və səhnədə yaşayır... Ancaq nədənsə əminəm ki, ona müraciət, onu yaratmaq, diriltmək, canlandırmaq bununla da bitmir, bitməyəcək. Axı o, Təhminədir... Kirpiklərini qaldırmaqla bəşəriyyətin tarixində yeni bir səhifə açan Qadın! Kaman qız!

525-ci qəzet.-2018.- 4 iyul.- S.7.

Pərvin.