AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın elan edilməsinin 100 ilinin 23 ayı müstəqillik, 71 ili istila-fasilə dövrüdür. Vətəni tərk edib mühacirət həyatı yaşayan mücahidlər müstəqilliyin yenidən qələbəsi uğrunda mübarizələrini qətiyyətlə davam etdirmişlər. Mühacirət mətbuatı bu, istila-fasilə dövrünün canlı salnaməsidir. Nəzərdən keçirək.

Şirməmməd HÜSEYNOV

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

ŞƏRQDƏ MİLLİYYƏT CƏRƏYANI

Hərbi-ümumi nəticəsində cahan müvazinəsi üzərində müəssir olan ən mühüm hadisələrdən biri də Şərqdə milliyyət cərəyanıdır.

Milliyyət əsası XIX əsr Avropa tarixinin bütün cərəyanında pək mühüm bir rol oynamış, Hərbi-Ümuminin sonuna qədər davam edən dövründə ən canlı məfkurəsini təşkil etmişdir. Hərbdən sonrakı dövrdə Avropada milliyyət cərəyanının mövqeyi qismən ictimai fikir və ümdələrə (prinsiplərə) tərk edilmiş kibi görünüyorsa da Şərq məmləkətlərində əsil bu dövrdədir ki, milliyyət cərəyanı feyizli bir əzim və nurlu bir iman ilə parlamışdır.

Müharibədən sonrakı dövrə, ümumi bir nəzər ətf edərkən Avropada ictimai bir inqilab mənzərələri seyr etdigimiz halda, Şərqdə hər dəm mütəzayid (artan) bir qüvvətlə böyüyən digər əzim bir hərəkat görüyoruz: Milliyyət cərəyanı.

1918 sənəsindən bəri müxtəlif Şərq məmləkətlərində müxtəlif inqilab səhifələri keçirən bu hərəkatı qədəmbəqədəm təqib etmədən, səvəsi (ərz etdiyi) bugünki mənzərəyi seyr etsək belə pək möhtəşəm bir tablo qarşısında qaldığımızı görürüz.

İştə 400 milyonluq əzim bir kütlə təşkil edən Çin, kəndi inkişafı önünü kəsən maneələri atmaq üçün ayaqlanmış, milli vəhdət və istiqlal bayrağını açmışdır. İxtilalçı Çin milliyyətçilərinin açdıqları bu bayraqda daha yaxından bildiyimiz Şərq məmləkətlərindəki istiqlal və hürriyyət qəhrəmanlarına müqəddəs həyəcanlar nəfh edən böyük şüarlar yazılıdır. Xalq ordularının irtica üzərindəki müzəffəriyyətini təsid üçün Pekin soqaqlarında nümayişlər icra edən Çin gəncligi, bir tərəfdən bu geniş məmləkətin feodal generallarından istixlasını, digər tərəfdən də kəndisini əsir dərəcəsinə gətirən gömrük təhdidatının ilğasını tələb ediyor. Daha açıq bir təbirlə, milli hökumət və istiqlal istiyor.

Əqsayi-Şərqdən (Uzaq Şərqdən) Əqsayi-Qərbə ətfinəzər edər, coğrafi nöqteyi nəzərindən Qərbdə olmasına rəğmən, bulunduğu siyasi mövqei etibarilə, Şərq məmləkəti məfhumuna girən Rəfistana baxarsaq eyni mənzərəyi seyr edər. Əbdülkərimin komandası altında biri böyüklərdən olmaq üzrə iki Avropalı dövlətin (İspaniya ilə Fransanın) pək faiq qüvvətlərinə qarşı pək ciddi mücadilələrə girişən bir Şərq hərəkatını buluruz.

Gözlərimizi Asiyanın Əqsayi-Şərq nöqtəsi ilə Afrikanın Əqsayi-Qərb nöqtəsi arasında vaqe geniş aləmin vüsatına ətf etdigimiz zaman dəxi eyni hərarət və həyəcanla pur-cuş (coşan) bir cahan görürüz: İştə Suriya hadisəsi, iştə Dürzilər.

Fəqət biz bir fikrin mövcudiyyətinə yzlnız qan və atəş qırmızılığını bilfeil görməklə hökm etməyəlim. Bu böyük fikrin yolunda dün qanını tökərək müvəffəq olmuş şanlı və qəhrəman bir Türkiyə misalı olmaqla bərabər Türkistan, Azərbaycan və Gürcüstan kibi axıtdıqları qanlara rəğmən şimdilik müvəffəq olmamış məzlum millətlər də vardır.

Digər siyasi hərəkatlar kibi, Şərq milliyyət cərəyanı da ən sonda və hər fürsətdə məsələnin ən doğru vasiteyi-həlli olan silaha müraciəti təbii görməklə bərabər bunun xaricində dəxi pək mütənəvve (müxtəlif) vasitələrə təvəssül etməkdə çox müxtəlif səfhələr (dövrlər) ərz eyləməkdədir. İştə Misir, iştə Hindistan, iştə İran, iştə Əfğanıstan.

Afrikanın əqsayi-qərbindən Asiyanın əqsayi-şərqinə, Hindistandan Altay dağlarına qədər sərilən geniş dünyayı ta kökündən sarsan bir hərəkat tamamilə müvəffəq olmaq üçün daha bir çox zaman vuruşacaq, daha bir çox intibah və mücadilə səfhələri keçirəcəkdir. Buradakı millətlər kəndilərini müdafiə üçün yaban-çılara qarşı ilk dəfə mücadilə etmiyorlar. Nitəkim imdiki cihadları da sonuncu degildir. Şimdi istiqlal və istixlas hərəkatı ilə mütəhəyyic (həyəcanlı) bulunan bu məmləkətlər vaxtilə kəndilərini istila edən avropalı qüvvətlərə qarşı mücadilə etmiş bilnəticə məğlub və təslim olmuşlardır. O vaxt Avropaya qarşı duran və nəhayət duramayan Şərq, feodal Şərqi idi. O, kəndisi ilə mücadilə etdigi Avropaya qarşı Avropayı silahlarla mücadilə etmək lüzumunu daha anlamamış bulunuyordu. Kəndi məmləkətində feodalizmi məhv edən Avropa kapitalizmi, milli çərçivələrinə sığmayaraq, məmulatına yeni bazarlar təmini üçün ova çıxıyor, hala “natural istehsal” dövründən çıxmayan Şərqi “Kapitalist Avropaya” tabe etmək işində sühulətlə müvəffəq oluyordu. Münhəsirən (məhdud) Avropa məmulatı qullanmaq zərurətində qalmaqla Şərq, Qərbin iqtisadi köləsi halına gəliyordu.

Cahan kapitalizmi tərəqqi və inkişaf etdikcə “ana məmləkətləri”ndə burjua siyasətinə qarşı atəşlər püskürən əmələ sinfini ayaqlandırıyor, “müstəmləkələri”ndə də yabançı istismarına qarşı diş büləyən milli demokrasiyi doğuruyordu. Kapitalizm isə əlbisə, qumaş və ev əşyası kibi “xəfif sənaye” təbir olunan dövrü atlayaraq, dəmir yol mühümmatı, vəsaiti-nəqliyyə, makina və sair kibi “ağır sənaye” deyilən dövrə girincə Avropa imperiyalizmi pək səri (sürətli) addımlarla irəliliyor, “əmtəə və ticarət kapitalizmi” mövqeini “mali (maliyyə) kapitalizmə” tərk ediyordu. Maliyyə kapitalizm dövründə bankların aləmşümul bir rol ibraz etməsilə Şərqə yalnız əmtəə degil, fabrikalar şəklində bizzat kapital sövq olunuyor və yalnız xam degil, məmləkətin müxtəlif sərvət mənbələrini qullanmaq üçün imtiyazlar dəxi alınıyordu. Bu sayədə istər-istəməz, Çində, Hindistanda, Misirdə, Bakıda, İzmir ilə İstanbulda və sair bu kibi mərkəzlərdə əcnəbi sərmayəsinin təsiri ilə yeni siniflər təşəkkül ediyor, yerli burjua zümrəsi vücuda gəliyordu. Avropa sərmayəsi yalnız bu qədərlə (əndazədə) qalmıyordu. O, ibtidai və qüruni-vustai (uzun əsirlər) bir iqtisad siyasətində bulunan Şərqdə ictimai münasibətləri alt-üst ediyor, məmləkəti əsri bir inqilaba doğru götürüyordu, bunu o istəməyərək yapıyordu. Daha doğrusu bu onun arzusuna rəğmən yapılyordu. Əleyhinə dönən bu təbii qüvvəti kəndinə qarşı müti bir vəziyyətə tuta bilmək üçün imperyalizm, məğlub və məhqur etdikdən sonra sədaqət və itaətini təmin etgdigi Şərq feodalizmi ilə anlaşmış, yeni yetişən ictimai qüvvələrə qarşı onları qullanmışdı. Şərqin hər tərəfində xalq kütlələrini həyəcanlı həmlələrə sövq edən hərəkatların başında bu məmləkətlərin, ilk nəzərdə istiqlalını istəmələri lazım gələn xanədanlar və xanlar degil, xalqdan yetişən ixtilal ərləridir. Hindistana məxsus mistik bir şəkildə ingilis əleyhdarlığı yapan Qandilərə qarşı Britaniya imperyalizmi Raclara, Mehraclara istinad ediyor. Çində “Asiman məmləkəti”nin milli vəhdət və istiqlalını müdafiə edən ixtilalçı Sun Yat Senlərə qarşı, cahan imperyalizmi, birər feodal qalıqlarını təmsil edən generallara istinad ediyor. Əbdülkərim kibi xalq qəhrəmanına qarşı Mərakeş sultanı kibi bir xanədan taslağı qullanılıyor. İrana mərkəziyyət vermək istəyən ordu təşkilatına mane olmaq üçün Şeyx Hazəl ibn Cəbir əl Kəabidən istifadə edilmişdi. Ərəbistan məmləkətlərində birər mandə (qalmışlar) sahibi olan dövlətlərin yeganə istinad-gahlar əmirlərdir.

Şərq milliyyətpərvərliginin klassik müməssili (təmsil edəni) olan Türkiyə bu xüsusata dəxi klassik bir nümunədir. Xalq qəhrəmanı Qazi Mustafa Kamal Paşaya qarşı çıxarılmış qüvvət kim idi? Sultan ilə xəlifə Anadolu hərəkatı “Əsir Xəlifəyi” dəxi qurtarmaq üçün silahına sarılmış ikən Sevr Müahidənaməsi kibi edam qərarnaməsini imza edən namussuz saray, bu hərəkəti təfkir eyləmiş, müqəddəsati-islamiyyəyi kirli ayaqları altında çeynənən Yunan ordusuna, min bir türlü bağlarla əcnəbi bankalarına mərbut bulunan sarayçılar “Xilafət Ordusu” namını vermişlərdi.

Bu gün pək böyük bir əzm və cəladətlə (dəyanətlə) Şərqi, bir qərblidən fərqli olaraq, dün bir səviyyədə bulunduran nə qədər maneələr varsa, radikal bir surətdə atılıyor, başda Türkiyə olmaq üzrə bütün Şərq qüruni-vüsta (orta əsirlərin) hal və zehniyyətindən sıyrılmaq, hürr və müstəqil olmaq istiyor.

Bu hərəkatın yalnız Avropa hərbi ilə zühura gəlməsini və ancaq Hərbi-Ümumidən sonra doğduğunu düşünərsək xəta edəriz. Şərq millətləri 20-30 sənədən bəri ciddi bir intibah yoluna düşmüş, hər tərəfdə, mütərəqqi zümrələr, məmləkətlərini düşdügü girye-vəhdən (müqəddəs göz yaşlarından) qurtarmaq fikir və təşəbbüsündə buluyorlardı. İstiqlallarını qismən mühafizə etmiş Türkiyə ilə İranda müşahidə etdigimiz hürriyyət və məşrutiyyət hərəkatları, Çində Cümhuriyyət elanı kibi hadisələr, Misir, Hindistan, Qafqasiya və Türkistan kibi məhkum məmləkətlərdə görülən milli-mədəni cərəyanları həp bu intibah əsərlərindən idi. Şərq məmləkətlərində və millətlərində ciddi bir intibah əsəri mövcud olmaqla bərabər Avropa imperyalizminin arzu etdigi, dəhəş mənzərə hər tərəfə vəhşətlər təlqin ediyor, Boxer üsyanının müttəfiq Avropa qüvvətilə müdhiş surətdə basdırılması, İstanbulun birər ahənin qalaya bənzər atəşbər hərb gəmiləri tərəfindən ziyarəti, Çar ordularının İranın qəlbgahına qədər soxularaq məmləkət müqəddəsatı üzərində bombalar partlaması xalq kütlələri üzərində qorxunc bir təsir yapıyor, ümidsizligi mucib oluyordu.

Əmsalı dünya tarixində görülməyən Ümumi Hərb imperyalizm zümrələrini yekdigərinə qarşı saldırtdı, Avropa kapitalizminin göründügü qədər qüvvətli olmadığını göstərdi. Şərqdəki milli hərəkatın inkişafına ruhi pək böyük bir saiq (səbəb) oldu. İki rəqib tərəf, yekdigərini yenmək üçün şərqlilərin, müstəmləkə əhalisinin bizzat yardımına müraciət etmək məqsədilə milliyyət ümdəsini və milli əməllər ümidini təqviyə edən “təqdiri-müqəddarat haqqı”ndan bəhs etmək zərurətində qaldı.

Hərbin xitamında mühariblərin millətlərə vəd etdigi Vilson Prinsibləri, Versal və Sevr prinsiblərinə təbdil olununca inxisara uğrayan Şərq, artıq min türlü böhranlar və ixtilallarla zəif düşən imperyalizm önündə titrəmiyor, biləks, ona qarşı bəslədigi kin və qeyzdə getdikcə mətin oluyordu. Nitəkim Türkiyənin bütün dünyaya qarşı açdığı üsyan bayrağı Şərq dünyasının hər tərəfində pək ülvi və müqəddəs həyacanlarla təqib olunuyor, bu mücadilə Sevr vəsiqəsini yırtaraq cahangirlərin üzünə çırpacaq dərəcədə lahuti bir müvəffəqiyyətlə nəticə-pəzir olunca, Şərqdəki milliyyət cərəyanının artıq yaxın bir atidə istədigini hasil edə biləcək həqiqi bir qüvvət olduğu haqqında kimsədə şübhə qalmıyordu.

İştə halıhazırda hər tərəfdə birər yeni həmlə ilə ərzi-didar edən Şərq hərəkatı böylə parlaq istiqbala malik böyük bir hərəkatdır.

Bu hərəkat qara imperyalizm ilə qızıl imperyalizm arasındakı 3-cü bir qüvvət vəziyyətindədir. Bu halı ilə mütənasib olaraq onun kəndisinə məxsus bir yolu vardır. Bu yolu komunizm ilə bir hədəf üzərində yürüməkdən ibarət bilənlər yanılıyor və çox aldanıyorlar.

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, 15 kanuni əvvəl (dekabr) 1926, №6

MİLLİYYƏT MƏBDƏİNİN (PRİNSİPİNİN) AVROPADA QƏLƏBƏSİ

RƏSULZADƏ MƏHƏMMƏD ƏMİN BƏYİN MÜHAZİRƏLƏRİ

(Yeni təşəkkül edən Azəri Türk Gənclər Birligi haqqında əvvəlcə verdigimiz xəbərdə, birlik təşəbbüsü ilə konfranslar tərtib ediləcəgini bildirmişdik. 26 təşrini-sani (noyabr) cümə günü, yuxarıda məzkur mövzu üzərinə, ilk mühazirə Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Bəy tərəfindən oxunmuşdur. Milliyyət Məbdəinin Avropadakı qələbəsi və milliyyət məsələsinin keçirdiyi müxtəlif səfahət (səhifələr) haqqında ətraflı məlumatı ehtiva edən bu mühazirələri, arzuyi-ümumi üzərinə, eynən nəşr ediyoruz).

I. Müqəddimə

İçində yaşadığımız əsrin ən bariz sifəti, milliyyət və cahan səfhəsini tutan siyasi mücadilələrin ən canlısı milli mücadilədir. Mövzu ittixaz etdigimiz “milliyyət məsələsi” keçən 19-cu əsirdə Avropa həyati-siyasiyyəsini dolduran, şimdi də Asiya və Afrika qitələrində pək həyəcanlı hərəkatlar və inqilablar zühuruna səbə-biyyət verən mühüm bir məbdədir. Amerika mütəfəkkirlərindən Xayes (Karlton İ.H.Xayes) iqtisadiyyatın gündən-günə beynəlmiləl və aləmşümul bir mahiyyət almasına rəğmən, mədəniyyət dünyasının “milli vətənlərə” ayrılmaqda musir (israrlı) olduğunu qeyd, bu hadisənin adətən dini bir mahiyyət aldığını yazır. “Xayesin tərifini qəbul və milliyyətçiligi bir “din” kibi tələqqi edərsək, kəndimizi də yeni bir dinin möminləri kibi görməmiz icab edər. Hər mömin kibi bizə də müdafei olduğumuz milliyyət davasının müqəddəs tarixini öyrənmək zəruridir.

Cahan hadisatı, ümidimizin fövqündəki sürətli seyri ilə Şərq millətlərini, milliyyət tarix və nəzəriyyatını həqqilə öyrənmədən tətbiqat və icraatı ilə mükəlləf etdi. Biz, milli hürriyyət və istiqlal davasına başlarkən, bu dava və mücadiləyi ifadə edən formulları yaşadığımız böyük dövrün havasında hazır olaraq bulduq. Bu formullar gah müharib dövlətlərin propağanda mahiyyətində olaraq nəşr etdikləri notalarda, gah Vilson prinsiplərində, gah bolşevik dekretlərində görülüyor: məzlum və məhkum millətlər, içlərindən doğan dəruni bir ehtiyaca təqabül edən bu şüarları candan özlüyor, onlardan nicat və ümid bəkliyorlardı. Halbuki “milliyyət şüarı” bəzilərinə göründügü kibi, nə ilk dəfə olaraq Hərbi-Ümumi əsnasında ortaya atılmış, nə də Vilson və Lenin tərəfindən formula edilmişdi. Məsələnin ən azı bir buçuq əsirlik bir həyat və tarixi olduğu kibi, kütübxanələr təşkil edən nəzəriyyə və ədəbiyyatı vardır. Fəqət bu konferans, mövzunun əhəmiyyəti ilə mütənasib kafi məlumat vermək və milliyyət məsələsindəki bütün nəzəriyyat və cərəyanları kamilən icmal etmək davasında degildir. Fəqət bununla bərabər məsələnin əsas cəbhələrini bir konferansa sıxa biləcək dərəcədə təsbid və təsəvvür etmək təcrübəsində bulunacaq bu “təcrübə” milliyyət davasının həqqaniyyətinə və yürüdügümüz milli cidal yolunun böyük məqsədə isal edər doğru bir yol olduğuna bağladığımız imanı təqviyyəyə yardım edərsə nə mutlu!..

XVI və XVII əsrlərdə Milliyyət Məfhumu

Avropa, XVIII əsrdən əvvəl köyü bir ümmət dövrü yaşıyordu. Ümmət dövrünün fariq (fərqli) sifəti dinclikdir. Bu dövrdə cəmiyyət məfkurəsini dini təlimatdan alır. Ədəbiyyat dili eyni zamanda kitabi müqəddəs dilidir. İslam aləmi üçün bu lisan ərəbcə idi. Xristian dünyası üçün latınca eyni hökmə haiz idi. Elm və fənn sahəsində hürr düşünmək mümkün olmadığı kibi, elm və fən əsərlərinin latınca yazılması da zəruri idi.

İnformasyon və milliyyət

Fransız müvərrixlərindən (tarixçilərindən) Emile Bourgeois xristian aləmində millətlərin hüdusunu (yaranmasını) təcəddüd (reformasyon) hərəkətindən görür. Bu müvərrixə görə “təcəddüd” (yeniləşmə) din kitablarını qövmlərin (bir nəsildən olanların) kəndi dillərinə tərcümə etməsi ilə qövmlərin tərbiyə və təlimlərinin kəndi lisanlarında icrasına səbəb olmuş və bu surətlə xristian dünyasına Papalığın münfərid (tənha) hakimiyyəti təsirindən çıxarmaya saiq olmuşdur. Müvərrixin bu davası tarixi vaqeələrlə müsbittir. Lüter, Vormes məclisində, Papa və İmperatorun hüzurunda millətlərin hürriyyət və sərbəstisini müdafiə etmişdir.

Milli lisanı din lisanı deyə qəbul edən “reformasyon” şübhəsizdir ki, millətlərin təşəkkül və təkamülündə pək mühüm bir rol oynamışdır. Çünki milliyyəti təşkil edən ən qüvvətli amil lisandır. Lisandan başqa insanların ülfət və təmaslarını qüvvətlə təmin edən nə var? Hər qövm kəndi lisanını ədəbi bir surətdə qullanmaya başlayınca xristian dünyasında milliyyətlər təzahür eyləmişdir.

Roma imperatorluğu vəhdəti Roma Papalığı təşkilatı ilə qaim idi. Reformasyondan əvvəl Nəsara (xaçpərəstlər) aləminin dini vəhdəti milli mövcudiyyətlərə qalib idi. Reformasyon müqəddəs kitabı müxtəlif lisanlara tərcümə etməklə kilsə vəhdətini parçaladı. Milli ədəbiyyat təməlini qoymuş oldu. Reformasyon mürəvviçləri Papalığa qarşı mücadilələrində yerli feodalların, yerli hökumətlərin məhəlli münəvvər qisminin vətənpərvərliklərinə xitab ediyor və bununla milli xüsusiyyət və məfkurələri təqviyə ediyorlardı. Lüter üçün Papalığa və Roma imperatorluğuna qarşı mücadilə etmək Türkiyə və sərazənlərə (özü istədigi kimilərə) qarşı hərb etməkdən yekdi1.

XVI əsrin sonlarında dini intibah zəminində hüsula gələn bu milli cərəyan, məfhumun bu gün ifadə etdigi mənai bittəbii daha haiz degildi. Millət, siyasi bir qayə və dövlət halına hənuz gəlməmişdi.

Milliyyət Məbdəinin siyasi bir qayə olaraq meydana gəlməsi, XVII əsr əsnasında dəxi bariz misallara malik degildir. Bu cərəyan XVIII əsrin sonlarında başlamış, XIX əsrdə bilxassə tərəqqi eyləmiş və bir buçuq əsrdən bəri beynəlmiləl siyasi hadisə və ixtilaflar üzərində ən mühüm təsirlər icra eyləmişdir. Məəmafih daha orta əsrlərdə ikən xristian din üləması arasında katoliq kilsəsinin bütün millətlər üzərində bir idarei-siyasiyyə təsisinə mütəvəccih bulunan qayəsinə qarşı münəqqid bir vəziyyət alan mütəfəkkirlər çıxmışdır. Əzcümlə müqəddəs Ağustin “bütpərəst Romanın prinsiplərinin cahan kilsəsi təşkilatında əsas olaraq ittixaz edilməsi” əleyhində bulunmuşdur. Ağustin ilə muaqibləri nəzərində beynəlmiləl münasibətdə vahid bir sultadan bəhs olunamaz. Sülh və müsalimət naminə cahanın müxtəlif millətlərdən və müxtəlif dövlətlərdən təşəkkül etməsi lüzumunu dövlətlərin bilməsi zəruridir. Qonşu millətlərlə “sülh və müsalimətlə yaşamaq ən böyük səadət, zəif millətləri əzərək onları hərb və zərblə kəndi idarəsinə tabe etmək arzusu da ən böyük zəlalətdir. Bütün millətlər, bilaistina kəndi lisanları, adətləri və münasibatlarilə yaşamalıdırlar. Dini vəhdət, qövmlərin haiz olduqları milli xüsusiyyətlərə ehtiram etməklə qabili-təlifdir2.

XIX əsrdə milliyyət məsələ və mücadiləsi

Milliyyət məsələsi bütün şümul (şamil olma) və əzəməti ilə XIX əsrdə böyümüş, bu əsrdəki siyasi tarixin həmən əsl mənasını təşkil eyləmişdir. Fəqət məsələnin filosof və hüquqiyyunca təsbiti daha XVIII əsrdə görülmüşdür. Məsələn işbu əsr hüquqşünaslarından, hüquqi-təbiiyyə müməssili Vatelə görə bütün dövlətlər hür, müstəqil və hüquqda müsavidirlər “hər millət istədigi şəkildə qanunlarını tənzim edər və digər millətin qanunlarına tabe olmaz”3.

Fransız ixtilalında milliyyət prinsipi

Milli hüquq XVIII əsr ensiklopedistlərinin təhti-təsirində bulunan fransız ixtilalçıları nəzərində bəşəri hüquqdan mütəvəllid məntiqi bir nəticə idi. Fransız müvərrixi Seignobosun ifadəsinə görə Hüquqi-Bəşər Bəyannaməsindən mütəvəllid hakimiyyəti-milliyyə məbdəi məşrutiyyət nəzəriyyəsinin yanında bir də milliyyətlər nəzəriyyəsini qoymuşdur. Madam ki, kəndi kəndini idarə etmək haqqına haiz olan yalnız millətdir, o halda bir millət, yabançı bir millət tərəfindən idarə edilməyi, yaxud yabançı bir millətə ilhaq olunmamağı tələb etməkdə haqlıdır və bilnəticə bir millət bir qaç dövlət arasında bulunmamağı tələbə dəxi haqlıdır. Hər millət bir müstəqil dövlət təşkil etməlidir4. Digər bir fransız müvərrixi Lavis Hüquqi-Bəşər Bəyannaməsindəki “Hər hakimiyyətin məbdei (mənşəi) əsasən millətdədir” düsturu ilə “Qanun, murdi-ümuminin ifadəsidir. Bilcümlə əhli-vətən bizzat və ya bilvəkalə onun tənziminə həqqi-iştiraki haizdir” cümlələrini təfsir ilə millətlərin istiqlalına, istiqlalın təcəzzi (xırdalanması) qəbul etməz bir küll olduğuna hökm edərək, bu iki düsturun XIX əsr tarixini qismən sövq və idarə etdiginə qaildir.

Hüquqi-Bəşər Bəyannaməsinin təfsirindən sərfi-nəzər, Fransa ixtilalındakı vəqayei dəxi seyr və tədqiq edərsək, milliyyət məbdəinin demokratik digər məbdələrlə bərabər şu sıralarda ixtilalkar bir rol oynadığını görürüz. Fransa ixtilalçılarından Condorsetə görə “Hər millət kəndi qanunlarını yalnız kəndisi vəz etmək haqqına malikdir. Nitəkim bu qanunları fəsx etmək haqqı da kəndisinə aiddir. Bir millətin bu haqqı cəbrlə almaq növi-bəşərə düşmən olmaq deməkdir5.

Eyni fikir Carnot, Danton və Robespiyer kibi ixtilal ricalı (inqilabçı kişilər) tərəfindən də bəyan edilmişdir. Robespiyer nitqlərindən birində “Bir millətə zülm edən bütün millətlərin zalimi və növi-bəşərin düşmənidir. Daha ziyadə o namussuz bir quldurdur. Öylə quldur ki, bütün bəşəriyyəti təhqir edər” demişdir. 1792 tarixində noyabrın 19-da nəşr olunan Konvent Bəyannaməsində deniliyor ki: “Kəndi hürriyyətlərini istirdad etmək (geri almaq) istəyən millətlərə qardaşlıq və müavinət ediləcəgini fransız milləti naminə elan edən milli konvent, bu kibi millətlərə maddi və mənəvi yardım etməsi üçün icra heyətini tevkil və hürriyyət yolunda mütəzərrir olacaq vətəndaşların maddi xəsarətlərini təzmin üçün də kəndisinə səlahiyyət verir”.

Milliyyət haqqında fransız tələqqisi (münasibəti)

Beynəlmiləl münasibat və hüquqda milliyyət məsələsinin bariz surətdə Fransa ixtilalı əsnasında formul edilməsinə rəğmən, Fransa ixtilalçılarının lisanında milliyyət ilə xalq (nasion və peuble) istilahlarındakı fərqlərə əhəmiyyət verilmiyordu, milliyyətə sadə fərdin haiz olduğu hüquqi təbiiyyə nöqteyi-nəzərindən baxılıyor, milli hüquq deyincə dövlət hüququ anlaşılıyordu. Yalnız XIX əsr ibtidasında, 1810 sənəsində Madam de Steal tərəfindən Almaniya haqqında yazılan bir kitabda milliyyət məfhumu izah surətilə təyin edilmişdir. De Steala görə, bir milliyyət təşkil etmək üçün insanların bir dövlət təşkil etməsi kafi degildir, bunun üçün lisan vəhdəti ilə adət və əxlaq vəhdəti dəxi şərtdir. “Milliyyət hüdudu ilə dövlət hüdudunun bir olması” zərurətini ilk dəfə olaraq De Steal söyləmişdir7.

De Stealdakı bu tərif sonra İtaliya mütəfəkkir və mücahidlərindən Mazzini tərəfindən daha vazeh bir formul şəklinə qonmuşdur. Bu xüsusata aşağıda:

Monroe Bəyannaməsi:

Hüquqi-Bəşər Bəyannaməsində təsbit və Fransa ixtilalında tətbiq olunan bu hüquq, “milliyyət hüququ”, Amerika Rəisi-Cümhuri Monroe tərəfindən XIX əsr ibtidalarında nəşr olunan məşhur Bəyannamədə də yer bulmuşdur. Zatən Fransız Hüquqi-Bəşər Bəyannaməsindəki əfkarın Amerika İstiqlal Bəyannaməsindən mülhəm (tamamlanmış) olduğu məlumdur. Hüquqiyyundan Simmerman, Monroe Bəyannaməsini təhlil edərkən, onun yalnız Amerikayı Müqəddəs İttifaq dövlətlərinə qarşı müdafiə etmək məqsədi ilə tənzim edildiginə qanedir8.

Monroe “Amerika Amerikalılarındır” fikrini bəyan etməklə bərabər, hakimiyyət millətindir düsturundan çıxan “milli hüquq”a da riayət eyləmişdir. Bu hüquqa riayətlədir ki, Amerika Cəmahiri Müttəhidəsi, İspaniya əsarətinə qarşı üsyan edən Cənubi Amerika Cümhuriyyətlərini var qüvvətilə müdafiə etdigi kibi, Avropa işlə-rinə müdaxilə etməmək əsasını qəbul etmiş olduğu halda belə Yunanıstan ixtilalını müdafiədən geri qalmamışdır.

Amerika Konqresi bu münasibətlə nümayişlər yapmış, bilfeil təşəkkül edən Yunanıstan ixtilal hökuməti nəzdinə müməssil göndərmək üçün Rəisi Cümhurə səlahiyyət vermişdir. Yunanıstan ixtilalında olduğu kibi, Macarıstan ixtilalı əsnasında da Amerika, milliyyət prinsipi naminə, Avropa işlərinə müdaxilə eyləmiş, 21 qanuni-əvvəl (dekabr) 1850 sənəsində, Avstriya səfirinə tövdi etdigi notasında Camahiri-Müttəhidənin kəndi bünyəsini təşkil edən hürriyyət və istiqlal kəsbinə mütəvəccih hərəkətlərə qarşı laqeyd qalmayacağını” söyləmişdir.

Amerikanın ən məruf ricali-siyasisi olan Webster üsyan halında bulunan Yunanıstanı himayə məqsədilə XIX əsr ibtidalarında söylədigi nitqində “millətlərin istiqlalı ilə hürriyyət müssisələrinin Amerika millətini əlaqədar edən ən mühüm hadisələrdən olduğunu” hərarətlə müdafiə eyləmişdir. 1848 sənələrində milli Macarıstan ixtilalçılarından Koşutu Amerikaya göndərmək üçün Amerika Cümhuriyyəti tərəfindən “Missisipi” zirehlisi göndərilmiş, Koşut Vaşinqtonda mütəntən surətdə istiqbal olunmuş, Milli Macar hərəkat və ixtilalı ilə istiqlal davası haqqında Bəyaz Evdə məruzatda bulunmuş, Amerika məbusanı kəndisini hörmət və əlaqə ilə dinləmişdir.

Mabədi var.

M.E. (Məhəmməd Emin)

“Yeni Qafqasiya”, 16 kanuni-əvvəl (dekabr), 1926, №5-6

(Ardı var)

525-ci qəzet $g 2018.- 21 iyul.- S.20-21.