“Qiyamçı” rəqsi

Son günlər təkrar oxuduğum hekayələrdən biri də yaradıcılığı ilə indi-indi tanış olmağa imkan tapdığım sevilən yazıçımız Əlabbas müəllimin “Gözəl”idir.

Hər iki oxuda hekayə mənə çox duyğulu anlar yaşatdı. Əsasən “Köhnə kişi” povesti ilə şöhrət qazanmasına baxmayaraq, hiss etdiyim qədəri ilə, “Gözəl” ideya və mahiyyətinə görə ondan əsla geri deyil, əksinə, bir sıra cəhətləri ilə “Köhnə kişi”ni üstələyir.

Müəllif hekayədə böyük uzaqgörənliklə, bilərəkdən düşmənin kim olduğunu dilə gətirmir. Bu isə əsərin dünyaca məşhur hekayələr sırasında özünə layiqli yer tapması üçün geniş üfüqlər açır. Məsələn, İkinci Dünya müharibəsi zamanı alman faşistlərinin işgəncə və təcavüzünə məruz qalan rus, polyak, ukrayn, belarus və digər millətlərin, müasir dövrdə isə İŞID terrorçularının əsirliyində inləyən, dinindən, dilindən, milli mənsubiyyətindən asılı olmadan hər hansı bəşər övladının taleyinə biganə qalmağı bacarmayan bir kimsənin Gözəlin də (həm hekayə, həm də obraz kiimi) timsalında insanlığa qarşı cinayəti lənətləyəcəyi şübhəsizdir...

Hekayədə ilk növbədə az qala mental dəyərlərimizə qədər gedib çıxan naqis və qüsurlu hallar, Azərbaycan qadınının qüruru və yenilməzliyi, kütlə təfəkkürü ilə yoğrulmuş digər çürük xüsusiyyətlər, o cümlədən, hələ uşaqlıq illərindən iliyimizə, qanımıza işləyən haqq-ədalət duyğusu, eyni zamanda, onu boğan, tapdalayan acı həqiqətlər, böyük-kiçik münasibətləri olduqca incə şəkildə təsvir olunub. Yığcam bir hekayədə bir neçə həssas məqamı əlaqəli şəkildə tərənnüm etmək müəllifin ustalıq səviyyəsini ortaya qoyub.

”... Atamla anam sanki gün-gündən bu adama qarşı daha qəddar olurdular”. Əslində, müəllif bu qəddarlığın səbəbinin amansız əsirlik olduğunu təsvir edir, amma ad çəkmədən. Hansı nişanını qaytarmış qız, boşanmış gəlin haqqında eldə şayiələr yayılmır, söz-söhbət danışılmır? Qalsın ki, erməni əsirliyindən qayıtmış biri olasan.

“Uşaqsan, get uşaq qələtini elə...” ifadəsi ailə və məktəbdəki yararsız tərbiyə metodlarının birbaşa inikasıdır. Kim əsaslandıra bilər ki, Azərbaycanın sosial həyatında bu, bir gerçək deyil? Bu cür tərbiyə metodu gənc nəslin normal formalaşmasına hansı təsiri göstərir? Yazıçının bu hekayədəki növbəti uğuru da bax elə bu ifadə ilə əldə olunub.

Gözəl müdrik bir qadın obrazıdır. O, taleyinə yazılan ailə faciəsinin bütün ağırlıqlarına mətanətlə sinə gərdiyi halda, tənələri, dedi-qoduları, şayiələri həzm etməyi bacarmır. Yenilməz qüruru onu sınmağa qoymur. O, bütün bu haqsızlıqlara, cahil münasibətlərə, nadan psixologiyasına qarşı öz yenilməzliyi ilə üsyan qaldırır. Əsir düşmək onun günahı deyil axı. Bir qadın kimi Gözəl Vətənin bir parçasıdır. Vətəni qorumaq isə kişilərin işidir. Əsir düşüb həyatı puç olan qadına kin-küdurət bəsləmək, hikkə göstərmək çıxış yolu deyil. Müəllif böyük ədəbi ustalıqla bütün bu gerçəklikləri təbii mənzərələrlə bir-birinə toxumağı bacarıb.

Axır nəhayətdə intihar yolunun seçilməsi də tam şəkildə əsərin məzmunu ilə uzlaşdırılmışdır. Yeri gəlmişkən, rəyimə qulp qoymaq fikrində olanlara bəri başdan demək istəyirəm ki, heç bir halda intihar tərəfdarı deyiləm və təbii ki, onun təbliğini də qəbul etmirəm. Niyyətim bu təlatümlü dünyada insanlarımıza, oxuculara nikbinlik təlqin etməkdir. Əlabbas müəllim Gözəli məhz ona görə bu yolun sonuna gətirmişdir ki, onun qələminin məharəti Gözəl üçün başqa bir yol saxlamamışdır. Hər hərəkəti başqaxıncına çevrilən, hər addımı dedi-qodu yaradan bu günahsız qadını bir zamanlar könül mülkünün sultanı olan insan belə qəbul etmir. Belə olan halda Gözəl başqa hansı yolu seçə bilərdi ki? Gözəl müdrikdir ona görə ki, “getmək” barədə qəti qərar verdiyi ən gərgin psixoloji anda da təmkinini pozmur, qardaşının ciyər-parası ilə son qərarını vermiş insan kimi davranır, hətta vəsiyyətini də ona etməyə özündə qüvvə tapır...

“Vaxtım az olduğu üçün qısa yaza bilmədim” ifadəsi burda da özünü göstərir. Hekayə bədii ədəbiyyatın ən çevik informasiya formasıdır. Onu mükəmməl yazmaq istedadı Allah kəramətidir və hər yazıçıya nəsib olan deyil. Nəhayət, müəllif, belə demək mümkünsə, öz oxucusu ilə də olduqca səxavətli davranıb. Zənnimcə, hekayənin yazıldığı 1992-ci ili, ümumiyyətlə, o ağrılı-acılı illərin ictimai-siyasi qabarmalarını, biri digərindən kəskin fəlakətli cəbhə olaylarını, hakimiyyət uğrundakı bitib-tükənməyən ehtiraslı çarpışmaları göz önünə gətirsək, müəllifin başı qalda olan oxucusunun zamanına qıymamasının, bu qədər əhəmiyyətli və düşündürücü bir mövzunu roman və povest deyil, hekayə janrında təqdim etməsinin nədənləri tamamən üzə çıxar. Yaradıcılıq tamahı şəxsən mənə belə bir mövzunu hekayə yox, heç povest şəkilində yazmağa da imkan verməzdi, ancaq roman haqqında düşünərdim. Zorakılığı və təcavüzü ifşa etmək ən aktual problem kimi bundan sonra da müasir dünyamızın qarşısındakı ciddi məsələlərdən biri olacaqdır. Müəllifin bu həyat gerçəyini nəzərə alaraq məhz elə bu mövzu əsasında sanballı bir roman yazmağa potensialı var və yaxşı olar ki, vaxt itirmədən bunu etsin. Əminəm ki, o, belə bir romanı ortaya çıxara bilər və bu əsər dünya şöhrətli rejissorlar üçün də cəlbedici olar.

Əsərin adı ilə bağlı fikir və mülahizələrimi də bölüşmək istərdim. “Gözəl”. Bu ad ilk baxışdan əsərin oxucuda bir qadının həyatından bəhs olunacağı qənaətini yaradır. Amma ad o qədər uğurla seçilib ki, əvvəlcədən bu əsərin hansı janrda olduğunu heç bir halda düşünə bilmirsən. Bu hekayəni oxuyarkən bir daha əmin oldum ki, müəllifin həmkarlarına, ərki çatan qələm dostlarına istər əsərin, istərsə də obrazların adında diqqətli olmağa etdiyi çağırışlar əbəs deyil. Gözəl adı ilə həm milli, həm də bəşəri faciədə element kimi yeri olan bir insanın taleyini verə bilməyin özü bir tapıntıdır.

... Geniş oxucu auditoriyasına və ədəbi ictimaiyyətə məlumdur ki, müstəqillik dönəmi ədəbiyyatımızın ən qiymətli nəsr nümunələrindən biri də zərif təsvirləri, kamil xarakterləri və lirik-psixoloji üslubu ilə seçilən “Qiyamçı” romanıdır. Mənə elə gəlir ki, müəllif bu romana başqa bir ad da seçə bilərdi. Çünki onun obrazlarının hamısı elə qiyamçıdır. Götürək lap elə Şəhrizi, məgər onun özü də elə bir üsyankar, qiyamçı deyilmi? Yeri gəlmişkən, “Gəlin ayaqqabısı”nda elm aləmində baş verən bəzi nadanlıqlara qarşı qiyamçı rolunu onun digər bir qadın qəhrəmanı olan Ülkər oynayır, həm də böyük məharətlə.

Konkret olaraq Gözəl Muraddan məhz ona görə üstündür ki, o, nadanlığı Murad kimi sadəcə olaraq daşlamır, onu dərk etməkdə kütlə təfəkküründən bir qarış belə o tərəfi görməyi bacarmayanları və həyatı qəddar, Allahın belə rəva görmədiyi bir üsulla tərk edir.

Əgər nə vaxtsa Əlabbas müəllimin qəhrəmanlarından ibarət obrazların rəqsini ifa edəcək bir ansambl düzəltmək mümkün olsaydı, gümanımca, onlar əl-ələ tutub yəqin ki, ancaq “Qiyamçı” rəqsini ifa edərdilər.

Sabir ŞAHTAXTI

siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, yazıçı-publisist

525-ci qəzet.-2018.- 21 iyul.- S.14.