"Kafkas kocakları" bədii roman dili ilə

Tanınmış alim və təcrübəli pedaqoq professor-doktor Ali Kafkasyalını Azərbaycanda Türkiyədəki qədər yaxşı tanıyırlar.

Onun Azərbaycanın sənət və elm adamlarının yaradıcılıq və pedaqoji fəaliyyəti üzərinə onlarca məqalələri, eyni zamanda, Azərbaycan qadınlarının həyat və yaradıcılıqlarına aid edilmiş monoqrafiyaları (Çağdaş Azerbaycan Kadın Sanatcıları, Ankara 1989, Azərbaycanın Alim Qadınları, Ərzurum, 1991) söylədiklərimizi sübut edir. Maraqlıdır ki, Ali bəyin son əsəri olan "Kafkas Koçakları" romanı da əslində, yenə də Azərbaycanla əlaqədardır və burada yer almış hadisələr əsasən keçən əsrin əvvəllərindən etibarən bu əsrin 30-cu illərini əhatə edir. Müəllif ictimai və ideoloji baxımdan olduqca mürəkkəb bir dövrün ziddiyyətlərini, qarşıdurmalarını, minlərlə, milyonlarla insanların acı taleyini, onların düşüncələrini, haqsızlıqlara qarşı mübarizələrini və barışmaz davranışlarını yansıtmağa səy göstərməkdədir.

1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra əski Sovetlər dövründə onun nəzdində olan milyonlarla insanların, eyni zamanda, bir çox xalqların ictimai-mədəni həyatında baş verən haqsızlıqlar, insan mənliyi və hüququnu ayaqlar altına atan qanunlar, çoxsaylı sürgünlər, ədalətsiz hökmlər və sairə Ali bəyin bu yeni monoqrafiyasında bütün çılpaqlığı ilə öz əksini tapa bilmişdir.

Müəllif qeyd etdiyimiz qlobal (kürəsəl) hadisələri real nümunələr və canlı bədii obrazlar vasitəsilə ortaya çıxara bilir. Onun əsərində yer almış surətlərin demək olar ki, hamısı həqiqətən də vaxtilə həyat sürmüş insanlardır. Müəllif bu insanların həyatı, yaşayış tərzi, mövcud sistemə qarşı mübarizələri və sairə dərindən araşdırmasından dolayı o dövrün insanlarının bədii surətlərini, istək-arzularını, düşüncələrini və sairə ifadə edə bilmişdir. Maraqlıdır ki, əsərdə yer almış şəxslərin qəhrəmanlıqları, cəsurluqları, haqq və ədalət uğrunda mücadilələri uzun illərin keçməsinə baxmayaraq, bu günə kimi yaddaşlardan silinməmişdir. Əsərin əhəmiyyətli tərəflərindən biri də odur ki, burada əksini tapmış hadisələr Azərbaycanda vaqe olmasına baxmayaraq, əslində, çoxmillətli bir super dövlət olan Sovetlər Birliyində vaxtilə baş vermiş ictimai haqsızlıqları, təqibləri, sürgünləri əks etdirməkdədir. Əsərdə hadisələr və qəhrəmanların fəaliyyət göstərdikləri coğrafi ərazi Azərbaycanın Qazax bölgəsi, Gürcüstan və Ermənistanla sərhəd xətti olan onun İkinci Şıxlı kəndidir.

Maraqlıdır ki, əsərin qəhrəmanları əsasən bu kənd əhalisidir. Dəfələrlə Azərbaycanda olmuş Əli bəy bu coğrafi ərazini, eyni zamanda, onun sakinlərinin həyat tərzini, təsərrüfat (iqtisadiyyat) vəziyyətini, kolxozlaşma və sovxozlaşma müddətində kənd əhalisinin acınacaqlı və dözülməz vəziyyətlərini olduqca dərindən öyrənmiş və əsərində onların real olaraq ifadə olunmasını ortaya qoya bilmişdir. Əsərdə adları keçən demək olar ki, bütün iştirakçıların real həyatda prototiplərinin olmasını söyləmək mümkündür. Hətta bu sətirlərin müəllifi əsərdə bir çox qohumlarının adlarının, həyat və fəaliyyətlərinin yer almasının şahidi ola bildi. Məsələn, romanda II Şıxlı kəndinin ağsaqqallarından, müdrik şəxslərindən sayılan, 3-4 xarici dil bilən, dünya və xüsusilə, Şərq ədəbiyyatı incilərindən xəbərdar olan, gözəl şeirlər yazan Şərif Şikəstə Əfəndinin surətinin realist (gerçəkçi) bir şəkildə əks etdirilməsi dediyimizə misal ola bilər.

Belə ki, Şərif Şikəstə bizim ailəyə yaxınlığı, təbii ki, onunla əlaqədar məlumatların bizlərə çatması o qədər də təəccüb doğurmamalı idi. Odur ki, Ali bəyin əsərində onunla əlaqədar söylədiklərinin bir daha nə qədər gerçək olmasına inanmalı oluruq. Sovetlər Birliyinin keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq, xüsusilə də N.S.Xruşşov dövründə ideoloji buzların əriməsi, təzyiqlərin bir qədər azalması dövründə Şərif bəyin övladlarının vətənə geri dönmələri, evimizə qonaq gəlmələrini yaxşı xatırlayıram. Anamın dayıları sayılan Cavad və Mürsəl bəylərin hər ikisi ucaboylu, şux qamətli, uzun müddət Sibirdə sürgünlük keçirmələrinə baxmayaraq, öz qürur və qamətlərini itirməmiş şəxsiyyətlər olduqlarını hiss etmək mümkün idi. Ataları Şərif Şikəstə isə onlardan əvvəl Sibirə sürgün edilmiş, orada da gülləyə qurban getmişdir. Bu qəbildən olan və insanlara yaxşılıq gətirməkdən başqa heç bir günahı olmayan insanların fiziki baxımdan məhv edilməsi o dövrün KQB və Çekasının əsas vəzifələrindən idi. Əsərdə bunun səbəbini müəllif bu təşkilat üzvlərinin öz dilləri ilə ortaya çıxardıqlarını izah etmək üçün səy göstərir və bir daha izah etməyə çalışır ki, onlar Şərif Şikəstə kimi ziyalıların insanlar arasında hörmət və sevgiyə sahib olduqlarından ötəri hakimiyyətdə olan dövlət adamlarının ideoloji istəklərinə, suveren ideoloji fikirlərin reallaşmasına mane ola bilər fikrində idilər.

Buzların bir qədər əriməsiylə vətənə dönən dayılarım Dövlət (iqtisadçı idi) və Camal dayım hərəsi bir yerdə çalışmağa başladılar (elmlər doktoru Camal dayım isə bir fizikçi kimi olduqca qabiliyyətli idi və hətta doktorluq dissertasiyasında bir ixtiraya belə imza ata bilmişdir). Bu ailə, hətta anaları Səltənət nənəm belə, sürgünə göndərilmişdir. Əsərdə Sədi (Səltənətin həyat yoldaşı) babanın və qardaşı Əmiraslanın adları da yer alır. Onlar məcburi olaraq Türkiyəyə keçib canlarını qurtara bilmişdilər.

Əsərdə prototipi olan insanlar az deyil və onların qohumları, varisləri bu gün də Qazax bölgəsində, xüsusilə də İkinci Şıxlı kəndində həyat sürməkdədirlər.

Lakin romanda Əli bəyi düşündürən heç də yalnız zikr etdiyimiz coğrafi ərazidə yaşayan insanların ictimai-mədəni həyat tərzi, xüsusilə də kənd insanlarının o dövrlərdəki acınacaqlı həyatı və istək-arzuları deyil, o, eyni zamanda, bu insanların yaşadıqları torpaqların gözəlliyi, füsünkarlığı, florası və faunası haqqında da öz fikirlərini oxucuları ilə bölüşmək istəyir. Bu baxımdan əsərdə adı keçən onlarla dağ, çay, meşə, köç yerləri, köhnə yaşayış məkanlarının və sairə bu gün də toponomik, tarixi və ideoloji səbəblərlə olduqca aktualdır. Unutmamaq lazımdır ki, vaxtilə Azərbaycanca çağırılan bu yer adları zaman keçdikcə müəyyən səbəblərə görə və təbii ki, ifrat milliyyətçilik məqsədi ilə qonşu xalqların öz dillərində səslənməyə başlamışdır. Əsər qəhrəmanlarının Türkiyə sərhəddinə çatmaq üçün keçdiyi yollar boyu müəllif dağların, meşələrin, çayların, kəndlərin, yamacların və sairə adını dəqiq olaraq qeyd edir, bir növ bu yerlərin xəyali xəritəsini də çəkmiş olur.

Əsərin əsas qəhrəmanları Aloy Hacı və başqalarını müəllif təsadüfi deyil ki, fərqləndirir və onları Qafqaz qoçaqları olaraq oxucularına təqdim etməyə çalışır. Onları fərqli edən isə xalqının iradəsinə, istəyinə zidd olan, onları kölə halına gətirmək istəyən qüvvələrin, Çeka və Enkevede kimi təşkilat üzvlərinin vandalizmi və vəhşiliklərinə qarşı verdikləri amansız mücadilələrdir. Romanda bu qəhrəmanların bu qədər mərhəmətsiz və düşmənlərinə qarşı bu qədər qəddar və rəhmsiz olduqlarının səbəbi isə canlı və bədii nümunələrlə oxuculara izah edilir. Bir daha göstərilir ki, bu xalq düşmənləri öz fərdi maraqları üçün hər cürə çirkin əxlaqi sifətlərə girir, yaltaqlıq, ikiüzlülük, vəzifəsindən sui-istifadə etmək və sairə bu kimi keyfiyyətlər müsbət mənəvi keyfiyyətlərdən çox uzaqdırlar. O dövrün hakim əxlaq prinsiplərinin qurbanı sayılan bu qəbildən olanlar öz xalqına, ziyalılarına, ixtiyar qocalara, qadın və körpələrə belə acımadan son dərəcə qəddarcasına davranır, onların sürgünə göndərilməsinə, zindanlarda çürüməsinə, ölümlərinə belə səbəb olmaqda idilər və təsadüfi deyil ki, bütün bu səbəblərə görə əsərin qəhrəmanları (qoçaqlar) tərəfindən də heç bir zaman əfv edilmirlər, çünki onların günahlarının bağışlanması minlərlə insanların talelərinə qara ləkə vurmuş bu quldur dəstəsinin yox edilməməsi bu insanların ruhları qarşısında günaha batmış sayıla bilirdi.

Bununla belə, müəllif qoçaqların zəngin daxili aləmini, yüksək ideallar uğrunda, vətəninin, xalqının hürr, azad və müstəqil yaşamaları naminə mübarizə vermələri və bu yolda öz həyatlarından belə keçməyə hazır olduqları kimi bir gerçəyi də maraqlı misallarla oxucularına çatdıra bilir. Düşmənlərinə qarşı amansız olan bu qoçaqlar ailələrinə, övladlarına, yaxınlarına, ümumiyyətlə xalqına nə qədər bağlı olduqları, harada olurlarsa olsun, hər zaman onları düşündükləri, onlara edilən haqsızlıqların cavabını vermək fikri ilə yaşadıqlarını əsərdə açıq bir şəkildə his edə bilərik.

Eyni zamanda, müəllif təbiidir ki, qəhrəmanların davranışlarına, söhbətlərinə əsaslanaraq, qoçaqlar dinindən, dilindən, milliyyətindən asılı olmayaraq heç bir zaman ayrı-seçkilik fikrində olmadıqlarını, xalqdan olan zəhmət adamları ilə dostluq tellərini qoparmadıqlarını, erməni çobanları, gürcü dostları ilə xoş təmaslarını davam etdirdiklərini əks etməkdədir. Qoçaqlar bəzən çətin vəziyyətdə olduqları zamanlar onların yardımlarına belə müraciət etmələri, onlardan faydalana bildikləri də əsərdə öz ifadəsini tapmaqdadır. Məsələn, Bakıdan 1-2 km uzaqlıqda Xəzər dənizində yerləşən və ölüm adası sayılan Nargin adasında əhəmiyyətli sənədlərlə fərarilik etmiş Qəhrəman bəy Paşazadənin sonralar Tiflis zindanından xilas olması üçün onların gürcü dostu olan Kapitan Vasonun köməyini dilə gətirən müəllif bir daha bunun dostluq münasibətlərinin simvolu rolunu oynadığı gerçəkliyini dilə gətirə bilir. Əsərdə, qoçaqlar ən çətin vəziyyətlərdə belə hər zaman birlikdə hərəkət etmələri, sözlərinə, əhdlərinə sadiq qalmaları, lazım olsa xalq işi üçün faydalı olan kəsləri qurtarmaq yolunda həmişə birlikdə hərəkət etmələri (Qəhrəman Paşazadənin qurtarılması kimi) romanda olduqca realist bir şəkildə ifadə olunmuşdur. Müəllif eyni zamanda, belə bir birliyin, ayrılmaz dostluğun səbəbini bu insanların sarsılmaz əqidə və fikir birliyi ilə izah etməyə çalışır və qoçaqların davranışları və söhbətlərindən belə bir fikir həmrəyliyinin pozulmaz olmasına oxucusunu inandıra bilir.

Qəhrəmanların Türkiyə istiqamətində keçdikləri yollara (Həm Ermənistan, həm də Gürcüstan əraziləri daxil olmaqla) nəzər salan müəllif, eyni zamanda, qarşıya çıxan bölgələr, maddi-mədəni abidələr, şəhərlər, kəndlər və sairə haqqında maraqlı tarixi, arxeoloji bilgilər verə bilir. Məsələn, Tiflis şəhərini təsvir edərkən müəllif şəhərin müəyyən bir bölgəsində vaxtilə Azərbaycan türklərinin kütləvi şəkildə yaşadıqlarını, hətta burada yerləşən "Şeytan Bazarı" adı altında bilinən və bu gün də unudulmayan bir gerçəyi oxucusu ilə paylaşmağı lazımlı bilir. Bu qəbildən olan məlumatlar (müəllif Qars şəhəri haqqında da ilgiverici tarixi, etnoqrafik məlumatlar verir) əsəri daha maraqlı, cazibədar edir və əsərin əsas ideya-mövzusu ilə dialektik bir şəkildə əlaqəli olduğundan onun tərbiyəvi və emosionallıq gücünü də bir daha artırmış olur. Əli Bəy roman qəhrəmanlarını (Aloy Hacı, İsmayıl Bala, Süleyman Lembeli, Həsən Ağa Yırğançaklı, Koçak Nuri, Məhəmməd Matos, Məhəmməd Temenoğlu və b.) daim təqib edən güclərdən xilas olmaq yolunda verdikləri mübarizəni, çıxış yolunu qardaş Türkiyəyə gəlməkdə görür və bu yolda nə (məsələn, bir aya kimi düşmən dairəsində olarkən ormandan çıxa bilmirlər, burada ac-susuz gözləməli olurlar) bu kimi dramatik səhnələri realistcəsinə canlandırarkən belə heç bir zaman Türkiyə Respublikası və insanlarının Azərbaycan xalqına olan dostluq və səmimi münasibətlərini də unutmur.

Romanda qoçaqlar müəyyən çətinliklərlə də olsa Türkiyəyə gələ bilməsi və buradakı insanlarla olan səmimi fikirlərinə və söhbətlərinə də xüsusi bölün ayrılmışdır. Burada müəllif konkret olaraq minlərlə Azərbaycan əsilli vətəndaşın zülm və əsarətdən xilasını Türkiyədə tapdığı, burayı Vətən seçdikləri fikri ağırlıq təşkil etməkdədir. İlgi çəkicidir ki, müəllif bu insanların toplu halında Türkiyənin hansı bölgəsində, şəhərində, hətta kəndində məskunlaşması haqqında belə qiymətli məlumatlar verir. Qars və onun ətraf kəndlərində, Iğdır, Ərzincan, Ərzurum, Sivas kimi bölgələrdə onların məskunlaşması haqqında fikirlərini oxucuları ilə paylaşmağı unutmayıb. Ali Kafkasyalının "Kafkas Kocakları" əsəri Azərbaycan xalqının tarixində dramatik bir tarixi dövrü əks etdirir (1917-1940) və bu səbəblərdən dolayı realist səpkidə yazılmış bir sənədli roman olaraq qəbul edilə bilər. Bu romanın eyni zamanda, müasir Azərbəycan ədəbiyyatının tarixinə daxil edilmiş qiymətli bir mənbə olduğunu da düşünürəm. Arzum budur ki, Professor-doktor Ali bəy Kafkasyalı bu yoldakı araşdırmalarını davam etdirsin, əsərdə yer almış qəhrəmanların irəlidə Türkiyədəki həyatları, buradakı ictimai-mədəni sahədə öz yerlərini tapa bilmələri və sairə kimi hadisələr də öz bədii ifadəsini tapmış olsun.

Babək QURBANOV

Professor

525-ci qəzet.-2018.- 24 iyul.- S.8.