Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə hüquqi dövlət quruculuğu

Hər bir xalqın formalaşması və təkamülü prosesində milli dövlətin mövcudluğu vacib şərtlərdən biridir.

Milli dövlətə mənsubluq bu gün də ayrı-ayrı xalqların nəyə qadir olduğunu, keçdiyi şərəfli mübarizə yolunu, dünya dövlətləri sırasında layiqli yer tutmaq əzmini nümayiş etdirmişdir. Eyni dilə, dinə, milli-mənəvi irsə, adət-ənənəyə, dəyərlər sisteminə malik insanlar tarixən konkret məkan və ərazi hüdudlarında milli dövlətlərini yaratmaq idealı ilə yaşamış, fəqət bu heç də hamıya nəsib olmamışdır.

Dünyanın qədim etnoslarından biri sayılan azərbaycanlıların milli dövlətçilik şüurunun və ənənələrinin inkişafı prosesi uzun əsrlər boyu davam etmiş, xalqın formalaşma, təşkilatlanma və özünütəsdiqləmə prosesinə əsaslı təkan vermişdir. Tarix boyu bir çox böyuk sərkərdələr, dövlət xadimləri Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlət bayrağı altında birləşdirmək, hüquqi dövlət qurmaq istəsələr də, obyektiv və subyektiv səbəblərdən qarşıya qoyduqları müqəddəs məqsədə çata bilməmişlər.

Azərbaycanda Qərb-Şərq dəyərləri əsasında ilkin demokratik təsəvvürlərin cəmiyyət gerçəkliyi kimi ortaya qoyulması əsasən XIX yüzilliyə təsadüf edir. Bu əsrdə yaşayıb yaratmış Qasım bəy Zakir, Abasqulu Ağa Bakıxanov, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundzadə, İ.Qutqaşınlı, Nəcəf bəy Vəzirov, Məhəmməd Tağı Sidqi, Həsən bəy Zərdabi və başqa görkəmli ziyalı ədiblərin cəmiyyətdəki problemləri, sosial ədalətsizlikləri, haqsızlıqları əks etdirən əsərləri, poeziyaları Azərbaycanın milli ruhunun oyanışına təkan vermişdir. Eləcə də ötən əsrin əvvəllərində C.Məmmədqluzadə, M.Şahtaxtlı, Ə.Hüseynzadə, F.Köçərli, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə kimi maarifpərvər ziyalılar demokratik düşüncəni, hüquqi cəmiyyət və dövlət modelini, ədalətli məhkəmə hakimiyyəti prinsiplərini müdafiə etmişlər. Demokratik dövlətdə hüququn roluna, hüquq və dövlətin əlaqəsinə, hüquqi dövlətin əsaslarına, ədliyyənin cəmiyyətdəki roluna, vətəndaşların əsas hüquq və azadlıqlarının təmininə dair M.Ə.Rəsulzadənin, N.Yusifbəylinin, F.Xoyskinin, Y.V.Çəmənzəminlinin fikirləri bu gün də böyük maraq doğurur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasını nəzərdə tutan 28 may 1918-ci il tarixli "İstiqlal bəyannaməsi"ndə müsəlman Şərqinin ilk müstəqil hüquqi dövlət ideyası yeni yaranmış dövlətin təməl prinsipi kimi önə çəkilmiş, bəyannamənin 6-cı bəndində insan hüquq və azadlıqlarının prioritetliyi, hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyi prinsipi önə çəkilmişdir.

Xatırlatmaq lazımdır ki, 1918-ci ilin mayında Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan sonra qurumun 44 nəfərlik müsəlman fraksiyası Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etmək və ilk milli hökuməti yaratmaq üçün Tiflisdə toplanaraq ölkənin idarə olunması səlahiyyətini üzərinə götürmüş, Azərbaycanın Milli Şurası elan edilmiş, M.Ə.Rəsulzadə Şuranın sədri seçilmişdir. 1918-ci il mayın 28-də isə Azərbaycan Milli Şurası Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Azərbaycanın "İstiqlal Bəyannaməsi"ni qəbul etmişdir. Bəyannamə azərbaycanlıların əsrlər boyu həsrətində olduğu ədalətli, hüquqi dövlət ideyalarını özündə parlaq şəkildə təcəssüm etdirərək Cümhuriyyətin Konstitusiya aktı statusuna malik ilk hüquqi sənədi olmuşdur. Sənəddə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı bəyan olunmuş, onun ərazinin hüdudları müəyyənləşdirilmiş, dövlətin quruluşu, əsas fəaliyyət prinsipləri əksini tapmışdır.

Bəyannamədə demokratik dövlətə məxsus atributların - hakimiyyətin xalqa məxsusluğu, vətəndaşların mülki-siyasi hüquqlarının təmini, bütün xalqların və hər bir kəsin milli, dini, sinfi, silki və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azad inkişafı üçün şəraitin yaradılması, ən nəhayət, hakimiyyət bölgüsü kimi prinsiplərin əksini tapması suveren, demokratik, hüquqi dövlət yaradılması istəyinin təcəssümü idi. İstiqlal bəyannaməsinin siyasi-hüquqi mahiyyəti ondan ibarət idi ki, bu sənəd Azərbaycanda milli dövlətin siyasi əsaslarını - demokratik rejimli parlament respublikasının idarəçilik formasını, ali dövlət hakimiyyəti orqanları sistemini, hökumətin qanunverici orqan qarşısında məsuliyyət daşımasını təmin edirdi. Fəqət, bu sənəd Konstitusiyanı əvəz edə bilmədiyindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Konstitusiyasının dövlətin ali orqanı - Müəssislər Məclisi (parlament) tərəfindən qəbulu nəzərdə tutulurdu.

Cümhuriyyətin baniləri hüquqi dövlətin mövcudluğını həm də müstəqil məhkəmə təsisatının mövcudluğu ilə əlaqələndirirdilər. Onların dövlət və vətəndaşların qarşılıqlı məsuliyyətini təmin edən əsas orqan kimi məhkəmədərin rolu haqqında fikirləri müasir dövlət-hüquq həyatı üçün də aktualdır. Məsələn, F.Xoyski hüquqi dövlətdə məhkəmənin rolunu yüksək qiymətləndirərək deyirdi: "Yalnız o ölkə, o dövlət hüquqi hesab edilə bilər ki, orada ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi, həqiqətin müəyyən edilməsi üçün bütün zəruri təminatlarla təşkil edilmiş müstəqil, qərəzsiz, əhaliyə yaxın məhkəmə var. Belə məhkəmədən məhrum olan ölkə həmişə özbaşınalıq və anarxiyanın hakimiyyəti altında olur. Bu zaman ortada hüquq qaydasından söhbət belə gedə bilməz".

Milli Şuranın və hökumətin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri də dövlət idarəçiliyinin məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilməsi və cəmiyyət-vətəndaş-dövlət münasibətlərinin sivil şəkildə tənzimlənməsi baxımından o dövr üçün mükəmməl qanunların qəbulu olmuşdur. 1918-ci iyunun 4-də "Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq müqaviləsi"nin imzalanması Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərlə imzaladığı ilk rəsmi hüquqi sənəd kimi tarixiləşmişdir. 11 maddədən ibarət müqavilənin mühüm əhəmiyyətə malik 4-cü maddəsində "Dinclik və asayişi möhkəmləndirmək ölkənin təhlükəsizliyinin təmini üçün əgər zərurət olarsa, Osmanlı hökuməti Azərbaycan Respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürür" müddəasının əksini tapması gənc müstəqil respublikanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ölkəmizin müdafiə qabiliyyətinin və təhlükəsizliyinin təmini istiqamətində digər mühüm addım Nazirlər Kabinetinin 1918-ci il 26 iyun tarixli sərəncamı əsasında Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılması, avqustun 11-də isə "Hərbi mükəlləfiyyət haqqında" qərarın qəbulu olmuşdur.

Cümhuriyyətin yaradıcısı olmuş böyük ziyalılar hüquqi və demokratik dövlət quruculuğu yolunda ədliyyə və məhkəmə-hüquq islahatlarının da zəruriliyini ilk gündən düzgün dəyərləndirərək bu istiqamətdə sistemli tədbirlər həyata keçirmişlər. 100 illik inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan ədliyyəsinin şanlı tarixi 1918-ci il mayın 28-dən - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edildiyi gündə Ədliyyə Nazirliyinin təsis edilməsi ilə başlamış, təcrübəli dövlət xadimi Xəlil bəy Xasməmmədov ilk ədliyyə naziri təyin olunmuşdur. Nazirlər Şurasının qərarı ilə 1918-ci il oktyabr ayının 1-də Bakı dairə məhkəməsinin və onun tərkibində prokurorluğun fəaliyyəti bərpa edilmiş, noyabrın 14-də Azərbaycan məhkəmə palatasının Əsasnaməsi, noyabrın 22-də Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsi və ştat cədvəli təsdiq olunmuşdur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin vətəndaşlarda milli özünüdərki və istiqlal duyğularını gücləndirməyə xidmət edən mühüm addımlarından biri də 1918-ci il iyunun 27-də "Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında" qərarın qəbulu olmuşdur. Həmin qərar Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Azərbaycanın ikiyə bölünməsindən sonra ana dilinin dövlət dili kimi işlədilməsinə dair ilk sənəd olmuş, bu qərarla Azərbaycan-türk dili bütün ölkə ərazisində dövlət dili elan edilmişdir.

Cümhuriyyət dövründə xalqda milli özünüdərki, milli ruhu gücləndirən mühüm hüquqi addımlardan biri də dövlət bayrağının hazırlanması və qəbulu olmuşdur. Həmin il iyunun 24-də üzərində ağ rəngli aypara və səkkizgüşəli ulduz təsviri olan qırmızı bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul edilmişdir. Qısa zamanda dövlət himninin qəbul edilməsi, milli valyutanın - manatın dövriyyəyə buraxılması milli müstəqilliyin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən addımlar kimi ehtiramla xatırlanır.

1918-ci il noyabrın 9-da Bakı şəhərində Fətəli Xan Xoyskinin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin iclası keçirilmiş, gərgin müzakirələrdən sonra "yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkiz guşəli ulduzdan ibarət olan bayraq" Dövlət bayrağı kimi təsdiqlənmişdir. Üçrəngli bayrağımız dahi mütəfəkkir və ziyalı Əli bəy Hüseynzadənin hələ əsrin əvvəllərində milli yaşam fəlsəfəsi kimi irəli sürdüyü "Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq" devizinə əsaslanmışdır.

1918-ci il avqustun 11-də qəbul olunmuş "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin vətəndaşlığı haqqında" qanun da vətəndaşlarda dövlətçilik təəssübünün gücləndirilməsinə xidmət etmişdir. Qanun gənclərdə vətəndaşlıq hisslərinin tərbiyəsi, milli özünüdərk duyğularının gücləndirilməsi baxımından son dərəcə əhəmiyyətli olmuşdur. Qanunun 1-ci maddəsinə əsasən, milliyyətindən və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özü, yaxud valideynləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisində doğulmuş keçmiş Rusiya imperiyası vətəndaşları Xalq Cümhuriyyətinin vətəndaşları hesab olunurdular.

F.Xoyski hökumətinin hüquqi sahəsində mühüm qərarlarından biri də 1918-ci il iyul ayının 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması olmuşdur. Həmin qərarla komissiya qarşısında Birinci Dünya Müharibəsi illərində Zaqafqaziya ərazisində daşnak-bolşevik birləşmələrinin müsəlmanlara qarşı törədilən vəhşiliklər və onların əmlakına edilən qəsdlə bağlı məsələləri araşdırmaq, bu işdə günahkarları aşkarlamaq, onları məhkəmə məsuliyyətinə cəlb etmək tapşırılmışdır.

Azərbaycan Parlamentinin qəbul etdiyi qanunların, qərarların hamısı müstəqil ölkənin ilk qanun və qərarları olduğu üçün çox əhəmiyyətli idilər. Bu sırada "Ümumi hərbi mükəlləfiyyət haqqında", "Mətbuat haqqında", "Milli Bankın təsisi haqqında", "Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması haqqında", "Gömrük və poçt-teleqraf xidmətinin təkmilləşdirilməsi haqqında", "Məhkəmə qanunvericiliyi haqqında" və digər qanunları xüsusilə qeyd etmək olar.

Cümhuriyyətin həyatında ən əhəmiyyətli və şərəfli məqamlardan biri də üzvlərinin əksəriyyəti gənclərdən təşkil olunmuş parlamentin ("Məclisi-Məbusan") fəaliyyəti olmuşdur. 1918-ci il noyabrın 16-da toplanan Milli Şura mövcud fövqəladə şəraitdə Müəssislər Məclisinin çağırılmasının qeyri-mümkünlüyü ilə əlaqədar olaraq ali hakimiyyət orqanı kimi "Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında" qanun layihəsini hazırlamış və noyabrın 19-da qəbul etmişdir.

Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Cümhuriyyət parlamenti özünün həyatiliyini və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini sübut etmişdir. Bu müddətdə "Məclisi-Məbusan"ın 145 iclası keçirilmiş, ilk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdur. Bu iclaslardan 15-i yetərsayın olmaması üzündən baş tutmamış, 130 iclasda ölkənin daxili, xarici siyasəti, iqtisadiyyat, maliyyə məsələləri, qanunvericilik aktlarının müzakirəsi, qəbulu, ordu quruculuğu və digər məsələlər müzakirə olunmuşdur. Fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmış, onlardan 230-a yaxına təsdiq edilmişdir. Gənc müstəqil respublikada cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrini əhatə edən mükəmməl qanunlar özünün mütərəqqiliyi, demokratik ruhlu olması ilə fərqlənmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamenti bütün fəaliyyətini ölkənin sosial-iqtisadi, maliyyə problemlərinin həllinə, ölkənin siyasi və ərazi toxunulmazlığını təmin etməyə, vətəndaşların hüquqlarını qorumağa, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarını möhkəmləndirməyə, Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda tanınmasına, onun xarici ölkələrlə, ilk növbədə yaxın qonşuları ilə çoxşaxəli əlaqələrinin genişlənməsinə yönəltmişdir. Parlamentdə maliyyə-büdcə, qanunvericilik təklifləri, Müəssislər Məclisinə seçkilər üzrə mərkəzi komissiya, mandat, hərbi, aqrar məsələlər, sorğular, təsərrüfat, sərəncamverici, ölkənin istehsal qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət, redaksiya və fəhlə məsələləri üzrə komissiyalar fəaliyyət göstərmişdir.

Həmin dövrdə vətəndaşları narahat edən sosial problemlər də diqqət mərkəzində olmuşdur. Parlamentdə qəbul edilmiş "İşçi məsələsi"nə dair bəyannamə ilə fəhlələrə 8 saatlıq iş gününün müəyyən edilməsi, onlara həftədə bir günlük istirahətin verilməsi parlamentin vətəndaşların əmək hüquqlarının qorunması və sosial müdafiəsinin təşkili məsələlərinə həssas münasibətini bir daha sübut edir. Bəyannamə işçilərin qanunla müəyyənləşdirilmiş vaxtdan çox, eləcə də axşam saat 9-dan səhər saat 6-dək işlədilməsinə yasaq qoyurdu. Qanuna əsasən, 16 yaşına qədər yeniyetmələrin işləməsinin qadağan olunması; 16 yaşından 18 yaşınadək gənclər üçün 6 saatlıq iş gününün müəyyənləşdirilməsi; qadınların zərərli işlərdə çalışmasının yasaq olunması; hamilə qadınlara doğuşdan əvvəl 4 həftə, sonra isə 6 həftə ərzində əvəzi ödənilməklə məzuniyyətin verilməsi insan hüquqlarına yüksək hörmətin bariz təcəssümü idi.

Azərbaycan parlamenti 1919-cu ilin ilk aylarından başlayaraq ölkənin sosial-iqtisadi məsələlərinə geniş diqqət ayırır, gənclərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, əmək haqlarının artırılması, iqtisadi islahatların keçirilməsi üçün qanunvericilik bazası yaradırdı. İşçi məsələsi parlamentin iclaslarında daimi müzakirə mövzularından biri idi. Əmək naziri parlament iclaslarında gənc fəhlələrin şəraitinin ağır olduğunu etiraf edərək bu vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün neft sənayeçiləri, banklar və əmək haqlarının artırılması üzrə fabrik müfəttişliyi nümayəndələrinin iştirakı ilə müşavirə keçirmişdi. Həmin iclasda 1919-cu il yanvarın 1-dən gənc subay fəhlələrin əməkhaqqına əlavə olaraq ayda 120 rubl, ailəlilərə isə 360 rubl müavinət verilməsi nəzərdə tutulmuşdu.

Parlamentin dəmiryolçuların maddi təminatı üçün qəbul etdiyi 4 fevral 1919-cu il tarixli "Dəmir yolu qulluqçularının maddi vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq haqqında" qanun parlament tərəfindən bir milyon rubl vəsaitin ayrılmasını, dəmiryolçulara 2 manata çörək verilməsini nəzərdə tuturdu. Qanuna görə, 1919-cu il yanvarın 1-dən dəmiryolçulara məvaciblərini 60 faizi həcmində mükafatın verilməsi də daxil edilmişdi.

Qanunverici orqanın 1919-cu ilin iyunun 23-də qəbul etdiyi sosial xarakterli qanunlardan "Yaşayış minimumunun artırılması haqqında" qanun əhalinin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Qanunda göstərilirdi ki, Rusiya Müvəqqəti hökumətinin 12 iyun 1917-ci il tarixli qanununa əsasən gəlirləri 5 min rubla çatmayanlar gəlir vergisindən azad edilirlər. Bu qanun vergi ödəyicilərinin yükünü azaltmağa yönəlmişdi. Parlamentin təsdiq etdiyi qanunla yaşayış minimumu 1000 rubldan 5000 rubla qaldırıldı.

Azərbaycan vətəndaşlarının sosial rifahının yaxşılaşdırılmasını prioritet vəzifə hesab edən "Müsavat" parlament fraksiyasının təqdim etdiyi "Torpaq məsələsi" layihəsi xəzinəyə, çara və çar nəslinə, eləcə də mülkədarlara məxsus bütün torpaqların pulsuz və əvəzsiz olaraq zəhmətkeşlərə, rəncbər xalqa verilməsini nəzərdə tuturdu. Hər bir mülkiyyət sahibində olacaq torpaqların həcmi qanunla müəyyənləşdirilir və bundan çox torpağa sahib olmaq qadağan edilirdi. Rəncbərlərə əvəzsiz verilmiş torpaqların müqabilində torpaq sahiblərinə xüsusi yaradılmış fond hesabına dəymiş zərərin mükafatı ödənilməli idi. Xüsusi torpaq sahibliyinə məxsus ərazilərdəki yerin təkində olan sərvət, dövlətin müəyyən etdiyi xüsusi nizam və qanunla tənzimlənməsi nəzərdə tutulurdu. Meşələr, səhralar, göllər, duzlaqlar və axar sular ümumi istifadəyə verilir, lakin onlardan istifadə qanunla tənzimlənirdi.

1919-cu il iyulun 21-də parlamentdə təsdiq edilmiş "Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında" qanunla cinsindən asılı olmayaraq 20 yaşına çatmış bütün respublika vətəndaşlarının parlamentə bərabər, birbaşa və gizli səsvermə yolu ilə seçilməsi təsbit edilirdi. Şərqdə ilk dəfə olaraq qadınların da seçkilərdə iştirakına imkan yaradılması Cümhuriyyətin hüquqi dövlət ideyasına sadiqliyinin əyani təcəssümü idi.

Qanuna görə, hərbi qulluqda olanlar yalnız passiv seçki hüququna malik idilər. İnzibati vəzifədə olan şəxslər, qəza rəislərinin köməkçiləri, qubernator və onların köməkçiləri aktiv seçki hüququndan istifadə edə bilərdilər. Qanuna görə, qəyyumluqda olanlar, anlaqsız şəxslər seçkidə iştirak edə bilməzdilər. Həmçinin, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı ilə azadlıqdan məhrum edilənlər, 10 illik katorqa işlərinə cəlb edilmiş şəxslər, cəza müddətləri başa çatana qədər yaşayış yerlərindən sürgün edilmişlər, islah evlərində icbari işə cəlb edilərək zindana və ya qalaya salınmış şəxslər, hüquqlarından qismən və ya tamamilə məhrum edilmiş şəxslər 5 il müddətində seçkidə iştirak hüququndan məhrum edilirdilər.

Cümhuriyyət parlamenti ölkənin təhlükəsizliyinin təmini baxımından ordu quruculuğuna xidmət edən qanunların qəbulunu da diqqət mərkəzində saxlayırdı. Parlamentin 1919-cu il fevralın 25-də "Hərbi nazirliyin ştat heyəti haqqında" qanunu qəbul etməsi də bunun əyani göstəricisidir. Məclisin işində iştirak edən hərbi nazir, general Səməd bəy Mehmandarov ordu quruculuğu ilə bağlı demişdi: "Azərbaycanın peşəkar, təcrübəli, gənc zabit kadrlara ehtiyacı vardır. Müstəqil yaşayan millətin ordusuna özgə millətlərdən zabit dəvət etmək məcburiyyətindəyik. Lakin bu xüsusda olduqca diqqətli seçim lazımdır. Özümüzü müdafiə etmək üçün kifayət qədər əsgəri qüvvəmiz olacaqdır".

"Hərbi mükəlləfiyyət haqqında" qanun isə orduya çağırılanların xidmət müddətini müəyyən edirdi. Rusiya imperiyası qanunları ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində əsgəri xidmət 3 il 3 ay tətbiq olunurdu. Göstərilən müddət məqbul sayılmadığından, yeni qanunla onun 2 ilə qədər azaldılması qərara alınmışdı. Müddətin azaldılmasında məqsəd gəncləri orduya cəlb etmək, nisbətən qısa müddətdə xidmət edib ehtiyatda olanların sayını artırmaqdan ibarət idi. Digər tərəfdən, bu da nəzərə alınmışdı ki, əsgərlik müddəti çoxaldıqca, peşəsindən ayrılanların yenidən sənətlərinə qayıtması müşkülə çevrilir, iqtisadiyyatda çətinlik yaranır.

Azərbaycan parlamentinin mühüm hüquqi sənədlərindən biri də 7 dekabr 1918-ci ildə həbs olunanların ümumi amnistiyası məqsədilə yaradılmış parlament işçi komissiyasının hazırladığı qanun layihəsinin müzakirə edilərək təsdiqi olmuşdur. "Azərbaycan parlamentinin açılması münasibətilə siyasi əfvi-ümumi" adlanan həmin qanun say etibarı ilə Cümhuriyyətinin 7-ci rəsmi qanunu olmuşdur. Qanunda 1918-ci il dekabrın 7-dək Rusiya imperiyasının Cinayət qanunnaməsi ilə mühakimə edilərək barəsində həbs hökmü verilmiş Azərbaycan vətəndaşlarının əfv olunması nəzərdə tutulurdu.

Parlamentdə qəbul edilmiş "Deputatlıq və məmurluq haqqında" 4 maddədən ibarət qanun layihəsi qanunverici və icraedici hakimiyyətlərin müstəqil fəaliyyətini, hakimiyyət bölgüsü prinsiplərini özündə ehtiva edirdi. 1918-ci il yanvarın 25-də qəbul edilmiş həmin qanun, nazirlər istisna olmaqla, digər məmurların eyni zamanda, iki hakimiyyət orqanında təmsilçiliyini yasaq edirdi. Qanuna görə, digər məmurlar deputat seçildikləri təqdirdə, məmur kimi vəzifələrindən istefa verməli idilər. Həmin qanun Azərbaycanın parlament təcrübəsində ilk dəfə olaraq "Qanun dərc olunduğu gündən qüvvəyə minməsi" prinsipinin də tətbiqini təmin edirdi. Qanun parlamentin iclasına sədrlik etmiş H.Ağayevin və icraedici orqanın katibi Ə.Pepinovun imzası ilə 28 yanvar 1919-cu il tarixdə "Azərbaycan" qəzetində dərc edilmişdi.

Parlament (Məclisi-Məbusan) 1919-cu il fevralın 4-də "Dəmir yolu qulluqçularının sosial vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq haqqında", fevralın 18-də "Parlamentin mühafizəsinin təşkil edilməsi haqqında" və "Dağlılar hökumətinə 10 milyon yardım edilməsi haqqında", fevralın 25-də isə "Hərbi nazirliyin heyəti haqqında" və digər qanunları qəbul etmişdir. Bundan əlavə, ali qanunverici orqanda "Yollar və qara yollar, onların təmiri və inşasının Yollar Nazirliyinə verilməsi haqqında", "Müəssislər Məclisinə seçkilər üçün qanunnamə hazırlanmasına görə 20 min rubl ayrılması haqqında", "Vergilər sahəsində şikayətləri araşdırmaq üçün Maliyyə Nazirliyi nəzdindəki Ali Şura instansiyasının yaradılması haqqında", "Poçt və teleqraf nizamnaməsinin 131-ci və digər maddələrinin ləğv edilməsi haqqında", "Azərbaycan quberniya sənaye vergisi idarəsinin təşkili haqqında", "1918-1919-cu illər üçün quberniya və dairə vergi idarələrinin seçilməsi qaydaları haqqında" və s. qanun layihələrini müzakirə edilərək təsdiqlənmişdi.

1919-cu il aprelin 7-də qəbul edilmiş "Hərbi və səhra məhkəmələrinin yaradılması haqqında" qanunda hərbi nazirin təyin etdiyi hərbi məhkəmələrin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Həmin qanuna qədər hərbi məhkəmələrdən verilən şikayətlərə mülki apellyasiya qaydasında baxılırdı. Azərbaycan Hərbi Nazirliyi bu qaydanı dəyişərək bütün apellyasiya işlərinin hərbi nazirlik tərəfindən aparılmasını təklif edirdi. Məhkəmə tez-tez bir yerdən başqa yerə köçdüyündən və ya yerini dəyişdiyindən, əksər hallarda şahidləri bir yerə toplayıb iclasları keçirmək mümkün olmurdu. Bu baxımdan orduya aid işlərin hərbi məhkəməyə verilməsi təmin edilirdi.

Parlamentin 18 avqust 1919-cu ildə qəbul etdiyi qanunda Azərbaycan Respublikası sərhədlərində yaradılmış gömrük məntəqələri hüquqi cəhətdən tənzimlənirdi. "Azərbaycan Respublikasının gömrük münasibətlərini tənzimləmək üçün sərhəd mühafizəsinin təşkil edilməsi haqqında" qanunun tətbiqi üçün 1919-cu il iyulun 1-dən 5 milyon 114 min rubl ayrılması nəzərdə tutulurdu. Qanuna əsasən, Azərbaycan sərhədlərində qeyri-qanuni ticarət və qaçaqmalçılıqla mübarizə məqsədilə sərhəd məntəqələrində gömrük orqanları təşkil edilir, sərhəd məntəqələrində respublika sərhəd mühafizə dəstəsi yaradılırdı.

Azərbaycan parlamenti qanunçuluğun möhkəmləndirilməsi məqsədilə 1919-cu il avqustun 18-də "Özgə əmlakı əleyhinə yönəlmiş cinayətlərə görə cəza verilməsi üçün ədalət məhkəməsinin səlahiyyətlərinin artırılması barədə" qanun qəbul etmişdi. Qanunda göstərilirdi ki, Rusiya imperiyası qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş cinayət əməllərinə görə tətbiq edilən pul cərimələri rublun kursunun aşağı düşdüyünə görə ədalət məhkəmələrinin səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmışdır. Qanunla fırıldaqçılıq, mənimsəmə, israfçılıq, oğurdluq və s. cinayət əməllərinə görə nəzərdə tutulan cərimələr 300 rubldan 10 min rubla qədər artırılır və dairə məhkəməsinə aid bəzi xırda cinayət əməllərinə baxılması onlara həvalə edilirdi.

Azərbaycan parlamenti 1919-cu ilin yayında qanunvericilik sahəsində fəaliyyətini davam etdirərək müxtəlif sahələri əhatə edən qanun layihələrini o cümlədən, "Balaxanı-Sabunçu mahalında vergi polisi təsisi haqqında", "Şəhərlərdə bələdiyyə idarələri seçkiləri haqqında", "Əsgəri xidmətin müddəti barəsində", "Alkoqol məhsulundan aksiz vergisi miqdarının artırılması haqqında", "Azərbaycan hökuməti sərhəd mühafizə polkunun təsisi haqqında", "Teatr tamaşaları və əyləncə yerlərindən tutulan vergilərin hökumət xəzinəsinə idxalı haqqında", "İrəvan xeyriyyə işləri naziri və vəkilin (səlahiyyətli nümayəndə) maaşı və onun idarəsinə 177 min rubl ayrılması haqqında", "Lisenziyası olmayan içki ticarətindən alınan cərimələrin artırılması haqqında" və s. müzakirəyə çıxarmışdı.

Hökumət 1918-ci ilin mart soyqırımının təhqiqatını da diqqətdə saxlayırdı. Mart soyqırımını təhqiq edən Azərbaycan məhkəmə palatası fövqəladə istintaq komissiyasının ləğvi haqqında məlumatı "Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu il 26 aprel tarixli sayında vermişdi. Azərbaycan Məhkəmə palatasının sədri mart hadisələri ilə bağlı materialların toplanmasının dayandırılması və toplanmış sənədlərin bir hissəsinin Versal konfransına yola düşən nümayəndə heyətinə verilməsi barədə sərəncam imzalamışdı. Şifrələnmiş rəqəmli məlumatların xüsusi kuryer vasitəsilə Parisə göndərilməsi qərara alınmışdı.

Həmin dövrdə yaranmış mürəkkəb siyasi vəziyyətdə Azərbaycan Milli Şurası üzvləri İrəvanı ermənilərə paytaxt kimi güzəştə getməyə məcbur olmuş, bununla bağlı qərar Milli Şuranın 29 may 1918-ci il tarixli iclasında verilmişdi. Milli Şurada səsvermədə 28 nəfər şura üzvündən 16 nəfəri İrəvanın güzəştə gedilməsinin lehinə, 1 nəfər əleyhinə səs vermiş, 3 nəfər bitərəf qalmışdı. Bu məsələ Milli Şuranın 1 iyun 1918-ci il tarixli iclasında yenidən gündəliyə daxil olunmuş, şura üzvləri iclasda İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsinə etiraz etmişdilər. Sonda Milli Şura bu etirazı müzakirə etmədən iclas protokoluna əlavə etməyi qərara almışdı.

Göründüyü kimi, XX əsrin əvvəllərində - 1918-ci ilin 28 mayında müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan xalqı əsrlər boyu həsrətində olduğu hüquqi dövlət ideyasının praktik şəkildə gerçəkləşdirmiş, ilk dövlətçilik təsisatlarını yaratmışdır. Bununla belə, müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən əsrlərin mücadiləsi kimi XX əsrin əvvəllərində müstəqillik qazanmış Azərbaycan xalqı bu nemətin şirinliyini uzun müddət dada bilməmişdir: bir tərəfdən idarəçilikdə buraxılan bəzi səhvlər - daxildə tam milli birliyin əldə edilməməsi, düşmən qüvvələrə qarşı layiqli müqavimət əzminin olmaması, digər tərəfdən həmin dövrdə bütün dünyanın siyasi mənzərəsini dəyişməkdə olan geopolitik proseslər Cümhuriyyətin yaşamasına, müstəqil təsisat kimi sözünü deməsinə imkan verməmişdir. Beləliklə, cəmi 23 ay mövcud olmuş Müsəlman Şərqində ilk demokratik quruluşlu dövlət xarici hərbi müdaxilə nəticəsində süquta uğrasa da, tarixi fakt, çağdaş prinsiplərə söykənən milli dövlətçilik ənənələrinin başlanğıc nöqtəsi kimi Azərbaycan xalqının yaddaşından heç zaman silinməmişdir.

Cümhuriyyətin süqutundan sonrakı onilliklər ərzində həyata keçirilən repressiyalar, təzyiqlər insanların milli istiqlal duyğularına xələl gətirməmiş, imperiyanın antimilli, şovinist siyasəti ilə barışmayan xalqımız şərait yetişdikcə, istər konkret fərdlər, istərsə də qruplar şəklində milli haqlarımız uğrunda mücadilə aparmışdır. Son nəticədə SSRİ kimi nəhəng bir imperiyanın süqutuna, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasına gətirib çıxaran keşməkeşli və uzun mübarizə tarixinin ötən əsrin 70-ci illərin əvvəllərindən başlaması isə fenomenal şəxsiyyət, Ümummilli lider Heydər Əliyevin xidmətləri ilə bilavasitə bağlı olmuşdur.

XX əsrdə Azərbaycan xalqının yetirdiyi nadir şəxsiyyət olan Heydər Əliyev AXC-nin süqutundan sonra siyasi reallıqdan çıxıb ideya formasında, azərbaycanlıların istiqlal duyğularında qığılcım kimi közərən milli dövlətçilik düşüncəsini - əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən başlamaqla əsrin sonlarına doğru müstəqil Azərbaycan dövləti kimi əzəmətli bir reallığa qovuşdurmuş, böyük fədakarlıqlar hesabına qurub-yaratdığı bu dövlətin sarsılmazlığını, demokratik yüksəlişini, Azərbaycanın müstəqilliyinin əbədiliyini, daimiliyini, dönməzliyini təmin etmişdir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin irəli sürdüyü hüquqi dövlət ideyası ötən 25 ildə xalqımızın inkişaf və tərəqqisində lokomotiv rolunu oynamış, onun firavan gələcəyi üçün uğurlu təməl hazırlamışdır. 1993-2003-cü illərdə ölkədə siyasi sabitliyin təmini, iqtisadi tənəzzülün qarşısının alınması ilə paralel şəkildə insan hüquq və azadlıqlarının təminatına xidmət edən hüquq islahatları da xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. 1995-ci ilin noyabrında ümumxalq referendumunda qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası dövlət hakimiyyətinin mənbəyinin xalq olmasını rəsmiləşdirməklə, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğunun, məhkəmə-hüquq sisteminin əsaslarını, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi və təmini üçün hüquqi bazanı müəyyənləşdirmişdir. Konstitusiyada ifadəsini tapan bir çox müddəalar məhz ulu öndər Heydər Əliyevin ideya, hüquqi və fəlsəfi baxışlarının təzahürü olmaqla uzun illər demokratik Azərbaycan dövlətinin inkişafı və çiçəklənməsinə, xalqın firavan həyatına, hər bir Azərbaycan vətəndaşının azad, təminatlı gələcəyinə xidmət edir.

Bu gün müstəqil Azərbaycan qarşısında duran ümummilli məqsədləri dəqiq müəyyən edərək, onların gerçəkləşdirilməsi istiqamətində ardıcıl, sistemli fəaliyyət göstərən ölkə kimi dünyanın yeni iqtisadi fenomeninə çevrilmişdir. Ümumi şəkildə ifadə etsək, bu gün ölkədə Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatlarının başlıca məqsədi modernləşmə mərhələsini sürətlə başa vuraraq Azərbaycanı inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsində yüksəltmək, demokratik idealların cəmiyyətdə tam möhkəmlənməsinə nail olmaq, yeni düşüncəli vətəndaş yetişdirməkdir. Yeni dövrün milli ideallarına çevrilən bu məqsədlərin reallığa adekvatlığı isə qətiyyən şübhə doğurmur.

İsaxan VƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik

Fondunun aparat rəhbəri, hüquq üzrə elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet.-2018.- 26 iyul.- S.4;6.