Mustafa Məsturun romana çevrilmiş pıçıltıları

“Cüzamlı əllər və donuz sümüyü” çağdaş İran ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən olan Mustafa Məstur yaradıcılığından oxuduğum ikinci əsərdir.

Birinci oxuduğum “Tanrının ay üzündən öp” romanı mənim bu yazıçının dünyasına ilk səyahətim idi. Yox, deyəsən, səhv elədim. Mən onun dünyasını ilk dəfə 2017-ci ilin 14 oktyabrında kəşf etmişdim. Bakıya gəlmişdi. Çoxlarından fərqli olaraq, mən o vaxtacan onun heç bir əsərini oxumamışdım. İndi bunu özüm üçün avantaj hesab edirəm. İki gün ərzində onun söhbətlərini dinləmək, düşüncələrini öyrənmək, bir kənarda sakitcə müşahidə etmək bütün dünyanın heyran olduğu bu yazıçı haqqında müəyyən təsəvvürlər yaratmışdı məndə. Artıq əsərlərini oxumadan öncə bilirdim o, nə yaza bilər, nədən yaza bilər.

Son dərəcə nəzakətli, təvazökar, sakit insan təsiri bağışlayan yazıçı yadımda öz əsərlərinə, qəhrəmanlarına olan sevgisi və hörməti ilə də qaldı. Başqa məsələlərdə qısa, lakonik danışmağı üstün tutan Məstur əsərlərindən söz düşəndə hər şeyi ən xırdalığına qədər böyük həvəs və sevgi ilə danışırdı. Sanki valideyn öz övladı haqqında danışır.

Onunla tanışlıq həm də illər öncə öyrəndiyim, amma təəssüf ki, indi unutmaqda olduğum fars dilini xatırlatmışdı mənə. Bir də buna görə doğma hiss etmişdim onu. Yadıma yeddi il öncə universitetdə xarici dil kimi fars dilini seçməyim düşmüşdü. Hər kəs ingilis dilinə meyl edərkən mən “bizim qədim ədəbiyyatımız farscadır” - deyərək bu dili öyrənmişdim. Sonradan inkişaf etdirə bilməsəm də, əlifbasını yaxşı bildiyimdən bəzi mətnləri bu əlifbadan sərbəst şəkildə oxuyur, hətta latın qrafikasına da keçirirdim. İllər sonra qarşılaşdığım fars dilini diqqətlə dinləyəndə müəyyən hissəsini tərcüməçinin köməyi olmadan anlaya bilirdim.

Bəlkə də iki günlük maraqlı və qeyri-adi görüşün nəticəsi idi ki, hələ “Tanrının ay üzündən öp” romanının ilk səhifələrində müəllifin səsini eşidər kimi olurdum. Halbuki əsər Kvant fizikasının bilicilərindən olan doktor Parsanın intihar səbəbini axtaran İctimai Araşdırmalar Mərkəzinin Yunis adlı elmi işçisinin dilindəndir. İkinci “Cüzamlı əllər və donuz sümüyü” romanını oxuduqdan sonra bu yazıçı haqqında gəldiyim qənaət belədir: Mustafa Məstur pıçıldayan yazıçıdır. O, ən dəhşətli hadisələri belə pıçıldayaraq, ən aşağı səs tonu ilə danışır. Onun səsini eşitmək üçün son dərəcə həssas olmalı, diqqətlə yanaşmalısan. O, az sözdə çox mətləbləri ifadə edə bilən romançıdır. Elə buna görə də əsərlərinin həcmi çox kiçikdir. O qədər kiçik ki, onlara roman demək də çətinləşir. Hekayəylə roman arasında bir janr, bəlkə də povest...

Məsturu, həmçinin, təsvirçiliyə daha çox yer verən yazıçı kimi də xarakterizə edirlər. O, dialoqlardan daha çox hadisənin, situasiyanın, ya da obrazın daxili aləminin, düşüncələrinin təsvirinə önəm verir. Buna görə də onun əsərlərindəki obrazlar daha canlı, doğma təsir bağışlayırlar. Beləcə oxucu onların hardasa bir yerlərdə var olduğuna, yaşadığına inanır.

“Cüzamlı əllər və donuz sümüyü” romanı müəllifinə böyük uğurlar gətirmiş əsərdir. O, az vaxtda məşhurlaşaraq yüksək tirajla 15 dəfə ardıcıl nəşr olunub və yazara “İlin ən yaxşı romanı” İsfahan ədəbi mükafatını qazandırıb. Bir sıra dünya dillərinə, 2011-ci ildə isə italyan dilinə tərcümə olunaraq çap edilən bu roman Turin Beynəlxalq Kitab Sərgisində oxuculara təqdim olunub və maraqla qarşılanıb. İranlı rejissor M.Rəhmaniyan romanın motivləri əsasında “Yeddi torpaq, bir asiman” adlı bədii film çəkib. Əsəri farscadan dilimizə Ariz Tarverdiyev tərcümə edib.

Roman İmam Əlinin “mən dünyaya cüzamlı insanın əlindəki donuz sümüyü qədər nifrət edirəm” - sözlərindən təsirlənərək yaranıb. Cüzamlı insanın əlində donuz sümüyü olanda nə olur? Bu, həm də bir dini yanaşmadır. Cüzam yoluxucu xəstəlik olduğundan hər kəs ondan qaçır, donuz isə İslamda haramdır. Əlində donuz sümüyü olan cüzamlını isə ən müqəddəs insan belə yaxın buraxmaz. Xavəran binasının sakinləri kimi...

Romanın mərkəzi Xavəran binasıdır. Hadisələrin əksər hissəsi məhz bu binada cərəyan edir. Daniyalın pəncərədən hayqırışı, Nüsrətin boşanmaq üçün vəkiliylə söhbətləri, Həmidin nişanlısı Mehnazdan aldığı sevgi və həsrət dolu məktub, fahişə Süsənin telefonla təyin etdiyi görüş, Nuzərin saxta sənəd düzəltməyi, Şəhramın dostlarıyla gecə partisi və Xavəran binasının sonuncu - 17-ci mərtəbəsində yaşayan doktor Məhəmməd Müfidin 10 yaşlı oğlu İlyasın Sürəyya xəstəxanasındakı ölüm-qalım savaşı... Bir bina ancaq bu qədər hadisələrlə dolu ola bilərdi...

Bütün bunların fonunda Xavəran binası sanki binalıqdan çıxır, öz libasını dəyişir, öncə İranın, sonra isə bütün dünyanın təmsilçisinə çevrilir. Bu binada yaşayan adlarını çəkdiyimiz insanların hamısı bir-birindən xəbərsizdir. Onları cismən cəmi bir divar ayırsa da, mənəvi cəhətdən sanki aralarında dünyalar var. Hətta onlar liftdə, pilləkanda qarşılaşsalar belə, bir-birinin fərqində deyillər. Ağıllarında öz işləri, düşüncələrində öz problemləri varkən eyni liftdə başlarını qaldırıb bir-birinin üzünə baxmaq yadlarına düşmür. Eynən Yer kürəsi kimi...

Dünya da böyük bir Xavəran binasıdır. Burada da milyonlarla, milyardlarla insan bir-birindən xəbərsiz yaşayır, müxtəlif problemlərin pəncəsində çabalayır, amma yanındakı başqa insana diqqət etmək ağlına da gəlmir. Hər kəsin dərdi özü üçün böyük, hər kəsin problemi özü üçün məşəqqətdir.

Ancaq onları birləşdirən bir şey də var: ölüm. Bütün insanlar gec, ya tez bu ölümü dadacaqlar. Kimliyindən asılı olmayaraq, hər birinin sonu eynidir. Cüzamlı xəstələr kimi. Onların da xəstəliyə yoluxmaq səbəbləri ayrı olsa da, əzabları, ağrıları və sonları da eynidir.

Buna görə də müəllif tez-tez ölümü yada salır: “Birinci fərziyyə: ölüm yoxdur. Əgər ölüm olmasaydı, insanlar ən böyük təhlükədən və varlığın ən böyük təhdidindən qurtulardı. İnsanlar nə üçün xəstəlikdən qorxurlar? Çünki xəstəlik ölümlə divar qonşusudur. Nə üçün maşın qəzasından qorxur insanlar? Çünki qəza zamanı ölüm ehtimalı çox böyükdür. Nə üçün insanlar qəbristanlıqdan və ölümdən qorxur. Çünki məzarlıq ölülərin evləridir. ...Niyə müharibədən vahiməyə düşürlər? Çünki müharibə onları birbaşa adı ölüm olan yerə doğru aparır”.

Bu binanın sakinlərini birləşdirən başqa bir cəhət də var: onlar xoşbəxt deyillər. Yer kürəsində olduğu kimi...

Onların hamısı ayrı-ayrı günahların daşıyıcılarıdır. Kimisi pula görə bədənini satır, kimisi isə mənəviyyatını. Kimisi iki övladı olduğu halda boşanmaq, ailəsini dağıtmaq istəyir, kimisi isə oğlunun amansız xəstəliyin pəncəsində gündən-günə məhv olmasını seyr edir. Onlar bir-birindən xəbərsiz bir-birinin həyatlarını yaşayırlar.

Müəllif əsərin ayrı-ayrı yerlərində insan, qadın-kişi münasibətləri kimi problemlərə də toxunur. Baş verən bütün hadisələrin günahkarının insan olduğunu deyir: “İkinci fərziyyə: qadın yoxdur. Əgər qadın yoxdursa, deməli, eşq də yoxdur. Belə olan halda Şekspir, Hafiz, Romeo və Cülyetta, Fərhad və Şirin boş-bekar, işsiz-gücsüz qalırlar. Bir gün qadınlar burdan çıxıb getmək istəsələr, gərək ədəbiyyatı, kinonu və sənət dünyasını da özlərilə aparsınlar. Bəs kişilər necə?

... Kişilər bu dünyadan cəhənnəm olub getsələr, inan mənə, bütün müharibələr, ölüm-itimlər və dünyada nə ki zir-zibil var, hamısını özlərilə apararlar. Dünya dovşan əti kimi qalar. Yarısı halal, yarısı haram. Qadın dünyanın halal olan yarısıdır. Dünyada nə murdar iş varsa, hamısı kişilərə aiddir. Kim inanmırsa, götürüb statistika oxusun. Tarixə baxsın. Televizora baxsın”.

Əsərin diqqət çəkən obrazlarından biri Süsəndir. Onun haqqında ayrıca danışmağımıza səbəb fahişələr haqqındakı bir çox filmlərdə, əsərlərdə olan hadisənin bənzərinin onun da başına gəlməyidir. Süsən bədənini satan və bununla həyatda yaşamağı bacaran yüngül əxlaqlı qadındır. Amma özü bu vəziyyətdən razıdırmı? Görünür ki, yox. Onun əsl düşüncələri müştərisi şair Kiyanuşla münasibətində ortaya çıxır. O, ona toxunmayan, ona sevgisini bildirən, ona şeirlər yazan Kiyanuşa aşiq olur. Bəlkə də xilasını bu sevgidə tapır. Amma Kiyanuş bu sevginin arxasında dayanacaq qüvvədə kişi deyil. Bütün fahişələr kimi onun da sevgisi hüznlə sonlanır. Amma bütün bunlara baxmayaraq, daddığı bu sevgi onu düşdüyü yanlış yoldan geri qaytarır.

Müəllifin obrazın dilindən fotoqrafiya və fotoqraf haqqında dediyi sözlər isə müəyyən mənada Tanrını, onun yaratdığı dünyanı yada salır: “...hər şəkil fotoqrafın ruhunun və zehninin məhsuludu. Əgər eyni fotoaparatla eyni şeyi başqa bir fotoqraf çəksə, mütləq başqa bir nəticə alınacaq. Hərçənd zahirən fotoqrafın şəkildə görsənmədiyi məlumdur, amma fotoqraf sözün əsl mənasında fotoqraf olsa, onun şəxsiyyəti, onun ruhu mütləq şəkildə əks olunacaq”.

Ümumiyyətlə, ölüm, insan, Tanrı Mustafa Məsturun vaz keçmədiyi mövzulardandır. Müəllifin bu mövzular haqqında özünəməxsus fikri, orijinal düşüncəsi var. Bunu onunla görüşdə də hiss etmişdik. Amma yazıçı bu düşüncələrini çox da faş etməyin tərəfdarı deyil. Dediyimiz kimi, o, sadəcə pıçıldayır, eşidən eşitsin deyə...

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.-2018.- 28iyul.- S.21.