Cümhuriyyətimizin Şeyxülislamı və ya "İstiqlal hər bir şəxsiyyətə lazımdır"

I FAKT

“Çar Rusiyası Osmanlı dövləti ilə müharibə edəndə Təzəpirdə Osmanlı dövləti əleyhinə təbliğat aparılmayıb. Əksinə, Ağa Əlizadə Nargin və Bulla adalarında ağır şəraitdə saxlanılan Osmanlı əsgər və zabitlərinə yardım etmək üçün cümə namazında Bakı əhalisinə müraciət etmişdi. Əhalidən gələn yardımı Nargin adasına daşımaq üçün bir ay vaxt lazım oldu. Bu yardımın səbəbkarı axund Ağa Əlizadədir”.

Bakı xəfiyyə polisinin məlumatından

lll

II FAKT

“Sünni-şiə məzhəbləri arasında düşmən münasibətləri yaratmaq Təzəpirin axundu Ağa Əlizadəni narahat edirdi. Məzhəb fərqləri Bakı ilə Tiflis arasında fikir ayrılıqlarına gətirib çıxarırdı. Bunun qarşısını almaq üçün Təzəpirin axundu Ağa Əlizadə Bakıda Qafqaz Müsəlmanlarının qurultayının keçirilməsinin təşəbbüskarı oldu. Qurultaya Qafqazın bütün bölgələrindən din xadimləri təşrif buyurmuşdu. Qurultayın sonuncu günü bütün din xadimləri Təzəpir məscidinə gələrək cümə namazı qıldılar. Şeyxülislam və müfti minbərin qarşısında qucaqlaşaraq İslamın birliyi uğrunda bir olacaqlarına and içdilər”.

Bakı və Tiflis qəzetlərindən seçmələr

lll

Bağdad və Nəcəfdən keçən yol

Doğum tarixi: 22 oktyabr 1871-ci il

Yer: Pirşağı kəndi

Ailəsi: Ruhani

Əsl adı: Zeynalabdin

... Atası Axund Hacı Məhəmməd Cavad dövrünün çox tanınmış din xadimlərindən və hörmətli ziyalılarından biri idi. 4 oğul, 2 qız atası olan Axund Hacı Məhəmməd Cavad övladlarının mükəmməl dini təhsil alması, mədrəsədə oxuması üçün Bakıya köçmək qərarına gəlir və Aşağı Priyut (indiki Süleyman Rəhimov) küçəsində bir-birinə bitişik iki bina tikdirir. Zeynalabdin ilk təhsilini mədrəsədə alandan sonra atası onu Bağdada göndərir. Bağdad universitetinin İlahiyyat fakültəsini bitirməklə yanaşı, astronomiya, riyaziyyat, tibb elmlərini öyrənməyə səy göstərir. Bağdaddakı təhsil onu qane etmədiyinə görə Nəcəf şəhərindəki Ali Dini Universitetə oxumağa gedir. 1896-cı ildə 25 yaşında Nəcəfdə Dini Universitetdə təhsili böyük uğurla başa vurub “Axund” rütbəsi qazanan Ağa Əlizadə doğma vətəninə qayıdır və İçərişəhər məhəllə məscidlərindən birinə təyinat alır. 1903-cü ildə 32 yaşında Təzəpir məscidinə axund təyin edilir. 1904-cü ildə Axund Ağa Qafqaz müsəlmanları Şiə Ruhani İdarəsinin üzvü seçilir. Bu, elə bir dövr idi ki, artıq Bakı neft səltənətinə çevrilirdi. Bakının Qafqazın siyasi həyatında aparıcı rola çıxacağını hiss edən ermənilər fəallaşırdılar. Ermənilərin bu cür fəallığı yerli müsəlman ziyalılarını bərk narahat edirdi. Təzəpir məscidinin axundu Ağa Əlizadə “Erməni-müsəlman davası” adlanan 1905-1906-cı il qırğınlarının yatırılmasında, daşnakların fəaliyyətinin neytrallaşdırılmasında həyatını təhlükəyə qoymaqdan çəkinmirdi.

İstiqlal çıxışı, nazir məvacibi

Yay, 1907-ci il. Ağa Əlizadə Bakıda “Səadət” Müsəlman Ruhani Cəmiyyəti yaratdı və onun sədri seçildi. Cəmiyyətin fəaliyyətində yazıçı Nəcəf bəy Vəzirov, milyonçular İsa bəy Aşurbəyov, Zeynalabdin Tağıyev və başqa elm, mədəniyyət və din xadimləri də fəal iştirak edirdilər. 1907-ci ilin sentyabrında Bakıda “Mədrəseyi-Səadət” məktəbi açıldı və Əli bəy Hüseynzadə məktəbə direktor təyin edildi. Çar məmurları erməni “məsləhətçiləri”nin göstərişi ilə cəmiyyətin fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışsalar da, buna nail ola bilmədilər.

1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu. Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi Gəncədən Bakıya köçəndən sonra uzun illər sürgünlərdə olmuş, təqib və təzyiqlərə məruz qalan Şeyxülislam Pişnamazzadə xəstəliyinə görə istefa vermişdi. İdarə artıq yenidən qurulmuş, “Məşixət-i İslamiyyə” adı altında fəaliyyətə başlamışdı. Milli Hökumətin dini etiqad və sosial təminat naziri Musa Rəfibəyovun əmri ilə Axund Ağa Əlizadə Məşixətə Şeyxülislam təyin edildi. O vaxt atası Hacı Cavad isə Bakı quberniya dini məclisinin sədri idi. “Səadət” cəmiyyətinin sədri kimi həyata keçirə bilmədiyi işləri indi müstəqil dövlətdə, belə böyük vəzifədə həyata keçirmək onun üçün çox asan idi. Ölkənin hər yerində məktəblər açılması, dini təhsil ocaqları yaradılması, insanların dini inanclarını azad şəkildə həyata keçirməsi milli hökumət kimi həm də dini idarənin fəaliyyətinin əsas qayəsini təşkil edirdi. Cümhuriyyətin bir illik yubileyi ilə bağlı keçirilən təntənələrdə Şeyxülislam da çıxış etmişdi.

Həmin çıxışdan sitat: “Azadlığı yalnız müstəqil yaşamaq yolu ilə qorumaq və müdafiə etmək olar. Öz əqidəsini və fikrini şövqlə söyləmək və öz bəşəri iradəsini ifadə etmək yalnız müstəqil ölkədə mümkündür. Təbii ki, asılı olmayan tədris ocaqlarında, orta və ali-məktəblərdə ölkənin camaatının faydalana biləcəyi, bütün biliklərə yiyələnmiş şüurlu adamlar yetişməsi ehtimalı daha yüksək olur. Allah-təalanın buyruqlarını yalnız ölkənin istiqlaliyyəti şəraitində müvəffəqiyyətlə inkişaf etdirmək olar. İstiqlal hər bir tayfaya və hər bir şəxsiyyətə lazımdır”.

Şeyxülislam 1918-ci ildə Məşixət sədrlərinə (Şeyxülislam və müftiyə) nazir səviyyəsində məvacib verilməsini və Mərkəzi aparat üzvlərinin sayının 15 nəfərə çatdırılmasını tələb edirdi. Milli Hökumət Məşixət sədrlərinə nazir müavini səlahiyyətləri verdi, 13 nəfər üçün ştat cədvəlinə uyğun məvacib ayırdı. Ölkə ərazisində qazıların sayı dəqiq bilinməsə də, 31 nəfər üçün yüksək maaş kəsildiyi məlumdur.

Şeyxülislamın ev dustaqlığı

1920-ci il, 27 aprel. XI rus ordusu Azərbaycanı işğal edir. Axund Ağa Əlizadə işğaldan sonra cəmi 15 gün Şeyxülislam vəzifəsində çalışa bilir. Mayın 12-də onu vəzifədən azad edirlər. Üç gün sonra yaradılan Xalq Maarif Komissarlığının vicdan azadlığı haqqında verdiyi dekretdə yazılırdı: “Xalq Maarif Komissarlığının nəzdindəki bütün şəxsi məktəblərdə və dövlət məktəblərində dini təlimin tədrisi və hər hansı bir dini ayinin icrası ləğv olunur”.

Məhz bu dekretdən sonra ruhanilər quruluşun düşməni elan edilir. Bu düşmən münasibəti II Dünya müharibəsinə qədər davam edir. Müharibə başlayanda SSRİ rəhbərliyi yerlərdə ruhanilərin, din xadimlərinin yardımına ehtiyac hiss edirdi. Müharibəyə qədər Axund Ağa Əlizadə ev dustağı olunmuşdu. Ona bu müddətdə nəinki dindarlıqla məşğul olmağa icazə verilməmiş, hətta evindəki zəngin dini kitabları belə müsadirə edib yandırmışdılar. Onun evində axtarış aparan çekistlər kitab rəfində Hegelin, Feyerbaxın əsərlərini görəndə təəccüblənmişdilər.

1944-cü il mayın 25-də Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin birinci qurultayı çağırıldı. İdarəyə sədr təyin etmək üçün Axund Əlizadə ilə aparılan danışıqlarda onun şərtləri bundan ibarət idi: dindarlar Sovet hakimiyyət sisteminin əleyhinə olmayacaq təqdirdə, onlara sırf dini işlərlə məşğul olmağa, mərasimlər keçirməyə icazə verilsin, təqiblərə və cəzalara son qoyulsun. Mayın 28-də qurultayda keçirilmiş səsvermə zamanı Axund Ağa Əlizadə yenidən Qafqazın Şeyxülislamı seçildi. Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi adlandırılan idarəyə bina verilmədiyinə görə Şeyx üçmərtəbəli evinin birinci və ikinci mərtəbələrini ruhani idarəsinə çevirdi.

lll

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri, şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə Ağa Əlizadəni bu cür xarakterizə edir:

“1918-ci il ilin dekabrında görkəmli din xadimi və ictimai xadim axund Ağa Əlizadə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri və Şeyxülislam təyin edildi. Qeyd edim ki, Ağa Əlizadə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik Akif Əlizadənin babasıdır. Allah ona rəhmət eləsin. Ağa Əlizadə həm Cümhuriyyət dövrünün, həm də Sovet dönəminin ali dini rəhbəri kimi müstəsna şəxsiyyətdir. Onun nüfuzu sahəsində az vaxt içində ölkənin hər yerində məktəblərin açılması, dini təhsil ocaqlarının yaradılması, insanların dini inanclarını azad həyata keçirməsi dinin əsas qayəsini təşkil edirdi. Vaxtilə çar Rusiyası tərəfindən hüquqları əlindən alınan din adamları, müqəddəs ibadət yerləri, o cümlədən, məscidlər siyahıya alınmışdı. Həmin dövrdə Bakının siyasi mərkəzə çevrilməsi üçün demokratik qüvvələrin bir araya gəlməsində Təzəpir məscidi xüsusi rol oynamışdı”.

lll

Qafqaz Müsəlmanlarının I Qurultayının təşkilində, 1917-ci ildə cəbhədə ruslara əsir düşən, Nargin adasında dözülməz şəraitdə saxlanılan türk əsgər və zabitlərinə kömək göstərilməsində nüfuzlu din xadimi kimi Ağa Əlizadənin müstəsna xidmətləri olub. Məhz onun xalqa müraciətindən sonra insanlar Təzəpir məscidinə gələrək türk əsgərlərinə yardım toplamağa başlayıblar. Bir həftə ərzində o qədər yardım toplanıb ki, ərzaq, dərman və paltarları Nargin adasına daşımaq üçün bir ay vaxt lazım olub. 1918-ci ildə ermənilərin Bakıda törətdiyi soyqırımdan əziyyət çəkən insanlar Təzəpir məscidinə pənah aparıblar. Həmin ağır günlərdə Ağa Əlizadə tanınmış din xadimi kimi insanlara mənəvi dayaq durur. Bakı şəhərinin keçmiş rəisi Ter-Mikaelyants məscidə pənah aparan günahsız əhaliyə qarşı hər cür zorakılıq göstərmək, Ağa Əlizadəni isə fiziki cəhətdən məhv etmək barədə tapşırıq verir. Lakin erməni daşnaklarının bu planı həyata keçmir.

lll

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik Akif Əlizadə babasını belə xatırlayır:

“Babamın əqidəsi xalqına, dövlətinə xidmət etmək idi. Öz balalarını, öz nəvələrini də bu tərbiyə ilə böyüdərdi. Babamın bizim tərbiyəmizdə, dünya görüşümüzün formalaşmasında çox böyük rolu olub. Mən xoşbəxtəm ki, belə bir ailədə tərbiyə almışam. Şeyxülislam Ağa Əlizadə çox ciddi, həm özünə və həm də ailə üzvlərinə, oğullarına, nəvələrinə qarşı olduqca tələbkar bir insan idi. Baxmayaraq ki, o, özü dindar bir adam idi. Onun bütün varlığı, aldığı savad, təhsil demək olar ki, tamamilə ruhani təhsil idi. Bununla yanaşı, o, çox sadə və müdrik bir insan kimi balalarına, nəvələrinə həmişə həyati və bəşəri tövsiyələr verərdi. Şeyxülislamın çox qəribə nitqi var idi. Hamını sehrləyərdi, öz tilsiminə salardı. Bir dəfə də Təzəpir məscidinə getmişdik (bu, 1945-46-cı illər idi). Orada Ağanın moizəsi var idi. Deyəsən, məhərrəmlik günləri idi. Mən Təzəpir məscidinə toplaşmış adamların babamı necə hörmətlə və sevgi ilə qarşıladıqlarının şahidi oldum. 1954-cü ildə Ağa dünyasını dəyişdi. Mənim onda 20 yaşım var idi. O vaxt institutun IV kursunda oxuyurdum. Bir gün institutdan qayıdarkən fikir verdim ki, qapılar açıqdır. Və mənə dedilər ki, babam vəfat edib. Əlbəttə, bu bizim ailədə böyük faciə idi, böyük itki idi. Babam nəinki bizim üçün, həm də bütün xalq üçün müdrik insan, böyük ağsaqqal idi. Bütün dindarlar ona öz ağsaqqalları kimi baxırdılar. Yaxşı yadımdadır, onun dəfn mərasimi çox izdihamlı keçdi. Dekabr ayı idi, havalar çox soyuq keçirdi. Ağa dekabrın 15-də vəfat etsə də, dekabrın 19-da onu son mənzilə yola saldılar. O da yadımdadır ki, mərasim Təzəpirə çatanda dayandı. Məsciddə fatihələr verildi, Quran oxundu. Bunların hamısı mənim hafizəmdədir. Sonra isə cənazəni qaldırıb Bakının köhnə qəbiristanlığına yol aldılar və babam orda əbədiyyətə qovuşdu. Onu torpağa tapşıranda özümü saxlaya bilməyib hönkür-hönkür ağladım. Bu, babamla son görüşüm oldu”.

Akademik Vasim Məmmədəliyev də Şeyxülislam axund Ağa Əlizadəni mütərəqqi fikirli, dərin biliyə malik, ürfan sahibi olan bir din xadimi kimi xarakterizə edir. Və kiçik xatirəsini də bölüşür: “Mən o zaman uşaq idim. Axund Ağanın Kürdəxanıda, Bakı şəhərinin özündə bir neçə məclisdə etdiyi söhbətlərin şahidi olmuşdum. Onun gözəl məzmunlu və həddindən artıq yüksək natiqlik qabiliyyəti ilə söylədiyi söhbətlər indiyədək mənim yadımdadır. O, bir tərəfdən Şərq ölkələrində mükəmməl təhsil aldığına, digər tərəfdən, Bakıda gimnaziyanı bitirdiyinə görə dünyəvi elmləri çox gözəl bilirdi. Axund Ağa Avropa dillərindən də xəbərdar idi. Onun Moskvada rus dilində etdiyi tarixi çıxış o zaman dillər əzbəri olmuş, ölkədə, bütün Sovet İttifaqında böyük sensasiya doğurmuşdu”

lll

Və son... Bu da Akif Əlizadənin babası ilə bağlı xatirələrindəndir. Yəqin ki, bir yazının bundan yaxşı sonluğu olmaz: “Bir dəfə dərsdən qayıdanda kürkünü çiyninə atmış babamı çox qüssəli, kədərli-qəmli gördüm. Ömrünün qürub çağını yaşayan bu müdrik insanın qaş-qabağı fikirli payız göyləri kimi tutulmuşdu. Eynini açmaq, könlünü almaq istədim:

- Noolub, Ağa, niyə belə kədərlisən? Bəlkə çıxıb gəzəsən, teatra, kinoya gedəsən?!

Babam baxdı, baxdı... sonra dərindən bir ah çəkib dedi:

- Eh, ay oğul... bu pəncərədən ki, dünyaya baxıram, elə kinodur da”.

Mən çox-çox sonralar, babamın ölümündən bir az əvvəl pəncərədən bu dünyaya baxıb dediyi o sözlərin mənasını başa düşdüm.

Cavid ZEYNALLI

525-ci qəzet.-2018.- 28 iyul.- S.14.