Varı/vari morfemi: şəkilçi, yoxsa qoşma

Möhsün NAĞISOYLU

AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru

Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinin son nəşrlərində (1975, 2004, 2013-cü illər) birvariantlı sözdüzəldici şəkilçi kimi qeyd olunmuş morfemlərdən varı xüsusi olaraq diqqəti çəkir.

Belə ki, sözügedən lüğətin 1975 və 2013-cü il nəşrlərində bu morfem ahəng qanununa uyğun olaraq yuxarıdakı kimi, yəni varı şəklində qeyd olunmuşdur. Orfoqrafiya qaydaları Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş lüğətin 2004-cü il nəşrində isə bu morfem vari şəklində təqdim olunmuşdur. Bununla belə, lüğətin içində şəkilçinin işləndiyi nümunələrdə ona əvvəlki illərin lüğətlərində olduğu formada, yəni varı şəklində rast gəlirik: buynuzvarı, halqavarı, qalxanvarı, üzükvarı, yüngülvarı və s.

Maraqlıdır ki, birinci cildi 1966-cı ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə bu şəkilçi varı kimi təqdim olunaraq onun "sifətlərin axırına gətirilərək oxşarlıq, bənzərlik bildirdiyi" göstərilmişdir. Qeyd edək ki, bu izahda qeyri-dəqiqliyə yol verilmişdir. Belə ki, verilən nümunələr (dalğavarı, xaçvarı, halqavarı) göstərir ki, varı sifətlərə yox, isimlərə qoşularaq düzəltmə sifət yaradır. Lüğətdə o da diqqətə çatdırılır ki, varı eyni mənada bəzən adam adlarına da əlavə edilir: Füzulivarı, Vaqifvarı və s. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin 2006-cı il nəşrində bu səhv düzəldilmişdir, yəni sözügedən şəkilçi ilə düzələn sözlərin sifət olduğu göstərilmişdir. Məsələn: buynuzvari - sifət. Görünüşcə buynuza oxşayan, buynuz kimi, halqavari - sifət. Halqa, çənbər, çevrə şəklində; dairəvi, halqaşəkilli, yüngülvari - sifət. 1. Bir qədər yüngül. Əl çamadanı boyda: yüngülvari bağlama əlimə aldım. 2. Çətin olmayan, çox mürəkkəb olmayan, çox zəhmət, bilik, bacarıq tələb etməyən; asantəhər: Yüngülvari bir iş. Nümunələrdən göründüyü kimi, izahlı lüğətin yeni nəşrində bu morfem vari şəklində qeyd olunmuşdur. Qeyd edək ki, sözügedən morfemin vari şəklinə ilk dəfə E.V. Sevortyanın 1966-cı ildə Moskvada nəşr olunmuş "Affiksı imennoqo slovoobrazovaniya v azerbaydjanskom yazıke" kitabında rast gəlirik. Tanınmış türkoloq alim adı çəkilən əsərində -vari şəkilçisinin fars dilindən alınma olduğunu qeyd edərək onun Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında məhsuldar olduğunu, hətta bir sıra neologizmlərin tərkibində də (məsələn: vintvari) iştirak etdiyini diqqətə çatdırır. Kitabda -vari morfemi ilə bağlı müəllifin qısa açıqlamasında bir ziddiyyətli məqama da toxunmaq yerinə düşər. Belə ki, E.V.Sevortyan -vari morfemini əvvəlcə sözdüzəldici şəkilçi (kitabda: affiks) kimi təqdim edir, onun haqqındakı qısaca açıqlamasında isə Mirzə Abdulla Qaffarovun tərtib etdiyi "Farsca-rusca lüğət"ə (Moskva, II cild, 1927) əsaslanaraq, morfemin fars dilinə məxsus sifət ("podobnıy" - oxşar, bənzər) olduğunu göstərir. Görünür, bu məsələdə - vari morfeminin rusca qarşılığı olan "podobnıy" sözünün qrammatik mənaca sifət olması öz işini görmüş, lakin müəllif bu incə məsələyə nədənsə diqqət yetirməmişdir. E.V.Sevortyan - vari morfemi ilə bağlı qeydlərində bu şəkilçinin qoşulduğu sözlərə bənzərlik - kiçiltmə anlamını verdiyini və onların qrammatik mənaca sifət olduğunu da diqqətə çatdırır.

D.A. Maqazanikin 1945-ci ildə Moskvada nəşr olunmuş "Tureüko-russkiy slovarğ" kitabında da bu morfem vari kimidir. Lüğətdə bu sözün qrammatik mənaca pristavka (şəkilçi) olması və mənaca bənzərlik çaları bildirməsi göstərilir. Və nəhayət, 1977-ci ildə Moskvada SSRİ EA Şərqşnaslıq İnstitutunun nəşrə hazırladığı sanballı "Türkcə-Rusca sözlük"də də (Müəlliflər: A.N.Baskakov, N.P.Qolubeva, A.A.Kamileva, K.M.Lyubimov, F.A.Salimzyanova, R.R.Yusipova - 48.000 söz) sözügedən morfem =vari şəklində verilmiş, onun farsmənşəli olması göstərilməklə yanaşı, mürəkkəb sözlərin ikinci tərəfi olaraq kimi, oxşar mənalarında işlənməsi göstərilir: "=vari fars mürəkkəb sözün ikinci hissəsi: kimi, oxşar; artistvari - artist kimi, haçvari - xaç kimi, makinevari- mexaniki".

Burada bir məqam xüsusi olaraq diqqəti çəkir: lüğət müəllifləri vari morfeminin qoşulduğu sözləri mürəkkəb söz kimi təqdim edirlər. Deməli, onlar vari morfemini şəkilçi kimi qəbul etmirlər, belə olsaydı, onda həmin sözlər quruluşca mürəkkəb yox, düzəltmə olardı. Təəssüf ki, sözügedən lüğətdə vari morfeminin qrammatik funksiyası aydın şəkildə qeyd olunmamışdır. Yuxarıda göstərildiyi kimi, D.A. Maqazanik vari morfemini "pristavka" (ön şəkilçi) adlandırır. Burada bir maraqlı məqamı da qeyd etmək lazımdır. Professor M.Tağıyevin rəhbərliyi ilə tərtib edilmiş dördcildlik "Azərbaycanca-rusca lüğət"in I cildində ...varı morfeminin kimi, oxşar mənasında mürəkkəb sifətlərin tərkib hissəsi kimi işlənməsi qeyd olunur və nümunə kimi dalğavarı (volnoobraznıy), xaçvarı (krestoobraznıy) sözləri göstərilir. Deməli, faktiki olaraq bu lüğətdə də varı morfemi şəkilçi kimi qəbul edilmir, çünki belə olsaydı, onun qoşulduğu sözlər quruluşca mürəkkəb yox, düzəltmə sayılardı.

Qeyd edək ki, istər E.V.Sevortyan, istərsə də "Türkçe-Rusça Sözlük" müəllifləri bir məsələdə həmfikirdirlər: sözügedən morfem varı yox, vari şəklindədir və farsmənşəlidir. Təəssüf ki, "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə bu morfemin mənşəyi məsələsinə, ümumiyyətlə, toxunulmamışdır, halbuki bu qəbildən olan lüğətlərdə sözügedən məqamın qeyd olunması vacib şərtlərdən biridir.

Vari morfeminin farsmənşəli olması, həm də məhz bu fonetik variantda işlənməsi (fars dilində ı saiti, ümumiyyətlə, yoxdur) həmin dilə aid istər izahlı lüğətlərdə, istərsə də farsca-türkcə lüğət nümunələrində də (həm klassik, həm də müasir) qeydə alınmışdır.

Öncə qeyd edək ki, farsca-türkcə ilk klassik lüğətlərdən sayılan və tanınmış Azərbaycan alimi Hinduşah Naxçıvaninin (XIII-XIV əsrlər) qələmindən çıxan "Sihahül-əcəmiyyə" sözlüyündə bu morfemə yalnız - var şəklində rast gəlirik: var - kibi/ (kimi). Qeyd edək ki, H.Naxçıvaninin lüğətində var morfeminin ayrıca bir maddədə yer alması, eləcə də onun türkcə qarşılığı (kibi) bizdə bu ünsürün Azərbaycan dilçiliyində şəkilçi kimi təqdim edilməsi məsələsinə şübhə ilə yanaşmağımıza və əslində, onun qrammatik mənaca, bənzərlik bildirən qoşma olması haqqında fikrimizin ortaya çıxmasına gətirib çıxardı. İlk növbəbə ona görə ki, istər adı çəkilən lüğətdə, istərsə də sonrakı dövrə aid lüğətlərdə fars dilinə məxsus olan və dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmış bir sıra şəkilçilər, o cümlədən, -baz (sözbaz, hoqqabaz, qumarbaz və s.), -gər (hiyləgər, zərgər və s.), -kar (tamahkar, peşəkar, sənətkar və s.), -şünas (şərqşünas, musiqişünas, hüquqşünas və s.), -xor (rüşvətxor, müffəxor və s.) yer almamışdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, tanınmış Azərbaycan alimi Səlim Cəfərovun "Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı" adlı kitabında adı çəkilən şəkilçilər haqqında kifayət qədər məlumat verilmişdir. Bu mötəbər mənbədə isə varı adlı şəkilçiyə, ümumiyyətlə, rast gəlmirik.

H.Naxçıvani "Sihahül-əcəmiyyə" lüğətində farsmənşəli -vəş morfeminin var ünsürünün sinonimi olmasını, daha doğrusu, eyni mənanı daşımasını (kibi) diqqətə çatdırır. XVII əsrin ən məşhur və sanballı farsca izahlı lüğətlərindən olan "Bürhan-e qate" adlı leksikoqrafik əsərdə isə bu morfemə üç şəkildə rast gəlirik: var, vare və vari. Görkəmli Azərbaycan alimi Bürhan təxəllüslü Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin Hindistanda ərsəyə gətirdiyi bu dəyərli lüğətdə adı çəkilən üç morfemin bir sıra mənaları ilə yanaşı, oxşar, bənzər anlamları da qeyd olunur. Maraqlıdır ki, lüğət müəllifi var morfeminin mənalarını açıqladıqdan sonra onun türkcədə vardır anlamında işləndiyini də xüsusi olaraq qeyd edir. M.H.Təbrizi onu da əlavə edir ki, var türkcədə getmək feilinin əmr şəkli kimi də işlənir: Və əmr be rəftən həm həst, yəni boro. (Həm də getmək (sözünün) əmridir, yəni get). Qeyd edək ki, lüğət müəllifi var morfeminin işlənmə məqamlarına dair heç bir nümunə vermir. "Bürhan-e qate"ni nəşrə hazırlayan görkəmli İran alimi Məhəmməd Müin isə kitabın izahlar bölməsində "var"ın aşağıdakı sözlərin tərkibində işləndiyini qeyd edir: "divanevar" - dəli kimi, "məcnunvar" - dəli kimi, "şirvar" - aslan kimi, "dayerevar" -dairə kimi, "sufivar"- sufi kimi.

M.Müinin özü də məşhur "Fərhəng-e Farsi" (“Farsca izahlı lüğət") kitabının müəllifidir və bu kitabın da başlıca qaynaqlarından biri elə yuxarıda adını çəkdiyimiz "Bürhan-e qate"dir. M.Müin "Fərhəng-e Farsi" lüğətində "var" morfemini şəkilçi kimi qeyd edərək, onun həm ümumi isimlərə ("beheştvar", "pələngvar", "divanevar", "şirvar", "sufivar", "məcnunvar"), həm də xüsusi isimlərə ("Rüstəmvar", "İskəndərvar", "Fironvar") qoşulduğunu göstərir. Müəllif bu şəkilçinin sinonimi olaraq vare və var morfemlərini də qeyd edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, istər M.H.Təbrizinin, istərsə də M.Müinin lüğətində -var şəkilçisinin mənalarından biri də dilimizdəki sahib, malik olan sözünün, eləcə də -lı,-li şəkliçisinin daşıdığı anlama uyğun gəlir. Məsələn: ommidvar (ümidli, ümidvar), sugvar (yaslı, matəmli), əyalvar (çoxlu övladı olan). Nümunələrdən göründüyü kimi, onlardan birincisi - ommidvar müasir Azərbaycan ədəbi dilində də eyni anlamda (ümidvar şəklində) işlənir.

Farsmənşəli -var, -vare və -vari şəkilçiləri fars dilinə dair yuxarıda adları çəkilən mötəbər qaynaqlarda "bənzər", "oxşar" anlamlarında sinonim morfemlər kimi təqdim olunsa da, bu morfem dilimizə varı// vari şəklində daxil olmuş və istər ərəbmənşəli (halqavarı), istərsə də türkmənşəli (üzükvarı, qılıncvarı, buynuzvarı və s.) sözlərin tərkibində işlənir.

Həsən Əmidin müəllifi olduğu "Fərhəng-e Əmid" adlı farsca izahlı lüğətdə isə bu şəkilçinin "bənzər". "oxşar" anlamında yalnız iki variantı qeyd olunur: -var və -vare. Qeyd edək ki, son dövrün məşhur farsca izahlı lüğətlərindən olan "Soxən" ("Söz") kitabının qısa variantında -var şəkilçinin yuxarıdakı mənası qeyd olunmamışdır.

Farsca-azərbaycanca müasir lüğətlərdə gəldikdə isə, İran alimi Nəyyerzaman Səqəfinin (Hatəmi) tərtibçisi olduğu bu qəbildən olan irihəcmli sanballı lüğətdə sözügedən morfem yalnız -var şəklində oxşarlıq mənalı sözdüzəldici şəkilçi kimi qeyd olunmuşdur. Digər bir İran alimi Behzad Behzadinin "Farsca-azərbaycanca lüğəti"ndə isə bu şəkilçi iki variantda (-var və -vare) təqdim olunmuşdur.

İndi isə sözügedən morfemin şəkilçi olması və ya dilimizdə daşıdığı mənaya görə qoşma səciyyəsi daşıması ilə bağlı mülahizələrimizi təqdim edirik. Morfemin Azərbaycan dilində işlənən nümunələrdən (buynuzvarı, dalğavarı, xaçvarı, halqavarı, sünbülvarı və s.) də göründüyü kimi, bu sözlərin tərkibindəki morfem bənzətmə, oxşarlıq bildirir və dilimizdəki kimi qoşmasının sinonimi kimi çıxış edir: buynuzvarı - buynuz kimi, dalğavarı - dalğa kimi və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə də eyni fikir bildirilir. Maraqlıdır ki, bu mötəbər qaynaqda -varı morfeminin konkret olaraq şəkilçi olması haqqında heç bir qeydə rast gəlmirik. Burada yalnız varı morfeminin sözlərin axırına gətirilərək oxşarlıq, bənzərlik bildirməsi qeyd olunur. Ümumiyyətlə, kitabda sözügedən morfemin sözdüzəldici şəkilçi, yoxsa digər bir ünsür olması məsələsi açıq qalır. Qeyd edək ki, bu məsələnin mübahisəli olmasını daha bir fakt sübut edir. Belə ki, adətən, bu tipli lüğətlərdə istər sözdüzəldici, istərsə də sözdəyişdirici şəkilçilər yer almır: bu, bir aksiomdur. Belə olduqda varı morfeminin izahlı lüğətdə ayrıca bir maddədə qeyd olunması nə ilə bağlıdır? Axı lüğətdə digər sözdüzəldici şəkilçilər (istər milli, istərsə də alınma şəkilçilər) yer almamışdır. Maraqlıdır ki, məqalənin əvvəlində adını çəkdiyimiz "Türkçe-Rusça Sözlük"də də məsələ eynilə belədir. Burada da digər sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər verilməmişdir. Lüğətlərin tərtib qaydaları belədir. Bizcə, bu məsələnin başlıca səbəbi varı morfeminin şəkilçi yox, məhz qoşma səciyyəli bir söz olmasıdır.

Qeyd edək ki, orta əsrlərə aid Azərbaycan klassik ədəbiyyatı nümunələrində, o cümlədən, İmadəddin Nəsimi və Məhəmməd Füzuli kimi böyük söz ustalarının dilində varı morfeminə rast gəlmirik. Maraqlıdır ki, Füzulinin anadilli poetik əsərlərində yalnız bir neçə nümunədə var morfeminin işlənməsi qeydə alınmışdır:

Dürci - düri - şahvarım ana.

Ya Rəb, kərəm et ki, xarü zarəm,

Dərgahə bəsi ümidvarəm.

Lakin nümunələrdən də göründüyü kimi, buradakı -var oxşarlıq, bənzərlik mənalarını bildirmir: şahvar - şaha layiq, şahanə; ümidvar - ümidi olan, ümidli. Bununla belə, Füzulinin adıçəkilən əsərlərində varı morfeminin sinonimi olan yenə də farsmənşəli vəş morfemi nisbətən geniş şəkildə təmsil olunmuşdur. Bu morfem də eynilə oxşarlıq, bənzərlik anlamını daşıyır.

Leyliyi sən eylədin pərivəş

Kim, canə cəmali urdu atəş.

Ey Füzuli, kəsmə ol məhvəş vüsalından ümid,

Səbr qıl kim, dövr dövranı degil bihudə gərd.

Nümunələrdən göründüyü kimi, Füzuli burada məhvəş sözünü ay kimi, aya bənzər mənasında, pərivəş sözünü isə pəri kimi anlamında işlətmişdir. Qüdrətli söz ustadı anadilli poetik əsərlərində tərkibində -vəş morfemi olan ləlvəş (ləl kimi), sayəvəş (kölgə kimi), səbzəvəş (yaşıllıq kimi) və s. sözləri də çox uğurla işlətmişdir.

Maraqlıdır ki, Füzuli vəş morfemini aşağıdakı nümunədə xüsusi ismə də artırmışdır:

Yetməyib vəslinə sən Leylivəşin bir ömrdür,

Mən kimi Məcnun olub səhrayə düşmüş afitab.

Bu fakt həmin dövrdə klassik Azərbaycan ədəbiyyatında varı morfemi ilə müqayisədə onun sinonimi olan -vəş morfeminin daha işlək olduğunu açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Onu da qeyd edək ki, Füzulinin işlətdiyi nümunələrin (ləlvəş, məhvəş, pərivəş, sayəvəş, səbzəvəş və s.) şəkilçi kimi deyil, bütövlükdə söz tərkibində fars dilindən keçməsi daha ağlabatan və inandırıcıdır. Belə ki, böyük şair həmin sözləri fars dilindən hazır şəkildə, yəni elə nümunələrdə işlətdiyi kimi alaraq ədəbi dilimizə gətirmişdir.

Fars dilinin izahlı lüğətləri üzərindəki müşahidələr göstərir ki, bu dildə vəş morfemi də oxşar, bənzər anlamlarında geniş şəkildə təmsil olunmuşdur. Məsələn, yuxarıda adını çəkdiyimiz "Bürhan-e qate" lüğətində vəş sözünün xoş mənası ilə yanaşı, bənzər, oxşar anlamlarında da işləndiyini qeyd edir:

"Və şebh və manəndra niz qofteənd.

Həmço: şahvəş və mahvəş".

(Və bənzər, oxşar mənalarını da demişlər. Necə ki şahvəş (şah kimi) və mahvəş (ay kimi). M.Müin də vəş morfeminin bənzər, oxşar anlamlarında ayinəvəş (ayna kimi), kəjdomvəş (əqrəb kimi) nümunələrində işləndiyini qeydə almışdır. Həsən Əmidin lüğətində də -vəş bənzərlik və oxşarlıq bildirən şəkilçi kimi təqdim olunmuşdur.

Burada birbaşa məsələ ilə bağlı bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər. Görkəmli Azərbaycan dilçisi professor, AMEA-nın müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə "Müasir Azərbaycan dili" kitbında bir cür yazılan şəkilçilər sırasında -dək qoşmasını da verir. Varı morfeminə gəldikdə isə tanınmış alim şəkilçi kimi qəbul etdiyi bu ünsürü varı formasında təqdim edərək ona nümunə olaraq qalxanvarı, yüngülvarı, üzükvarı sözlərini göstərmişdir. Ə.Dəmirçizadənin bir cür yazılan şəkilçilər sırasına -dəkqoşmasını da daxil etməsi göstərir ki, bu məsələdə, yəni varı morfeminin şəkilçi, yoxsa qoşma kimi qəbul edilməsində müəyyən mübahisəli məqamlar, sual və şübhələr hələ o zaman mövcud imiş.

Beləliklə, istər vari, istərsə də onun sinonimi olan -vəş morfemi haqqında deyilənlər və onlara aid verilən nümunələr göstərir ki, bu morfemlərin hər ikisi müasir Azərbaycan ədəbi dilində əslində şəkilçi funksiyasını daşımır, əksinə bənzərlik, müqayisə bildirən kimi qoşmasının qarşılığı kimi çıxış edir. Bunu sübut edən ən başlıca dəlillərdən biri farsca klassik və müasir izahlı lüğətlərdə bu dilə məxsus digər sözdüzəldici şəkilçilərin yer almamasıdır. Eyni sözləri yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə də şamil etmək lazım gəlir. Qeyd edək ki, sonuncu qaynaqda -vəş morfeminə, ümumiyyətlə, rast gəlmirik. Bununla belə Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinin son nəşrində mahvəş və pərivəş sözləri qeydə alınmışdır.

Sözügedən morfemin vari, yoxsa varı şəkillərindən hansına üstünlük verilməsinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, bu ünsürə aid nümunələrdə onun vari şəklində tələffüzünün aparıcı olduğu linqvistik təcrübədə sübuta yetirilmişdir. Buna görə düşünürük ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinin yeni nəşrində bu morfemin -vari şəklində qeyd olunması məqsədəuyğundur.

Son olaraq morfemlə bağlı bir incə məqamı da qeyd etmək istəyirik. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin nəşrə hazırladığı "Azərbaycan dilinin işlək orfoqrafiya sözlüyü"ndə bu morfem iki şəkildə qeyd olunmuşdur: "-varı, -vari şəkilçiləri ahəng qanunu üzrə işlədilib. Məsələn: çələngvari, çəlləkvari, çəngəlvari, daraqvarı, halqavarı, ilanvarı, qarmaqvarı və s". Məlum olduğu kimi, dilimizdəki alınma şəkilçilərin hamısı birvariantlıdır və onlar, bir qayda olaraq, ahəng qanununa tabe olmur (məsələn: -zadə, -şünas). Buna görə də sözügedən morfemin ahəng qanunu üzrə iki variantda (-varı, -vari) təqdim olunması elmi cəhətdən yanlışdır.

525-ci qəzet.- 2018.- 6 iyun.- S.8.