Tiflisdə 26-28 may hadisələrinin Bakıda əks-sədası

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURIYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Şirməmməd HÜSEYNOV

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hansı tarixi şəraitdə və hansı sistem üzərində qurulmuş, yaradılmışdı? Dövrün mətbuatında mötəbər şərhləri nəzərdən keçirək.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

TİFLİSDƏ 26-28 MAY HADİSƏLƏRİNİN BAKIDA ƏKS-SƏDASI

1918-ci ilin 28 may İstiqlal Bəyannaməsi ilə xalqımızın tarixi və taleyinin yeni dövrü başlamışdır. Milli müstəqillik, dövlətçiliyimizin yenidən bərpa edilməsi uğrunda mübarizə tarixinin tədqiqi və öyrənilməsi sahəsində görüləcək işlər hədsiz dərəcədə çoxdur. Son vaxtlar hətta bu sahəyə aid xüsusi bir cildlik ensiklopediya nəşrinə hazırlıq haqqında da söhbət gedir. Təşəbbüsü alqışlamaq lazımdır. Amma gərək söhbət müəyyən siyasi məqsəd və müvəqqəti müəyyən dəstənin sifarişi və istəyindən getməsin. Tariximizi saxtalaşdırmaq, hakimiyyətdəkilərə uyğunlaşdırmaq meyllərinə də son qoymaq vaxtı gərək ki, gəlsin. Bunun üçün də tərəfsiz, sistemli, geniş, hərtərəfli tədqiqat üsulu bərqərar olmalıdır. Mən mətbuat tariximizi öyrənirəm. Bildiyimiz kimi dövri mətbuat dövrün kollektiv yaddaşıdır, hadisələrin yazılı salnaməsidir. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanda və onun sərhədlərindən kənarda ana dilində 60-a yaxın adda mətbuat orqanı çıxmışdır. Məncə müxtəlif istiqamətli, mənsubiyyətli, qayəli bu mətbuat orqanlarını nəzərdən keçirmək bir çox mətləbləri aydınlaşdırmaq baxımından vacib və lazımdır. Məsələn, 1918-ci il mayın 26-28-də Tiflisdə Zaqafqaziyada üç müstəqil dövlətin yarandığı elan edilmişdir. Bu tarixi hadisələr o dövrki mətbuatda necə qiymətləndirilmiş, oxuculara, geniş kütləyə necə çatdırılmışdır? Maraqlı deyilmi? Məncə maraqlıdır!

Məlumdur ki, 1918-ci il martın sonu və aprelin ilk günlərində bolşevik rus, erməni daşnak qüvvələri Bakı şəhəri və quberniyasını azərbaycanlılardan təmizləyib Sovet Rusiyasına ilhaq etmək məqsədilə yerli müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qırğın-genosid siyasətinə əl atdılar. On minlərcə günahsız dinc əhali qətliama məruz qaldı. Canını qurtarmaq cəhdilə çoxları şəhəri və kəndləri tərk etməyə məcbur oldu. Azərbaycanlılara məxsus evlər, iş yerləri, dükanlar, ictimai binalar yandırıldı, yağmalandı. İlk hücum hədəfləri sırasında istiqlal mücahidlərinin milli qərargahına çevrilmiş “Açıq söz” və “Kaspi” qəzetləri redaksiyaları və mətbəələri də tar-mar edildi. Şəhərdə hakimiyyəti ələ keçirmiş Bakı komissarları müxalifət qəzetlərinin nəşrini qadağan etdilər. Ana dilində əsas mətbuat orqanı kimi N.Nərimanovun redaktorluğu ilə “Hümmət”, bir də aprelin 4-dən rəsmi “Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı” adlı sovet qəzeti çıxmağa başladı. Beləliklə, 1918-ci ilin aprelindən Azərbaycan istiqlal mücahidləri mətbu orqansız qaldılar. Bu vəziyyət 1918-ci il sentyabrın 15-nə, yəni C.Hacıbəyli və Ş.Rüstəmbəyovun redaktorluğu ilə Gəncədə rəsmi hökumət qəzeti “Azərbaycan”nın nəşrinə qədər davam etdi.

1918-ci ilin mayın 26-28-də Tiflisdə və bütünlüklə Qafqazda cərəyan edən hadisələrə anadilli mətbuatda münasibət necə idi? Bu barədə “Hümmət” qəzetində ilk yazıya mayın 30-da, onun 77-ci sayında rast gəlirik: “Müstəqil Gürcüstan”, “Ramişvilinin nitqi”, “Gürcüstanın istiqlalının elanı”, “Seratelinin nitqi” bu qəbildəndir.

Zaqafqaziya Seyminin son iclasında gürcü menşeviklərinin rəhbərlərindən biri İ.G.Seretelinin qəzetdə dərc olunmuş nitqində oxuyuruq: “Menşevik sosial-demokrat firqəsi həmişə qabaqda olaraq inqilab və birlik cəbhəsində mübarizə etmişdir. Bu qüvvə Rusiyada olduğu zaman, menşevik firqəsi Qafqaziyada Qafqaz demokratiyasını birləşdirməyə başladı. Seym çağırıldı və müstəqil Zaqafqaziya Cümhuriyyəti binasının qoyulması elan edildi. Menşevik firqəsinin yaxşılıqla işə girişməsinə baxmayaraq məəttəəssüf qanlı müharibə meydanlarında üz verən müşkül hallardan naşi Qafqaz Cümhuriyyəti dəxi pozuldu. Belə ki, çox xəsarətlərə düçar olmuş erməni milləti bizdən ayrıldı. Bədbəxt müsəlman cəmaəti isə qara mübəlliğlərin təşviqatı sayəsində demokratiyanın amalı və sülh müzakiratı üçün mübarizə etməkdən imtina etdi. Gürcü milləti valqız qaldı. Vaxt oldu ki, sosial-demokrat firqəsi öz varlığını mühafizə etmək üçün ən ciddi, ən lazımlı binagüzarlıqda bulunmasını düşündü. Yevropa demokratiyasının böyük müəllimi demişdir: “Həmisə politika zamanı işin gedişinə layiqincə qiymət qoymalıdır”. Cəmaət bilməlidir ki, həmişə xəyalat ilə yaşaya bilməz. Zaqafqaziya cəmaətinin arasında birlik yoxdur. Qnların müxtəlif tələbatından anlaşılır ki, birləşə bilməzlər. Seym dəxi bütün Zaqafqaziya əhalisinin orqanı olduğu üçün bundan sonra daha davam edə bilməz.

Gürcü tayfasının hökumət təşkilatı yoxdur və onların Batumda rəsmi nümayəndələri yoxdur. Belə olduqda gürcülər bu ağır və müşkül bir halda məcburdurlar ki, özlərinə - Gürcüstana muxtariyyət elan edərək demokratik amalına yetişmək üçün mübarizə edənlərin pişdarı (avanqardı) olsunlar. Gürcülər öz varlıqları üçün çalışmaqla bərabər qonşuları olan millətlərin dəxi qardaşlıq və birliklərinə xidmət edəcəklər. Gürcü demokratiyası ümumindir. Və buna görə də bütün demokratiya ona kömək etməlidir”.

“Hümmət” qəzetinin yenə həmin 77-ci nömrəsində “Tiflis. 27 may. Gürcüstan istiqlalının elanı” sərlövhəli teleqram-yazıda deyilirdi ki, “Zaqafqaziya Seymi qapanandan sonra, dvoretsin Ağ zalında gürcü Milli Komitəsinin üzvləri Jordaniyanın sədarəti altında bir iclas yapdılar. Jordaniya öz nitqində Gürcüstan istiqlalını təbrik edərək dedi ki, gürcü milləti özünün keçmiş padşahlıq zamanında Gürcüstan nahiyyəsində olan sair millətlər nümayəndələri ilə gözəl əlaqədə bulunduqları kimi indi də o gözəl məsləki təqib edəcəklərdir. Sayca az olaraq Gürcüstanda yaşayan millətlər dəxi gürcülər ilə bir hüquqda olacaqlardır”.

Qəzetdə oxuyuruq ki, mayın 26-da saat dördə 55 dəqiqə işləmiş Gürcüstanın istiqlaliyyət elanı oxunmuşdur. İstiqlal Bəyannaməsində deyilirdi:

“Bu gündən sonra gürcü milləti özünə məxsus ixtiyarata malikdir.

Gürcüstan dövlətinin şəkli-idarəsi demokratik cümhuriyyətdir.

Beynəlmiləl ixtilaflar olduqda Gürcüstan həmişə bitərəfdir.

Gürcüstan Cümhuriyyəti ümumbeynəlmiləl qəvaidinə (qanunlarına) razı olaraq bütün qonşuları ilə hüsn (yaxşı) əlaqədə bulunacaqdır.

Gürcüstan Cümhuriyyətində bilafərq din və məzhəb hamı müsavülhüquqdur”.

Maraqlıdır ki, Gürcüstanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsinə geniş yer ayırmış “Hümmət” qəzeti “Azərbaycanın istiqlaliyyəti” sərlövhəli yazısında, xəbərində xəsislik etmiş, bu mühüm tarixi hadisəyə çox az yer vermişdir. Xəbər bütünlüklə belədir:

“Tiflis. 29 may. Müsəlman Milli Şurası bütün xariciyyə nazirlərinə belə bir fərman ilə müraciət ediblər: “Zaqafqaziyanın mavərasından (tərkibindən) Gürcüstan ayrılan kimi Şura dəxi Azərbaycanı Cümhuriyyəti ənam (xalq cümhuriyyəti) üzrə müstəqil elan edir. O cümlədən Şərqi-Cənubi Qafqaziyanın Azərbaycan istiqlaliyyəti Bakı, Gəncə və Yerevan quberniyalarından ibarətdir”.

“Hümmət” qəzetinin dərc etdiyi bu tarixi sənədlər bəzi məsələlərin anlaşılması və təhlili baxımından maraq doğurur.

“Günay” 10, şənbə, 3 may 2003

MİLLİ MƏSƏLƏLƏR

AZƏRBAYCAN HEYƏTİ-MÜRƏXXƏSƏSİ RƏİSİ RƏSULZADƏ ƏMİN BƏYİN MÜHÜM BƏYANATI

Axirən darülfünun müdərrislərindən Halim Sabit bəy, möhtə-rəm Rəsulzadə Əmin bəy əfəndiyə bir məktub göndərmiş, Qafqasiyada, həmçinin bütün Şərq və Şimal türk aləmlərindəki milli cərəyanlar haqqında istizahatda bulunmuş, cavablarının bir qəzetəyə və ya məcmuələrdən birinə verilməsini də rica etmiş olduqlarından Rəsulzadə Əmin bəy əfəndi də məcmuəmizi tənsib buyuraraq izahatna-mələrini göndərmişlərdir. Böyük bir məmnuniyyətlə eynən dərc ediyoruz.

Soruşulan suallar bunlardır:

1. Qafqasiya müsəlmanları arasındakı siyasi cərəyanlar və firqələr haqqında məlumat.

2. İttihadi-islam cərəyanı nə haldadır?

3. İttihadi-islam ətrafında toplananların sünnilik və şiəlik məsələsinə nəzərləri necədir?

4. Türkçülük cərəyanı nə zaman başladı və bugünki hal və təzahüratı nə yoldadır?

5. Bizim İstanbul qəzetəçilərindən birinin şübhə etdiyi vəchlə sünnilik və şiəlik əqidəsinin türkçülük cərəyanına qar-şı ziyanı varmı və bu möhtərəm əqidələr haqq ərbabının bir-birinə yaxınlaşmalarına mane olacaq surətdə var olaraqmı izah ediyor?

***

Möhtərəm Halim Sabit bəy!

Qafqasiya əhvali-siyasiyyəsi ilə ora əhali-islamiyyəsi haqqın-da bir takım istizahatı mütəzəmmin məktubunuzu Bursaya getmək üzrə aldığımdan cavabını bir az təxirlə yolladığım üçün məzur görün-məmi rica edərim əfəndim.

1. Qafqasiya müsəlmanları arasında ən qüvvətli cərəyan mil-liyyət cərəyanıdır. Milliyyətpərvərliyin Qafqasiya islamlarınca iki növü təbəllür etməkdədir: türkçülük, islamçılıq. Türkçülüyü tərvic edən qüvvət Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat”dır. Müsavat daha Rusiya hürriyyətinin ibtidasında ikən milli-məhəlli prinsiplər üzərinə qurulu Qoşma Xalq Cümhuriyyəti (Cəmahiri-Müt-təfiqəyi-Ənam) əsasını müdafiə etdi. Firqənin nəzəriyyəsi bütün dünyanın milli hökumətlərə təqsim ediləcəyi həqiqətinə istinad ediyor. Bu firqəcə ideal olaraq böyük bir Turan mütəsəvvirdir. Bu Turan Türk hökuməti-müttəfiqəsi şəklində vücudpəzir ola biləcəkdir. Müsavat firqəsi türkçü olmaqla bərabər, islamiyyətdəki camiəi-diniyyəyi dəxi təqdir edər, beynəlmilliyyəti-islamiyyə fikrinin müdafeidir. İttihadi-islamı o üç yüz milyonluq əfradın ittihadından ibarət bilmək, ona görə mühal və xəyaldır. Halbuki mədəniyyəti, hürriyyəti və həyati-siyasiyyəsiylə bərabər diri vücud halına gələn miləli-islamiyyənin mənfəətləri iktizası olaraq ittihadları həm təbii, həm də mümkünül-vüqudur. Bu iki əsasla bərabər Müsavat firqəsi, türkçülüyün də, beynəlmilliyyəti-islamiyyənin də yalnız müasir olmaq və əsrimizdəki fünun və sənaye ile mücəhhiz bulunmaq surətiylə vücudpəzir olacağına əmindir. Bunun üçün də demokratdır, radikaldir. Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək firqənin düsturi-əsasını təşkil edər.

Müsavat firqəsi sosialist bir firqə deyildir; fəqət “şovinist” bir milliyyətçilikdən də uzaqdır. Qafqasiya islamları tərəqqiyyati-iqtisadiyyə nöqteyi-nəzərindən feodalizm halından çıxaraq sərmayə-darlıq üsuli-iqtisadına keçiyorlar. Burjua qismi burada bir amili-tərəqqidir. Müsavat firqəsinin tərzi-hərəkəti də iştə bu cəhətə mə-tufdur. Hüquqi-ənamı muhafizə etmək üzrə firqə tərəqqipərvər bulunan növ-zühur burjua qismilə biletilaf maneyi-tərəqqi bulunan əski feodalizm təsirində bulunan qüvvətlərə qarşı müariz və mübariz bulunmaqdadır. Firqənin bu xüsusiyyəti bilxassə ərazi məsələsinə aid olan proqramından anlaşılır. Firqə əski xan və bəylərin əlində faidəsiz bir surətdə qalan böyük torpaqlar əleyhindədir. Bu kimi ərazinin cəbrən alınıb da möhtac bulunan kəndlilərə paylanması tərəfdarıdır. Fəqət eyni zamanda paylanacaq ərazinin köylünün mül-kiyyətinə verilməsini bilxassə iltizam edər. Çünki mülkiyyət əsasının ifasında bir amili-tərəqqi görür. Möhtac olduğu toprağı köylü pulsuz alır. Fəzlə ərazisi müsadirə edilməsi üzündən hasar-didə olan torpaq sahibi də təmin olunur, gərək iman etdiyi uzaq əməl, gərək istehsalına çalışdığı yaxın məqsəd və gərək bunların hüsuli üçün tutduğu yol az bir zamanda firqəyə böyük bir əksəriyyət qazandırdı. Gərək Birinci Qafqasiya Müsəlman qurultayında və gərək onu mütəaqibən Moskvada toplanan Böyük Müsəlman qurultayında firqənin tərvic etdiyi nəzəriyyə və təqdim etdiyi siyasi qərarnamələr əksəriyyət qazandı. Milli-məhəlli muxtariyyətlər əsasına müstənid bir Rusiya cümhuriyyəti-müttəfiqəsi haqqındakı mətləbi mütəzəmmin bulunan qərarnamənin Moskva qurultayınca bir əksəriyyəti-qahirə ilə qəbulu, Müsavat firqəsinin zəfəri-nihaisini təşkil ediyordu.

Moskvada firqənin əməli-siyasiyyəsinə qarşı mücadilə edən cərəyan, islamçı və mərkəziyyətçi cərəyan idi. Bu cərəyana görə müsəlmanlar bir millətdirlər. İslamın tərəqqisi də Rusiya demokra-tiyasının tərəqqipərvəranə və mücəddidanə təsirinə bağlıdır. Bunun üçün də ayrı-ayrı türk və ya müsəlman muxtariyəti-milliyyələrinə ərzi-ehtiyac etmədən Moskva və ya Petroqradda milli və mədəni işlərin röyəti üçün bir müsəlman parlamanı dəvətilə iktifa etməli. Başqa xüsuslarda isə Rusiya Cümhuriyyətinin kamilül-hüquq bir vətəndaşı olub qalmalıdır. Moskva müzəffəriyyətindən sonra türkçülüklə ədəmi-mərkəziyyət fikri Rusiya islamları arasında olduqca yol aldı. Müsavat firqəsinin təsiri Qafqasiya daxilindən çıxaraq Volqaboylarına, Krıma, Türküstana qədər nüfuz etdi. Türküstanda xüsusi surətdə şöbələri açıldı. Dağıstanda qəza hövzələri təsis edildi. Qafqasiya Azərbaycanı bulunan Bakı, Gəncə, İrəvan vilayətləri isə az bir zamanda firqə təşkilatlarının şəbəkələrilə əhatələndi. Nəhayət, Bakıda ilk Qafqasiya qurultayını andıracak dərəcə şükuhlu bir firqə qurultayı təsis edildi. Bu qurultayda millətin bütün sünufi-mütərəqqisi iştirak ediyordu. Qurultay nümayəndələrinin nisfindən ziyadəsi köylü və əmələ olaraq zəhmətkeş xalqın nümayəndələri, nisfi-digəri də ürəfa qismi ilə gənclik idi.

Türkiyədəki Türk Ocaqlarının proqramına siyasət dəxi əlavə etsəniz haman Müsavat firqəsi haqqında bir fikir əldə edə bilərsiniz. Müsavat firqəsinin əmrnaməsi boyunca tələb olunan Azərbaycan, Krım, Qırğızıstan, Başqırdıstan, Türküstan muxtariyətləri bu gün yaxşı-pis bir həqiqət halını almış oldu.

Türk federalizmi başda “Açıq söz” olmaq üzrə gərək Qafqasiya və gərək sair yerlərdə nəşr olunan mətbuati-islamiyyənin əksəriyyəti tərəfindən müdafiə olunuyor. Gənclik əksəriyyət etibarilə bu milli firqəyə mənsubiyyəti ilə kəndisinə mənəvi bir qüvvət iktisab ediyordu. Firqənin mərkəzi Bakıda bulunuyordu. Bakı sənaye və ticarət mərkəzidir. Son zamanlarda nüfusi-ümumiyyəsi dörd yüz mini keçməktə olan bu şəhər ticarət və sənayecə çox irəliləmişdir. Burada yüz minə yaxın təkcə əmələ vardır. Bütün Rusiya fabrik və zavodlarına verdiyi neft vasitəsilə Rusiya həyati-iqtisadiyyə və sənayesinin mühərriki məqamında bulunan mədənlərdə çalışan bu say ordusu sosializm fikirlərində çox irəliləmiş olan beynəl-milliyyət fikrinin bir amili-müəssiridir. Əmələdən əlavə burada tüccar və sair mütəvəssit siniflərə mənsub olmaq üzrə dəxi bir çox xaricdən gəlmə ənasir vardır. Böylə ki, əslində bir türk şəhəri ikən Bakı, Amerika şəhərlərinə bənzər əqvam məhşəridir. Böylə ikən şayani-diqqətdir ki, müsəlman əmələsinin əksəri haman Müsavat firqəsinə mənsubdurlar. Bakı əmələsinin haman nisfi müsəlmandır.

Müsavat firqəsi Qafqasiya həyat və şəraiti-islamiyyəsi nöqteyi-nəzərindən bir mərkəz firqəsini təşkil ediyordu. İbtidayi-hürriyyətdə hər yanda təəssüs etməyə başlayan milli komitələrdə bu firqənin bir amili-müəssir olduğu görülüyordu. Hər mərkəz kimi Müsavat iki cinahdan düçari-təərrüz oluyordu. Sağ cinahda “İttihadi-islam” əməli ilə təşəkkül etmiş mühafizəkarlar duru-yorlardı. Bunlar əksərən mollalardan, böyük mülkədarlardan, feo-dalizm ənənatı ilə qəti-əlaqə etmək istəməyən ərbabi-axərdən ibarət idilər. Əvvəlcə “Rusiyada müsəlmanlıq” ünvanilə təəssüs edib nəzəriy-yəcə islamiyyətin qövmiyyət prinsiplərinə mütəhəmmil olmadığını iləri sürüyor, türkçülüyü bir təfriqə kimi tələqqi ediyorlardı. Məsaili-ictimaiyyə babında isə müvafiqi-şəri-şərif həll olunacaq deyə işin içindən çıxıyorlardı. Bədə bu firqə “İttihad” ünvanilə adlanmışdır.

Sol cinahda əvvəl başda müsəlman bolşevikləri, daha sonra menşevikləri gəliyor. Üçüncü dərəcədə müsəlman sosialistlər ittifaqı duruyordu. Müsəlman bolşeviklərinin başında doktor Nərimanov durmuşdur. Siyasiyyətcə pək kütah-nəzər olan Nərimanovla arkadaşları rus, erməni və sair beynəlmiləl bolşevik heyətilə təşriki-məsai edərək Müsavatın milliyyətpərvərliyinə qarşı bütün hiddət və şiddətlərilə mübarizə ediyorlardı. Onlar əvvəldə Azərbaycan və sair xüsusi türk və müsəlman muxtariyyətlərinə zidd olub türk müqəddərati-siyasiyyəsinin rus əmələ və köylüsü təqziratından ayrı olmadığını iddia ediyor. Müsəlman əmələsi ilə köylünü ağaları, bəyləri, xanları və onlara xidmət edən “namussuz” əhli-irfan və mühərrirləri tərd və nəfy etməyə dəvət ediyorlardı. Hətta rus bolşevikləri əsas etibarilə müqaddərati-milliyyəyi millətin kəndisi təyin etməyə müvafiqət etməkdə ikən bunlar müsəlman kütləsinin böylə bir təyini-müqəddərat keyfiyyətindən istifadələrinə belə razı olmuyorlardı. Çünki böylə olursa cəmaət avam olduğundan ağaların mövqeyi-iqtidara keçəcəklərini təxminlə müsəlman “müftəxor”unun təğəllübündənsə beynəlmiləl “proletariat” hakimiyyəti daha islahdır, diyorlardı. Bunlar ibtidadan axıra qədər hər növ təşkiati-milliyəyə müariz olub Müsavatı dəxi əksixtilalçı bir qüvvət olmaq üzrə ənzari-əcanibində təşhir etməyə səy ediyorlardı. Böylə ikən bərəkət versin ki, nüfuz və etibarları yalnız kəndilərindən istifadə edən bolşeviklər nəzdinə münhəsir qalaraq, müsəlman kütləsi hüzurunda isə etibar və nüfuzları yoxdu. Əmələ məhəllələrində müsəlman bolşeviklərini müsəlman əmələlər hər zaman ədavətlə qarşılıyorlardı. Bolşevik socialist-demokratlardan sonra sol cinah partilərindən menşeviklər gəliyor. Bunlar dəxi bolşeviklər kimi milliyyət cərəyanını mənfi bir nəzərlə görüyor; fəqət onlar qədər ifrata varmayaraq etidalla hərəkət ediyorlardı. Bunlar da zəif bir mövqedədirlər.

Sol cinaha mənsub olmaq üzrə üçüncü dərəcədə müsəlman sosialistlər ittifaqı gəliyor. Bu müəyyən bir parti deyil, sosialist-məşrəb, radikal düşünən bəzi gənclərin ittihadından ibarət bir uyuşmadır. İçlərində islamçı da var, türkçü də. Bunların sosializmi hər halda milliyyət rəng və ruhuyla məşbudur. Nəzəriyyətcə sosialist olsalar da, əməliyyət və fəaliyyətcə haman milliyyətpərvərdirlər. Bunların Müsavata qarşı vaqe olan tənqidatı digərləri qədər ədavətkaranə deyildir. Məsaili-milliyyədə və əksər məsaili-ictimaiyyədə mərkəz firqəsilə tövfiqi-hərəkət etmək tərəfdarıdırlar. Bu firqələr xaricində bir takım əhalicə məruf cəmaət xadimləri dəxi vardır ki, firqələrin heç birisinə mənsub olmayıb bitərəf namilə məşhur olmuşlardır. Bu bitərəflər dəxi əksərən tərzi-hərəkət etibarilə “müsavatçı” olub əksərən də onunla təşriki-məsai və tövhidi-hərəkətdə bulunmuşlardır. Bu mütəfərrik cərəyanların Qafqasiya müsəlmanları arasındakı dərəcəyi-etibarları isə aşağıdakı adətdən anlaşıla bilər.

Mavərayi-Qafqaz Seymində 44 müsəlman əzadan otuzu Müsavat firqəsilə bitərəflərə, yeddisi sosialist ittifaqına, dördü menşeviklərə, üçü də İttihada mənsub olub içlərində bir nəfər də olsun bolşevik yox idi. Azərbaycan Şurayi-Millisinin firqələrcə təqsimatı dəxi bu haldadır.

Bakı bolşeviklər istilasına keçdikdən sonra mərkəzi təşkilati-siyasiyyələri yağma və tarac edildikdən sonra Qafqasiya əhali-islamiyyəsi bir tərəfdən Bakıda intişar edən mətbuatdan, digər tərəfdən də mütərəqqi və əməlpərvər bir mərkəzi-idarədən məhrum qal-dılar. Bu sayədə mühit sağlaşdıqca sağlaşdı ki, bu da nüfuzi-siyasinin radikallardan mühafizəkarlara keçməsini intac elədi. Bunun təsirində olaraq yeni bir takım təşəübati-siyasiyyə görünməyə başladı ki, bunun dərəcəyi-etibar və əhəmiyyətini göstərəcək bir fürsət və vaxt daha zühur etməmişdir.

Cənubi Qafqasiyada həyati-siyasiyyə bu halda ikən, Şimali Qafqasiyada siyasi cərəyanlar bir az başqa bir yolda cərəyan eləmişdir. Burada Əmanət və Müridlik əsasına müstənid dini bir cərəyan çox qüvvət peyda edərək hər şeyi şəriətə tabe etdirmək istəyən bir, müasir bir mədəniyyət üzərinə müntəzəm bir üsuli-idarə təsis ilə bütün dağlıları yaşadıqları şəraiti-həyatiyyənin müştərək mənafeyi üzərinə tövhid etdirməkdən və Şimali Qafqasiya ilə Dağıstandan mürəkkəb bir vəhdaniyyəti-siyasiyyə icadından ibarət digər cərəyanla bərabər bir də Dağlı bolşeviklərdən ibarət üçüncü bir məsləki-qərib vardır. Axırıncı hər yanda olduğu kimi burada da təhribkar bir rol oynamaqdan başqa bir işə yaramaz. Əvvəlincisi isə əsrə uymaz vəhmiyyat ilə möhriqdir. Ortadakı mərkəz cərəyanı isə Şimali Qafqasiya namına hərəkət edən hökuməti təsis edənlərdən ibarətdir. Bunlar birincinin mətləbini tədil ilə təmini-nüfuz və etibar edərək bir həyati-siyasiyyə təsisinə müvəffəq ola biləcək mahiyyətdədirlər. Bolşeviklər xaricində dəxi Şimali Qafqasiya münəvvəranı miyanında Rusiya mütəmayilləri bulunub onlarla təşriki-məsai etmək tərəfdaranı bulunmuşsa da, heç bir zaman kütleyinas tərəfindən məzhəri-qəbul olmamış, bolşevik xürucundan sonra isə tamamilə ortadan qaldırılmışdır. Şimdiki halda Qafqasiyanın gərək şimalında və gərək cənubunda olsun Türkiyə təvəccühatından, Türkiyə təmayülatından qüvvətli bir cərəyan təsəvvür olunamaz, qəlbi-millətdən qopan bu arzu adətən ünsüri bir mahiyyət iktisab eləməktədir. Azərbaycan hökumətinin dəvəti üzərinə Gəncəyə gəlmiş olan orduyi-Osmaniyyə komandanı möhtərəm Nuri Paşa həzrətlərinə qarşı əmsalı naməsbuq bir surətdə göstərilən istiqbal, milli gənc şairlərimizdən Ə.Cavad əfəndinin “Niyə gəlmədin?” itabi-aşiqanəsilə xitab elədiyi Türkiyə haqqında bəslədiyi hissiyyatı ilə arzuyi-ümumiyə nə dərəcə sadiq bir tərcüman olduğunu göstəriyordu.

2. İttihadi-islam Qafqasiya üçün artıq bir əməl və arzu şəklindən çıxaraq tətbiqat və əməliyyat məsələsi təşkil eləmişdir. İftiraqi-islam bir çoxlarının düşündüyü kimi məzhəblərin təəddü-dündən hasil olma bir məsələ deyil, bəlkə ərbabi-məzahib arasındakı ədəmi-təhəmmül və yekdigərinə qarşı ibraz olunan ehtiramsızlıq məsələsi idi. Hürriyyəti-məzahib hürriyyəti-vicdan məsələsidir. Əhli-məzahib arasında müsahilə və ehtiram mövcud olursa ixtilaf vaqe olsa da rəhmətlik olur. Bu hal Qafqasiyada tamamilə hasil olmuşdur. İndiki halda Qafqasiyada şiələr də var, sünnilər də; fəqət şiə və sünni məsələsi yoxdur.

3. Şiəlik və sünnilik birər ictihad məsələsidir. Qafqasiya ittihadçılarınca ictihadlar möhtərəm tutulmalı, kimsə kəndi ictihadından dolayı müaxizə edilməməlidir. İttihadı tövhidi-məzahib şəklində tələqqi edib də Qafqasiya ittihadçılarından bəzi müf-ritləri sünniliyi də şiəliyi də inkar edərək: “Mən nə sünni, nə də şiə deyil, islamam” deyənlər varsa da, inad və təəssüb olmayınca fürunun əsli unutdurmayacağına qane olanlar və ittihadın hüsuli üçün yalnız təəssübün ortadan qalxmasıyla iktifa edənlər daha çoxdur.

4. Türkçülük cərəyanı əslinə baxılsa Bakıda yövmi türkcə qəzetələr təsis olunduğu andan etibarən zimni bir surətdə başlanmışdır. Ana dili məktəbi, ana dili yazısı tələb edərkən Qafqasiya cəmaəti-islamiyyəsi haman türkçülüklə süluk ediyordu. Möhtərəm Ağaoğlu Əhməd bəy kəndi “İrşad”ı ilə islam, islam deyə bağırıyor və ittihadi-islamdan bəhs ediyordu isə də bu bir sözdü. Məna etiba-rilə dönüb dolaşıb islamçılık və türkçülük şəklini alıyordu. 1905-ci ildə Hüseynzadə Əli bəy əfəndi Bakıda nəşr olunan “Füyuzat”ı ilə “Türk qanlı, islam etiqadlı və firəng qiyafətli olalım” derkən daha sərih bulunan “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” düsturunu ilham etmək istiyordu. Hər nə qədər Əhməd bəylə Əli bəy türkləri təlqin ediyorlardısa da aşkar türkçülük etdikləri yoxdu. Bu fikir sonradan qüvvət bulmaya başladı. “Türk yurdu”nun yurdçuluğunun Qafqasiya üzərinə təsiri oldu. Nəhayət, “Açıq söz” qəzetəsi yövmi qəzetə olmaq üzrə Qafqasiyada türkçülük cərəyanının vasiteyi-nəşri-əfkarı bulundu. Bir çox gənc şair və mühərrirlərimiz türkçülük məsləkinin müridi kəsildilər. Mehmed Emin bəy türkcəsini hər kəs təqlidə başladı. Bu yolda Cavad bəy nam gənc bir şairimizin “Qoşma” namilə nəşr elədiyi nümunələr, barmaq üsulu şeir yazmada azərbaycanlı türklərin müvəffəqiyyətlərini göstərir. Digər müqtədir şairlərimiz bulunan Hüseyn Cavid əfəndinin dəxi barmaq üsuluyla yazdığı qiymətdar parçaları vardır. Qafqasiya türkçüləri eyni zamanda xalqçıdırlar. Xalq ədəbiyyatını tədqiq edən müdəqqiqlərimiz, həyati-milliyəyi təsvirlə uğraşan mühərrirlərimiz və türklüyü ruhuna yabancı bulunan təsiratdan xilasa çalışan mücahidlərimiz vardır.

Siyasət sahəsində isə türkçülüyün nə dərəcə müəssir olduğu yuxarıda zikr elədiyimdən bir daha təkrara lüzum görmüyorum.

5. Şiəliklə sünniliyin türkçülük cərəyanına ziyanını bilmiyorum. Şiəliklə sünnilik cərəyanlarının türkçülükdən pək çox zərər gördükləri isə meydandadır. İttihadi-islam fikri hər yerdən ziyadə Qafqasiyada ruyi-qəbul gördü. Çünki bu fikir eyni zamanda, milliyyət fikrilə də bir gəliyordu. Çünki şiə də, sünni də kəndisinin türk olduğunu dərk etdikcə mucibi-ixtilaf bir şeyi qalmıyor. İkisi də qatı ittihadi-islamçı kəsiliyordu. Doğrusu, məzkur qəzetənin mülahizəyi-məluməsini oxurkən Şimali Azərbaycan türklüyü namına hissiyatım rəncidə olmuş, ürəyimdə bir acı duymuş idim. Sualınızla məzkur acının ürəyimdə qalmadığına səbəb olduğunuz üçün sizə təşəkkürlər edərim.

Azərbaycan Heyəti-Mürəxxəsəsi rəisi Rəsulzadə Məhəmməd Əmin

“Yeni məcmuə”, 25 temmuz (iyul) 1918, №54, İstanbul, səh. 26-28

İstizah - açıq izah tələb etmə

Tənsib - münasib görmə, uyğun hesab etmə

Mütəzəmmin - əhatə edən, içərisinə alan

Mühal - qeyri-mümkün, çətin

Mətuf - əyilmiş, bir tərəfə doğru dönmüş

Qahirə - üstün gələn; qalib

Nisf - yarı, yarım

Mütəvəssit - orta, mərkəzi; vasitəçi

Məşrəb - gediş, hərəkət; həvəs, meyl

İntac - nəticələnmək

Təşəüb - şöbələrə ayrılma, qollara ayrılma

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2018.- 9 iyun.- S.20-21.