Ədəbiyyatşünas alimin yaradıcılıq üfüqləri

Baba BABAYEV

Təyyar Salamoğlu keçən əsrin 80-ci illərində ədəbiyyatşünaslıq və tənqidə gələn nəslin istedadlı nümayəndələrindən biridir.

30 ildən artıqdır ki, o, bu sahələrin hər ikisində ardıcıl və məhsuldar şəkildə çalışmaqdadır. Bu illər ərzində onun tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızın problemlərinə nüfuzu, bir an da olsa, səngiməmiş, əksinə, daha da dərinləşməkdə, sistemli və konseptual səciyyədə meydana çıxmaqdadır. "Təyyar Salamoğlu" imzası bu gün ədəbi-elmi nüfuzun etalonu sayıla bilən azsaylı imzalar sırasındadır.

Alimin yaradıcılıq yolunu üç mərhələyə ayırmaq mümkündür: birinci mərhələdə onun yaradıcılığı dar ixtisas sahəsi ilə bağlı araşdırmalarla səciyyələnir. Bu illərdə o, kütləvi tirajla çap olunan "Pedaqoji mühit və uşaq ədəbiyyatı" monoqrafiyasını (1992) və XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərinə dair uşaq ədəbiyyatı nümunələrindən ibarət "Azərbaycan klassik uşaq ədəbiyyatı" (1998, M.Məmmədov və Y.Babayevlə birlikdə) toplusunu ədəbi-elmi ictimaiyyətə təqdim edir. Onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti müəyyən qədər diqqət çəksə də, bu illərdə hələ o, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının sıra nəfəri olmaqdan irəli gedə bilmir. Ancaq ədalət naminə demək lazımdır ki, bu illərdəki elmi yaradıcılığına tam şəkildə nəzər saldıqda müşahidə etmək mümkündür ki, o, heç vaxt ədəbiyyatşünaslığın sıra nəfəri kimi qalmaq fikrində olmayıb. Birinci mərhələdə Səməd Mənsur, Əhməd Cavad, Almas İldırım, Umgülsüm Sadıqzadə ilə bağlı zəngin faktlar və orijinal təhlil manerası əsasında yazılmış məqalə - araşdırmaları T.Salamoğlunun ədəbiyyatşünaslığın geniş üfüqlərinə can atmasının və bu istiqamətdə müəyyən uğurlar əldə etməsinin faktları kimi dəyərləndirmək olar. Həmin məqalələrin toplusu şəklində meydana çıxan "Faciəli talelər (Azərbaycan mühacirət və repressiya şeirinə dair portret-oçerklər)" kitabı (1998) müəllifini mühacirət və repressiya şeirinin tədqiqatçısı kimi tanıdır, ədəbiyyatşünas nüfuzunu artırır.

2000-ci illərin əvvəlləri T.Salamoğlunun yaradıcılığı üçün yeni mərhələnin başlanğıcı olur. "Təzə əsrin ibtidası"nda o, "80-ci illər Azərbaycan romanı: janr təkamülü" mövzusunda doktorluq dissertasiyası üzərində işləyir. Dövri mətbuatda sözü gedən on illiyin romanı ilə bağlı bir-birinin ardınca çap etdirdiyi məqalələr elmi ictimaiyyətin diqqətini çəkir, T.Salamoğlunun analitik təfəkkürə malik ciddi ədəbiyyatşünas obrazı formalaşmağa başlayır. Anarın, Y.Səmədoğlunun, Ç.Hüseynovun, Elçinin, M.Süleymanlının, F.Kərimzadənin, İ.Əfəndiyevin, İ.Hüseynovun, S.Azərinin və başqalarının 80-ci illər roman yaradıcılığı haqqında məqalələri elmi məcmuələrlə bərabər, dövri mətbuatda sıx-sıx görünməyə başlayır. Onun 80-ci illər romanının poetik sistemini nəzəri cəhətdən ümumiləşdirən məqalələri meydana gəlir. Tarixi romanın tipologiyası ilə bağlı elmi-nəzəri ümumiləşdirmələri, M.Baxtinin polifonik roman nəzəriyyəsinin milli praktikaya uğurlu tətbiqi (bunu deyərkən daha çox onun "Yanar ürək"dən "İdeala - monolojidən dialojiyə" adlı məqaləsini nəzərdə tuturuq), milli romanşünaslıqda ilk dəfə olaraq yeni roman üslubu- "sinkretik üslub - üslubların sinkretizmindən yaranan roman üslubu" haqqında nəzəri baxışlarını meydana qoyması, 80-ci illər romanının şərti-metaforik məzmunu, struktur problemləri ilə bağlı milli romanşünaslığımız üçün tam yeni olan araşdırmaları ədəbi-elmi ictimaiyyətin onu həqiqi romanşünas alim kimi qəbul etməsi ilə nəticələnir. Alimin "Müasir Azərbaycan romanının poetikası (XX əsrin 80-ci illəri)" (2005), "Müasir Azərbaycan romanı: janr təkamülü (XX əsrin 80-ci illəri)" (2007) və "Ən yeni Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri" (2008) adlı fundamental tədqiqatları meydana çıxır. T.Salamoğlunun kitablarında onun tənqidçi istedadının yaratdığı imkanların nəticələri də toplanıb. Həmin nəticələr, xüsusən "Yarımçıq əlyazma" romanı postmodernizm və polifonik roman konsepsiyalarının sintezində, "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ mövzusu", "Erməni kölgəsi: erməni sindromu və yaxud siranuşçuluq nədir?", "Dərddən boğulan şair... Dərddən doğulan şeir...", "Ruhun dindiyi yerdə...", yaxud “Mətləb Nağı lirik şair kimi" və b. məqalələri onun "ədəbiyyat tarixindən tənqidə doğru" gedən yolda (Abbas Hacıyev) ədəbi prosesin ən müxtəlif sahələrinə analitik nüfuz imkanlarının faktı kimi dəyərləndirilməlidir.

T.Salamoğlu içində yaşadığımız əsrin ikinci onilliyinə son dərəcə geniş diapazona malik tənqidçi, xüsusən ədəbiyyatşünas kimi daxil olur. Yaradıcılığının əhatə dairəsi o qədər genişlənir, o qədər müxtəlif ampulalarda meydana çıxır ki, ədəbi-elmi mühit onun ədəbiyyatımızın tarixi və çağdaş ədəbi proseslə bağlı yazılarını, sözün həqiqi mənasında, heyrətlə qarşılayır. Əsrin 10-cu illərində T.Salamoğlu ədəbi mühit tərəfindən qəbul edilən bir tənqidçi-ədəbiyyatşünasdan ədəbiyyatımıza elmi münasibətdə tam yeni baxış bucaqları və metodoloji yanaşmalar ortaya qoyan bir alimə qədər inkişaf yolu keçir. Sözü gedən onillikdə onun ədəbi-elmi mühitə təqdim olunan kitabları aşağıdakılardır: "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı" (2012), "Ədəbi tənqid tarixinə dair portret-oçerklər" (2014), "Azərbaycan ədəbiyyatının müasir problemləri" (2014), "İsmayıl Şıxlının bədii nəsri" (2014), "M.Ə.Sabirin milli intibah idealı" (2015), "Azərbaycan ədəbiyyatı: mübahisələr, həqiqətlər" (2016), "Qarlı aşırımdan keçən yollar" (2016), "Mir Cəlal nəsri və müasirlik" (2018). 2017-2018-ci illərdə onun bir-birinin ardınca "Azərbaycan" jurnalında çap olunan və indiyə qədər heç bir kitabında yer almamış "M.Ə.Sabir: uzaqdan və yaxından" (2016, №4), "Qaranlıq dünya" problemi və Mirzə Cəlilin nəsr qəhrəmanları" (2017, №3,4), "Türk qanlı" sənətkarın "Avropa qiyafəli, müsəlman etiqadlı" əsərləri" (2018, №1), "Vaqif və Vidadi dünyagörüşü savaşlarında" (2017, №11) məqalələrini də nəzərə alsaq, alimin son illərdə gördüyü işin miqyas nəhəngliyini təsəvvür etmək olar. Fikrimizcə, bu "təsəvvür"ü konkretləşdirmək üçün təqdim olunan kitab və məqalələrdəki araşdırmaların sahə istiqamətlərini tipoloji cəhətdən ümumiləşdirməyə xüsusi ehtiyac var.

İlk növbədə, onun əvvəlki mərhələlərdəki yaradıcılığında rastlaşmadığımız tam fərqli sahə diqqətimiz çəkir: Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi. "Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixinə dair portret-oçerklər" kitabında özünə yer alan məqalələrdə professional ədəbi tənqidimizin M.F.Axundzadədən başlayan tarixindən XX əsrin 80-ci illərinə qədərki, prinsip etibarı ilə isə müstəqillik dövrünə qədərki tənqidimizin əksər böyük nümayəndələrindən əhatəli söz açılıb. T.Salamoğlunun araşdırmalarında müstəqillik dövrünün ədəbiyyatşünaslıq düşüncəsi, qoyulan problemlərə, tənqid tariximizin nümayəndələrinin yaradıcılığına yeni elmi-nəzəri və metodoloji baxış bucağı ilə yanaşılıb. Ədəbi materiala bu cür yanaşma isə, onu tənqidşünaslığımızın böyük nümayəndələrini təkrar etməməyə, tənqid tariximizə dair öz sözünü deməyə tam şəkildə imkan verib.

Əsrin ikinci onilliyində T.Salamoğlunun ədəbi tənqidimizin tarixi ilə paralel surətdə araşdırdığı sahələrdən biri də sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Onun bu istiqamətdəki araşdırmaları "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı", "İsmayıl Şıxlının bədii nəsri", "Qarlı aşırımdan keçən yollar", "Mir Cəlal nəsri və müasirlik" kitablarında cəmlənmişdir. Bu tədqiqatlarda Əhməd Cavad, Umgülsüm Sadıqzadə, Almas İldırım, Mir Cəlal, Mehdi Hüseyn, İsmayıl Şıxlı, İlyas Əfəndiyev, F.Kərimzadə yaradıcılığı sistemli təhlil obyekti olmuşdur.

Məlumdur ki, bizim ədəbiyyatşünaslığımız sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatını əsasən iki böyük mərhələdə öyrənməyə üstünlük verir. Birincisi, sosrealizmin "qəti normativləri çərçivəsində" (T.Əlişanoğlu) olan mərhələ, yəni 50-ci illərin birinci yarısına qədərki mərhələ, ikincisi, yeni keyfiyyət mərhələsi, başqa sözlə, sosrealizmin sərhədlərinin dağılması mərhələsi.

T.Salamoğlu Mir Cəlal, M.Hüseyn yaradıcılığını birinci mərhələnin, İ.Şıxlı, İ.Əfəndiyev, F.Kərimzadənin yaradıcılığını isə ikinci mərhələnin nümayəndələri sırasında araşdırır. Lakin tənqidçi V.Yusiflinin dəqiq ifadə etdiyi kimi, yaradıcılıq stixiyası etibarı ilə "standartlara uyğunlaşan" tədqiqatçı olmadığı üçün ədəbiyyatşünaslığın mövcud standartlarından kənara çıxır və onun Mir Cəlal, M.Hüseyn yaradıcılığı ilə bağlı araşdırmaları, xüsusən Mir Cəlalın 30-40-cı illərdəki fəaliyyəti ilə bağlı apardığı sistemli tədqiqatlar prof. H.Qasımovun düzgün ümumiləşdirdiyi kimi "20-50-ci illərin ədəbiyyatını insan amilindən, şəxsiyyət başlanğıcından sərf-nəzər etmək fikrinə tənqidi yanaşma təlqin edir".

T.Salamoğlu repressiya və mühacirət ədəbiyyatını 20-30-cu illər ədəbiyyatımızın milli qolu kimi təqdim etsə də, Mir Cəlaldan və M.Hüseyndən "sosrealizmin qəti normativləri" dövrünün sənətkarları kimi bəhs açsa da, bu iki yaradıcılıq istiqamətini qarşı-qarşıya qoymaq niyyətində deyildir. Bu bir həqiqətdir ki, T.Salamoğlu "ədəbi missiyası etibarı ilə "inqilabçı" yox, "təkamülçü"dür. Dağıtmaqla yox, yaradıcı kombinasiyalarla məşğuldur" (Seyfəddin Rzasoy).

Alim ədəbi tənqid tarixinə dair araşdırmalarında olduğu kimi, sovet dövrü ədəbiyyatımızı da tədqiq edəndə bilavasitə bədii mətn həqiqətlərinə istinad edir. Məhz bu tip tədqiqat üsulu onun araşdırmalarını indiyə qədər deyilmişlərin çərçivəsindən kənara çıxarır. O, son vaxtlarda "Ədəbiyyat qəzeti"ndə "Ədəbiyyatla ədəbiyyatşünaslıq arasında" silsiləsindən yazılar çap etdirmişdir. Bu yazıların əsas dəyəri ədəbiyyatımızın tarixini, xüsusən XX əsr ədəbiyyatını öyrənmək üçün onun tam yeni bir metodoloji tədqiqat üsulu ortaya qoyması ilə müəyyənləşir. T.Salamoğlu belə bir qəti qənaətdən çıxış edir ki, "bizim ədəbiyyatımızla ədəbiyyatşünaslığımız arasında sovet rejiminin ədəbiyyat siyasəti Çin səddi kimi dayanır". Tədqiqatçı tam əminliklə belə bir məsələ qoyur ki, bizim vəzifəmiz bu Çin səddini söküb dağıtmaq, ədəbiyyatımızın həqiqi mahiyyətindən uzaq düşmüş ədəbiyyatşünaslığımızı ona yaxınlaşdırmaqdır. Alimə görə, bunun ən doğru yolu bədii mətnləri sovet ədəbiyyatşünaslıq kanonlarından, inersial təhlil təcrübəsindən azad olaraq təhlilə cəlb etməkdir. T.Salamoğlu ancaq nəzəri konsepiya ilə çıxış etməklə kifayətlənmir, özünün çoxsaylı təhlillərində bu konsepsiyanı tətbiq edir. Onun istər "sosrealizmin qəti normativləri" dövründə yazıb-yaradan Mir Cəlal, M.Hüseynlə bağlı, istərsə də sonrakı dövr sənətkarları ilə bağlı təhlilləri bu mövqedən aparılır və nəticədə tam yeni qənaətlər əldə edilir.

Adıçəkilən tədqiqatlarında alim Mir Cəlal, M.Hüseyn, İsmayıl Şıxlı, İlyas Əfəndiyev, F.Kərimzadənin sovet dövrü yaradıcılığı haqqında ədəbiyyatşünaslığımızda indiyə qədər mövcud olan baxış sistemini dəyişməyə calışıb. Etiraf etməliyik ki, ədəbiyyatşünaslığımız Cahandar ağa tipli surətləri müəyyən qədər milli mövqedən qiymətləndirməyə çalışsa da, qiymətləndirmələrin böyük əksəriyyətinin əsasında obrazların taleyini və xarakterini sinfi müstəvidən dəyərləndirmək tendensiyası qalmaqda davam edir. Tədqiqatçı istər Cahandar ağa obrazını, istərsə bədii konfliktin şərti-metaforik məzmununu, istərsə də bədii konfliktin məişət hadisələri çərçivəsində yox, siyasi qarşıdurmalardan güc alması - milli varlıqla müstəmləkəçi rejimin üz-üzə gəlməsindən yaranması məsələlərinə tam yeni aspektdə elmi həll verir. Düşünürük ki, aşağıdakı mülahizələr T.Salamoğlunun "Dəli Kür"ü metodoloji baxımdan düzgün şəkildə, büsbütün orijinal mövqedən təhlil etməsi haqqında elmi qənaət formalaşdırmaq gücündədir. "...Elmi ədəbiyyatda "Cahandar ağa milli xarakterdir" mülahizəsinin özünə yer almasını tamamilə təbii hesab edirik. Ədəbiyyatşünaslıqda bu fikir birmənalı qəbul olunmuşdur. Amma görünür ki, bəzi hallarda mahiyyətinə varılmadan qəbul olunmuşdur. Çünki çox vaxt bu tezisin ardınca "Cahandar ağa mənsub olduğu təbəqə, istismarçı sinif kimi ölümə məhkumdur" tipli mülahizələr gəlir. Halbuki bu iki fikir bir-birini tam şəkildə inkar edir. Çünki xarakter millidirsə, deməli, o, yaşarıdır, heç vaxt "ölümə məhkum" ola bilməz. Yox, əgər "ölümə məhkum"dursa, onda milli deyil. Sonuncu fikir xarakterə sinfi yanaşmanın nəticəsidir, mülkədardısa, deməli, ölümə məhkumdur. Əslində, "Dəli Kür"ün qəhrəmanı "ölümə məhkumluğ"un yox, "ölümə məhkum edilmə"nin aqibətini və ağrısını yaşayır, həm də mülkədar kimi yox, mənsub olduğu sinfin "yük"ünü çəkən obraz kimi yox, mənsub olduğu millətin xarakterini varlığında daşıyan obraz kimi" (T.Salamoğlu. İsmayıl Şıxlının bədii nəsri.s.116-117).

Tədqiqatçının yaradıcılığında Cahandar ağaya münasibətdən sonra "ictimai yuxarılar"a elmi baxışın bütöv bir konsepsiyası üzə çıxır və bu konsepsiya əslində, ədəbiyyatşünaslığımız qarşısında "ictimai yuxarılar"a - varlı təbəqələri təmsil edən obrazlara elmi yanaşmanı dəyişmək problemini qoyur. Salamoğlu öz tədqiqatlarında bu konsepsiyanı inkişaf etdirmək yolu ilə irəliləyir. İ.Əfəndiyevin "Üçatılan" povestindəki Hacı Tanrıverdi obrazına münasibətdə bu konsepsiyanın uğurlu tətbiqini müşahidə edirik. İndiyə qədər ədəbiyyatşünaslığımızda "sovet hakimiyyətinə düşmən", "inqilaba düşmən qüvvələrin ... düşmən mövqeyini ifadə edən", "dünyada varını qorumaq idealından başqa heç nə tanımayan" bir obraz kimi, başqa sözlə, sırf sinfilik mövqeyindən dəyərləndirilən bu obrazın tamam fərqli bir məzmununu və missiyasını bizə təqdim edir: "...İ.Əfəndiyevin Hacı Tanrıverdiyə münasibəti sələflərinin münasibətindən kəskin şəkildə fərqlənir. İ.Əfəndiyev Hacı Tanrıverdini tərəkəmə obalarının varlı insanlarının ümumiləşdirilmiş obrazı kimi yaradır və sovet hökumətinin gəlişi ilə onun və onun kimilərin düşdüyü acınacaqlı vəziyyətin realist təsvirini verir. Yazıçı heç bir halda Hacı Tanrıverdini "düşmən" kimi xarakterizə etmir... Hacı Tanrıverdinin taleyi mürəkkəbliklər və ziddiyyətlərlə dolu zamanın tərkib hissəsi, reallığı idi. Yazıçı bu reallıq haqqında həqiqəti ifadə edir. Bu həqiqət isə Hacı Tanrıverdiyə nifrət hissi təlqin etmir. Əksinə, düşdüyü faciəli vəziyyətlə bağlı Hacı Tanrıverdi və onun ailəsinin taleyi oxucuda ağrılı hisslər yaradır" (T.Salamoğlu. Ən yeni Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. s.193).

T.Salamoğlu Cahandar ağa, Hacı Tanrıverdi obrazlarına sinfi mövqedən verilən təhlillərin birbaşa ideoloji təsirlər altında meydana çıxdığı, buna görə də obrazların həqiqi təbiətini açmaqdan uzaq olduğu, yazıçı mövqeyinin və obrazın xarakterinin ancaq milli həyat problemlərinə, dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə obyektiv elmi baxışla düzgün açıla biləcəyi qənaətindədir. Buna görə də o, elmi mövqeyini daha əsaslı şəkildə sübut etmək üçün F.Kərimzadənin "Qarlı aşırım" romanını monoqrafik araşdırmaya cəlb edir. Monoqrafiyanın "Qarlı aşırım" romanı və ədəbi tənqid (Estetik düşüncənin dinamikliyi, tənqidi düşüncənin statikliyi)" adlı fəsilində roman qəhrəmanlarına, xüsusən Kərbəlayı İsmayıl və Abbasqulu bəy obrazlarına yanaşmaların əsas konturlarını ümumiləşdirməyə çalışır və yalnız bundan sonra "Qarlı aşırım"ın bədii mətn həqiqətləri"ni (II fəsil) təhlil müstəvisinə çəkərək Kərbəlayı İsmayıl obrazını tam yeni bir rakursda təqdim edir: "Cahandar ağa kimi Kərbəlayı İsmayıl da ölümə məhkumluğun yox, ölümə məhkum edilmənin aqibətini yaşayır. "Qarlı aşırım"da Kərbəlayının tale yolu sovet hökumətinin gəlişi ilə milli varlığın düçar olduğu böyük fəlakəti ..., milli varlığın sovet hökumətinə müqavimətini simvollaşdırır. Bu simvol daxilində Kərbəlayı tragik qəhrəman funksiyasında çıxış edir. Bu çıxışı reallaşdıran güc milli psixologiyadan gəlir" (T.Salamoğlu. "Qarlı aşırım"dan keçən yollar. s.119).

T.Salamoğlunun tədqiqatları daha geniş üfüqlərə can atmaqdadır. Onun yaradıcılığında araşdırmanın obyektləri daha geniş diapazon kəsb etməkdədir. Son illərdə o, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ədəbiyyatını da öz tədqiqat arsenalına daxil etmişdir.

Fikrimizcə, 2012-ci ildə (3-cü nömrə) "Azərbaycan" jurnalında çap etdirdiyi "Sabirin milli intibah idealı ("İctimai yuxarılar"a münasibət kontekstində)" məqaləsi ilə onun yaradıcılığı yeni bir keyfiyyət mərhələsinə daxil olur. Çünki bu məqalədə T.Salamoğlu M.Ə.Sabir satirasına tam yeni bir rakursdan yanaşma təqdim edir.

Tədqiqatçı "ictimai yuxarılar"a münasibətdə satirik gülüşün ancaq ifşaedici (öldürücü, məhvedici) xarakter daşımasına dair ədəbiyyatşünaslığımızda artıq kanonlaşmış elmi fikri qəbul etmir və məsələyə bu baxışda sinfi yanaşmanın öndə olması qənaətinə gəlir. Sabirin sənət kredosunu millətin ictimai tərbiyəsi ilə bağlayan tədqiqatçı onun satiralarında həm ictimai aşağıların, həm də ictimai yuxarıların milli şüur yoxsulluğu prizmasından tənqid edilməsi fikrini önə çəkir. Tədqiqatçıya görə, "milli şüuru oyatmaq, vətəndaş birliyinə və düşüncəsinə nail olmaq Sabirin sənət kredosu, sənət konsepsiyası idi. Şair öz sənət kredosu uğrunda mübarizə və mücadiləyə işin ibtidasından - tərbiyədən başlamışdı".

M.Ə.Sabir satirası haqqında araşdırmalarını getdikcə dərinləşdirən tədqiqatçı bu istiqamətdə yeni-yeni məqalələrlə çıxış edir. Problemlərin konseptual qoyuluşu baxımından biz onun "Sabir satirasının dialoji məzmunu" məqaləsini də xüsusi olaraq fərqləndirmək istəyirik. Əslində, bu məqalə təkcə Sabir satirasına yox, bütövlükdə milli tənqidi realizmin estetikasına fərqli bir baxış ortaya qoyur. Məlumdur ki, tənqidi realizmin estetikasında estetik idealın inkar yolu ilə təsdiqi aparıcı prinsip kimi qəbul edilmişdir. Lakin "Sabir satirasının dialoji məzmunu" məqaləsində tədqiqatçı əsaslandırmağa çalışır ki, Sabir satirasıda müəllifin estetik idealı həm inkar, həm də təsdiq pafosu ilə gerçəkləşir. Başqa sözlə, Salamoğlu Sabir satirasını ancaq eybəcərliyi tənqid pafoslu yox, eyni zamanda, cəmiyyət həyatında gedən bütün mütərəqqi prosesləri - inkişaf meyillərini öz içinə alan yaradıcılıq kimi təsəvvür edir. T.Salamoğlu Sabir satirasının polifonik məzmununu önə çəkir. M.Baxtinin polifonik-dialoji roman nəzəriyyəsində özünə yer alan dialoji əks etdirmə üsulundan bəhrələnən tədqiqatçı Sabir satirasında da "qəhrəmanın (burada satirik tipin - B.B.) söz"ünün həm özünün, həm də başqasının sözünün məzmununu əks etdirməklə dialoji səciyyə qazanması" fikrindən çıxış edərək belə bir qənaətə gəlir: "Əksər satiralarda tipin monoloqu hadisəyə yalnız özünün münasibətini yox, həm də başqalarının münasibətini ifadə edir. Məhz bu cəhət, bir daha təkrar edək ki, satiraların inkar və təsdiq məzmununu önə çıxarır" (T.Salamoğlu. M.Ə.Sabirin milli intibah idealı. s.136). Tədqiqatçı "Hophopnamə"dən dialoji məzmunlu çoxsaylı mətnləri təhlil predmetinə çevirərək Sabir satirasının ancaq inkar pafosu ilə yox, həm də təsdiq pafosu ilə böyük sənət faktına çevrilməsi düşüncəsindən çıxış edir.

Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, "tənqidçinin məlum ardıcıllıqla düşüncə hərəkəti" (Ə.R.Xələfli) miqyassız bir enerji ilə davam etməkdədir. Onun "Azərbaycan" jurnalının son illər nömrələrində çap olunmuş "Qaranlıq dünya" problemi və Mirzə Cəlilin nəsr qəhrəmanları" (2017, №3, 4), "Türk qanlı" sənətkarın "Avropa qiyafəli, müsəlman etiqadlı" əsərləri" (2018, №1) tədqiqatları artıq T.Salamoğlunun üzərinə son dərəcə ağır, lakin eyni dərəcədə şərəfli olan bir missiya götürmüş olduğunu göstərməkdədir.

Bizə elə gəlir ki, T.Salamoğlu üzərinə götürdüyü missiyanı eyni inad və cəsarətlə, eyni dözüm və təmkinlə, eyni intellektual və elmi səviyyə ilə davam etdirəcəkdir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb yaradan maarifçi və tənqidi realist sənətkarlar haqqında araşdırmalarının sərhədlərini genişləndirəcək və bu tədqiqatlar son nəticədə milli maarifçi və milli tənqidi realizmin estetikasına dair mükəmməl elmi prinsiplərin müəyyənləşməsinə gətirib çıxaracaqdır. Ona da qətiyyən şübhə etmirik ki, alim Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixinə, sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatına dair araşdırmalarını da eyni ruhda və əzmdə davam etdirəcəkdir. Biz bütün bunların ən yaxın illərdə gerçəkləşəcəyinə tam inanırıq.

525-ci qəzet.- 2018.- 21 iyun .- S.8.