Tərcümə işimizə və tərcüməşünaslığa misilsiz töhfə

“AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ ENSİKLOPEDİYASI” İŞIQ ÜZÜ GÖRÜB

Azərbaycan Dillər Universiteti (ADU) Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunan “Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası” rektoryanı şuranın iclasında təqdim edilib.

İlk dəfə oxucuların ixtiyarına verilən “Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası”nda tərcümənin fəlsəfi əsasları, predmet və problemləri, ölkəmizdə tərcümə tarixinin mühüm məqamları, nəzəri-təcrübi məsələləri əhatə olunub.

Ensiklopediya həm Azərbaycan dilinə, həm də Azərbaycan dilindən digər dillərə tərcümələrin müəlliflərini ehtiva edir, elmi işlər üçün son dərəcə ciddi həm faktoloji, həm də nəzəri bünövrə rolunu oynayır. Nəşrdə tərcüməçilər və bu sahə ilə maraqlananlar, eyni zamanda, yazarlar, filoloqlar, gənc ədəbiyyatşünaslar üçün faydalı məlumatlar yer alıb.

Kitabın redaksiya heyətində Kamal Abdulla (baş redaktor), Anar, Leyla Əliyeva (məsul katib), Rövşən Əliyev, Rüstəm Hacıyev, İsa Həbibbəyli, Muxtar İmanov, Teymur Kərimli, Afaq Məsud, Azər Mustafazadə, Möhsün Nağısoylu, Tofiq Nağıyev təmsil olunurlar. Rəyçilər isə filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Cəlil Nağıyev, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Aydın Ələkbərov, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Lidiya Qranovskaya və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Etibar Əliyevdir. Nəşriyyat redaktoru Əliş Mirzallıdır.

Kitabın ideya müəllifi, ADU-nun rektoru, akademik Kamal Abdulla bildirib ki, 10 ildən çox müddət ərzində tərtib edilən bu əsər əsl bilik xəzinəsidir. Akademikin fikrincə, ola bilsin. bəzi tərcüməçilər və müxtəlif məsələləri barədə daha dolğun məlumat əldə edilməyib, lakin onlar haqqında məlumatlar növbəti nəşrdə mütləq yer alacaq: “Kitabın hazırlanmasının arxasında çox böyük zəhmət dayanır. Burada böyük bir komandanın əziyyəti var. Biz Bakı Slavyan Universitetində belə bir nəfis kitabı ərsəyə gətirmək üçün illər öncə çox ciddi işlərə başlamışdıq və artıq işimizi yekunlaşdırdıq. İnanıram ki, bu kitab tərcüməşünaslar, mədəniyyətşünaslar, filoloqlar, yazıçılar üçün son dərəcə əhəmiyyətli bir vəsait olacaq”.

Akademik kitaba yazdığı ön sözdə Azərbaycan tərcüməşünaslığının zəngin tarixindən bəhs edib, XIV əsrdə dini əsərlərin, sülalələr haqqında təzkirələrin sətiraltı, mətni, xüsusilə də, sərbəst tərcümələrindən başlayaraq daha sonralar (XIX əsrdə) püxtələşmiş ədəbi cərəyanlara aid bədii nümunələrin - şeirlərin, təmsillərin, pyeslərin, romanların tərcüməsinə qədər yaradılan nadir nümunələr, nəhayət etibarilə, tərcüməçiliyin son dərəcə maraqlı və faydalı ədəbi-bədii peşəyə çevrilməsini şərtləndirdiyini vurğulayıb. K.Abdulla Azərbaycan dilindən başqa dillərə tərcümələrə də toxunub, onların da tərcüməçilik işindəki önəmini qeyd edib. Akademikin sözlərinə görə, tərcüməçilik işinin hər iki istiqaməti üzrə həyata keçirilən fəaliyyət bu fundamental əsərdə öz təsvirini tapıb: “İlk dəfə olaraq “Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası” adlı monumental tədqiqat əsəri oxucuya təqdim edilir. Ensiklopediya tərcümənin fəlsəfi əsaslarını, predmet və problemlərini, Azərbaycanda tərcümə tarixinin mühüm nöqtələrini, nəzəri-praktik məsələlərini və ən əsası, personaliyaları əhatə edir.

Ümid edirəm ki, Azərbaycan ədəbiyyatında praktik tərcümə ilə bağlı heç bir vacib şəxs, heç bir əhəmiyyətli əsər bu kitabda unudulmamışdır. Bəlkə bəziləri barədə daha dolğun məlumat olmadığından onlar haqqında xəbər növbəti nəşrlərə qaldı. Eyni zamanda, tərcüməşünaslığın ən əsas şaxə və istiqamətləri barədə də kitab özündə dəyərli informasiya qoruyub saxlayır.

Tərcümə mədəniyyətimizin bariz göstəricisi olan bu əsər dünyanı daha yaxşı tanımağın, özünü dünyaya daha ləyaqətlə təqdim etməyin möhtəşəm üsuludur. Tərcümə bir mədəniyyətin təzahürü deyil, ən azı iki mədəniyyətin qovuşduğu məqamdır, əsl multikultural reallıqdır. Və belə bir multikultural reallıq Azərbaycanda ümumi multikultural mənzərənin ən vacib komponentlərindəndir”.

K.Abdulla kitabın təkcə tərcüməçilər və bu sahə ilə maraqlananlar üçün deyil, eyni zamanda, filoloqlar və yazarlar üçün də xüsusi intellektual faydası olacağını, gənc ədəbiyyatşünasların ondan yetərincə faydalana biləcəklərini qeyd edib: “Belə ki, ensiklopediyanın nəzəri və praktik hissələri, personalilər yerinə yetirilən, yetirilməkdə olan elmi işlər üçün son dərəcə ciddi və möhkəm faktoloji, həm də nəzəri bünövrədir”.

Akademik “Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası”nın birdəfəlik, ilk və axırıncı təşəbbüs olmadığını, daha təkmil və dolğun variantlarının yenə də yaranacağını yazır.

“Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası”nın illərin yadigarı olduğunu qeyd edən K.Abdulla bu əsərin uzun illərin zəhməti nəticəsində ərsəyə gəlməsində alimlər, mütəxəssislərlə birgə özünün müxtəlif universitetlərdən olan tələbələrinin, magistrlərinin də əməyinin olduğunu diqqətə çatdırır.

Dillər Universitetinin tədris işləri üzrə prorektoru, professor Əfqan Abdullayev, rektorun müşavirləri dosent Seyfəl Həsənov və Ələddin Əliyev, beynəlxalq münasibətlər və idarəetmə fakültəsinin dekanı, dosent İbrahim Kazımbəyli, tərcümə və mədəniyyətşünaslıq fakültəsinin dekanı Bənövşə Məmmədova, təhsil fakültəsinin dekanı, professor Fikrət Cahangirov, filologiya və jurnalistika fakültəsinin dekanı Vüsalə Ağabəyli, Azad Həmkarlar İttifaqının sədri Misgər Məmmədov “Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası” kitabının bu sahəylə maraqlananların stolüstü vəsaitinə çevriləcəyini düşünürlər.

Ensiklopediyada Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında” 24 avqust 2007-ci il və “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin Azərbaycan dilində nəşri nəzərdə tutulan əsərlərinin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında” 30 dekabr 2007-ci il tarixli və digər sərəncamlar və sənədləri yer alıb.

M.Nağısoylu və L.Əliyeva ensiklopediyadakı “Tərcümə elm sahəsi kimi” adlı məqalədə 20-ci əsrin əvvəllərində tərcüməşünaslığın bir elm sahəsi kimi yaranıb formalaşması, elmi müddəaları və eləcə də nəzəri əsaslarından bəhs ediblər. Daha sonra müəlliflər məqalədə bu elm sahəsinin Azərbaycanda yaranıb inkişaf etməsi, orta əsrlərdən başlayaraq zaman-zaman aktuallaşması və Sovet dövründəki vəziyyəti, eləcə də çağdaş ədəbiyyatımızın inkişafındakı rolu ilə bağlı məlumatlar fikirlərini qeyd edib, tərcüməşünaslıqla bağlı elmi qaynaqlardan söz açıblar.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rövşən Əliyev “Tərcümənin nəzəri və praktik prinsipləri” məqaləsində qeyd edir ki, tərcüməşünaslıq yeni formalaşan elm olduğundan hələ hərtərəfli tədqiqata cəlb edilməmiş, bu elmin problemlərinin çox az hissəsi tərcümə nəzəriyyəçiləri tərəfindən araşdırılmışdır. Müəllif məqalədə tərcümə nəzəriyyəçilərinin işləyib hazırladıqları tərcümə prosesini öyrənən üç əsas modeldən - situativ, transformasiya və semantik modellərindən, onları bir-birindən fərqləndirən əsas cəhətlərindən danışıb.

R.Əliyevin məqaləsində adını çəkdiyi tərcümənin modelləri haqqında daha geniş məlumatı filologiya elmləri doktoru A.Rüstəmova “Tərcümənin fəlsəfi əsaslarına dair” məqaləsində verir. Müəllif burada əlavə olaraq, informasion tərcümə modelindən də danışıb.

Ensiklopediyaya tərcüməşünaslığın predmeti və problematikası haqqında məlumatları professor A.Ələkbərli eyniadlı məqaləsində yazıb. O, həmçinin, məqalədə sözügedən elm sahəsinin digər elmlərlə bağlılığından da geniş şəkildə bəhs edib.

Ensiklopediyada Azərbaycanda tərcümə ədəbiyyatı tarixindən akademik Möhsün Nağısoylu bəhs edib. O, 14-cü əsrdən başlamış 20-ci əsrə qədər bütün dövrləri ayrı-ayrılıqda tədqiq etmiş və sistemli şəkildə oxucuların ixtiyarına vermişdir. XIX və XX əsr haqqındakı tədqiqatın həmmüəllifi dosent L.Əliyevadır.

“Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası” kitabının “Personalilər” bölməsində tərcüməçilər və onların fəaliyyətləri, tərcümə əsərləri haqqında məlumatlar yer alsa da, bölmə “Tərcüməçilərin hamisi” adlandırılan IV-V əsrlərdə yaşamış və Bibliyanı latın dilinə tərcümə etmiş müqəddəs İeronimin bioqrafiyası ilə başlayır.

“Azərbaycan tərcümə ensiklopediyası”nın birinci nəşri Azərbaycan tərcüməşünaslıq terminləri lüğəti əsas korpus ilə tamamlanır.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.-2018.- 30 iyun.- S.11.