Yarasa

AZƏRBAYCAN KİNOSU – 120

PƏRVİN

Kino musiqinin, teatrın, ədəbiyyatın, təsviri sənətin sintezindən yarandı. Və bütün bu sənət növlərindən tamam fərqli, qeyri-adi janr kimi inkişaf etdi. Zaman-zaman musiqidən, sözdən, hadisədən asılılığı da azaldı.

Musiqinin belə yaratmadığı həyəcanı, sözün “deyə” bilmədiyi düşüncəni, ideyanı çatdırdığı üçün kino KİNO oldu. Məsələn, Federiko Fellininin “Amarkord”unda qar yağır, hər tərəfi ağa bələyir. Ağappaq mənzərənin içərisində birdən hardansa tovuz quşu uçub gəlir, fəvvarənin kənarına qonub rəngbərəng lələklərini açır... Bu səhnəyə necə biganə qalasan? Baxırsan və başa düşürsən ki, bax bu, kinodu, sənət əsəridi. Amma sözə çevirə bilmirsən, izah etməkdə acizsən. Həm də bəzi şeylər sözlə ifadə olununca bəsitləşir elə bil.

Çox uzun illər Azərbaycan tamaşaçısı üçün dünya kinosunu anlamaq məhz buna görə çətin olub. Sovet kinosunun “danışıram və göstərirəm” ideyalarına alışmış tamaşaçı üçün sadəcə görüntünün fəlsəfəsini, mahiyyətini dərk etmək asan deyildi. Rejissor, kinoşünas Ayaz Salayev təxminən 80-90-cı illərdən dünya kinosunu və ümumiyyətlə kinonu tamaşaçıya anlatmaq missiyasını öz üzərinə götürdü. Çağdaş internet əsrində, bir düymə ilə istənilən filmi tapmağın mümkün olduğu zamanda bir qədər qəribə səslənsə də, 80-ci illərdə az qala hamı, hər şənbə axşamı Ayaz Salayevin ekranda görünəcəyi anı səbrsizliklə gözləyirdi. Əvvəla ona görə ki, kinoteatrlardan başqa heç yerdə kinoya baxmaq imkanı yox idi və həftədə bir dəfə “Retro” verilişində müxtəlif filmlər tamaşaçılara təqdim edilirdi. Amma daha vacib məqam bütün bu filmlərin necə təqdim olunması idi. Ayaz Salayev özünün aram tərzi ilə, bir az emosional, bir az təmkinli obrazı ilə dünya kinosunun ən müxtəlif nümunələrini təhlil edir, tamaşaçının diqqətini çəkəcək məqamları qabardırdı. Bu təqdimatdan, təhlildən sonra kino daha aydın, daha təsirli görünürdü adamlara. Məsələ burasındadır ki, Ayaz Salayev mükəmməl kino təhsili almışdı - Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun kinoşünaslıq fakültəsini bitirmişdi, amma bununla yanaşı, həm də millətin xarakterini yaxşı bilirdi və Azərbaycan tamaşaçısını maraqlandıracaq məqamları dəqiq müəyyənləşdirirdi. Beləliklə, qısa müddətdə Ayaz müəllim dünya kinosunun tərcümanına çevrilmişdi. 90-cı illərin sonunda isə “Anlam” layihəsi ilə kinodakı arxetipləri təhlil edəndə o, tamam yeni üfüqləri, yeni dərin mənaları Azərbaycan tamaşaçısı üçün açmış oldu.

Ayaz Salayevin rejissor kimi ən məşhur və irihəcmli işi “Yarasa” filmidir. Film kinoya maliyyənin çox az ayrıldığı, ümumiyyətlə ölkədə filmlərin çəkilmədiyi bir dönəmdə - 1995-ci ildə ekranlaşdırılıb. Elə Ayaz Salayevin öz ssenarisi əsasında çəkilən filmi yozmaq sadə məsələ deyil. Əvvəla ona görə ki, “Yarasa” hazırlıqlı tamaşaçı üçün nəzərdə tutulmuş filmdir. İkincisi də “Yarasa” ümumiyyətlə elə süjetinə görə də xeyli qeyri-adi bir ekran əsəridir. Amma məhz bu film Azərbaycan kinematoqrafında yeni bir mərhələnin, yeni bir estetikanın əsasını qoymuş oldu. Bütün digər məziyyətləri ilə bərabər “Yarasa” filmi dünya kinosu elementlərini Azərbaycan tamaşaçısının anlaya biləcəyi dildə, formada özündə ehtiva edir.

Film sadə bir sənətşünas, amma həm də kinoman olan Ağabəyin (Rasim Balayev) həyat hekayəsini anladır. Hər gün miniatürlardan mühazirələr oxuyan Ağabəy çox sönük, adi bir həyat yaşayır. Həyatının yeganə əyləncəsi, qeyri-adiliyi kinoteatra gedib kinolara baxmaqdır. Hər gün mühazirəsini deyib tələsik kinoya gələn bu adam bir neçə saatlıq real dünyadan ayrılır. Amma əslində, o, bütün dünyanı kino kimi qavrayır, kinodan keçirib dərk edir. Bu mənada “Yarasa”da ayrıca insan taleyi olsa da, bəlli bir həyat hekayəsi göstərilsə də, bu, KİNO haqqında kinodur. Ayaz Salayev kinonun hələ səssiz dövründən başlayaraq insanlara necə təsir etməsini, inkişafını göstərir. Paul Veqenerin “Qolem”, Robert Vinenin “Doktor Kaliqarinin kabinəsi”, Fridrix Vilhelmin “Gecəyə qaçış”, Çarli Çaplinin “Böyük şəhərin işıqları” Ağabəyin maraqla baxdığı filmlərdir. Ümumiyyətlə, o vaxtlar səssiz filmləri musiqi müşayiəti ilə göstərirlərmiş... Elə Ağabəy də musiqinin müşayiəti altında bu filmlərdən hansısa kadrları yaddaşına yazır, onlarla yaşayır...

Filmin özəlliklərindən biri də sənətlə gerçək həyatı üz-üzə qoymasıdır. Ağabəy, onun düşüncələri əsl sənətin simvoludursa, buna qarşı qoyulmuş xanımı var - real həyatın, hətta məişətin təcəssümü kimi. Müəllif bunu çox sadə priyomlarla göstərir. Qızları Nərgizin xəstəliyindən danışan, həkimlərdən narazılığını dilə gətirən qadın birdən həkimlə tibb bacısının sevgisi haqda qeybətlərə keçir və bu keçid o qədər təbii alınır ki; real həyatı - məişəti, qeybət və dedi-qodu ilə dolu cəmiyyəti əks etdirdiyi üçün... Və bütün bu qaçılmazlıqlardan yeganə xilas yolu sənətdir. Ağabəyin də yarıqaranlıq kinoteatrı işıqlı dünyadan üstün tutmasının, gözləri yalnız qaranlıqda görən yarasa sayağı həyat yaşamağının səbəbi budur.

Amma günlərin birində... Mühazirədən sonra başı tələbəsi ilə söhbətə qarışan Ağabəy seansa gecikir, kinonun qapıları bağlanır, içəri heç kəs buraxılmır. Rasim Balayevin son dərəcə dəqiq oyunu bu məqamı bütün incəliklərinə kimi anlamağa kömək olur. Bağlı qapılar arxasında qalan Ağabəy əslində kinodan yox, dünyadan, öz dünyasından təcrid olunmuş vəziyyətdədir. Və elə bu an incə bir səs onu düşüncələrindən ayırır: “Bağışlayın, bunu keçən dəfə siz burda qoydunuz? Yox? Heyif, elə bildim sizindi, kimsə kitabını unudub...” Qəribədi, bütün dünyanı qadınlar yönləndirir - deyirlər. Hətta müdrik xalqımız bayatılarında - oğlanda günah olmaz, hər nə eylər, qız eylər - deyib. Elə Ağabəyin də bundan sonrakı həyatını məhz bu balaca qızcığaz, Turan (Mariya Lipkina) idarə edir. Müəllif qızın gəlişi ilə Ağabəyin həyatının dəyişilməsini işığla simvollaşdırır. Turan Ağabəyin otağına girincə bütün işıqları yandırır, pərdələri çəkir ki, evə gün işığı düşsün. Qaranlıqları qovmağa gələn Turan əslində, Ağabəyi tamam başqa zülmətə qərq etmiş olur.

Filmdə Turan sənətin simvolu, gerçək bir ilham pərisi kimi göstərilir. Gah rəssamlar üçün modellik edir bu qız, gah filmə çəkilmək istəyir, gah əməlləri ilə uzaqdan uzağa yazıçıya mövzu vermiş olur. Elə bütün bəlalar da o zaman başlayır ki, Turan filminə çəkildiyi rejissorun ağlını başından alır. Əslində, bütün bunlar - Turanın şeytanlığı və Ağabəyin əzabları sənət üçün materialdı, mövzudu, amma bunları həzm etmək, anlamaq adi insan gücü xaricindədir. Ağabəy real həyatı, ailəsini - həyat yoldaşını atıb Turanla yaşamağa başlasa belə, hər şey ekrandan göründüyü kimi sadə deyil.

Ayaz Salayev Cəfər Cabbarlının “Sevil” əsərinə ayrı bir yanaşma ortaya qoyub əslində. Çadrasını atan Sevil azadlığın, müasirliyin simvolu olub hər zaman. Amma indi çadra ayrı cür yozulur. “Yarasa”da çadrasını atan qadın, həm də sirrini açmış məxluq kimi göstərilir. Qadın sirri olunca gözəldi, maraqlıdı, cazibədardı deməli. Hər şey açılınca, aydın olunca mənasızlaşır.

“Yarasa”nın hazırlıqlı tamaşaçıya hesablandığını vurğuladım. Həqiqətən dünya kinosundan xəbərdar tamaşaçı bu filmi tamam ayrı cür qavrayır. Hələ o illərdə filmdəki eyhamlar bir çoxlarını təəccübləndirib, hətta filmə baxan kinomanlar bir neçə yerdə bu məqamların dəqiqliyinə görə alqışlayırmışlar da... Dünya kinosu şedevrlərinə eyhamlar bizim tamaşaçı üçün tamam yeni imiş. Məsələn, 1938-ci ildə çəkilmiş, rejissor Jüleyn Düvivin bəstəkar Ştrausun həyatından bəhs edən “Böyük vals” filmində unudulmaz bir səhnə var. Ştraus sevgilisi, opera müğənnisi Karla ilə faytonda, meşənin içi ilə gedir... Təbiət, hər quşun, suyun, yarpağın səsi, üstəgəl, yanındakı sevimli qadın bəstəkarı ilhama gətirir və bütün bu səslərdən, ovqatdan “Vyana meşəsinin nağılı” kimi bir şedevri bəstələyir... Ayaz Salayevin “Yarasa”sında da Ağabəy Turanla eynən o cür, faytonda gedirlər və birdən faytonçu Ştrausun həmin melodiyasını zümzümə edir. Bununla da müəllif “Böyük vals” filminə eyham vurur əslində. Amma elə bu anda artıq səsli filmin yaranması xəbərini afişdən oxuyurlar...

Əslində, səsli filmin yaranması ilə dünya mədəniyyətində çox şey dəyişib. Elə Ağabəyin də həyatında bu, böyük dəyişiklik olur. Həm yaxşı, həm də pis mənada... Ağabəy sevgilisinin, Turanın xəyanətini eşidincə gözləri tutulur. Və lap sonda yenə xanımının yanına qayıtmalı olur. Bütün film boyu böyük sənət kimi təqdim olunan həqiqət Ağabəyin həyat yoldaşının, gerçəklik, məişət simvolunun dilindən belə şərh edilir: “Bu, bir iyrənc oyundur, hamımız istəmədən buna cəlb olunmuşuq”. Sonra əlavə edir: “Gedin o bədbəxti gətirin!” Bəli, adi, sıradan adamlar üçün oyun, bədbəxtlik sayılan SƏNƏT bunu anlayanlardan ötrü ilahi işdir... Elə ona görə də gözləri tutulmuş Ağabəy bundan sonra kinonu sadəcə dinləməyə gedir və bu dəfə kinoteatrın bağlı qapıları arxasında qalan Turan olur. Amma məgər onu xilas edən olmayacaqmı? Kim bilir? Axı adiliklərdən xilas heç düşünmədiyimiz, ağlımıza gəlməyən məqamda, anda çıxır qarşımıza... Ən sadə bir sualı verir və elə bircə sualla bütün həyatı dəyişir...

Ayaz Salayevin rejissor kimi işləri elə çox deyil. Debüt olaraq çəkdiyi “Ata” sənədli filmi ilə başlayan rejissor elə o vaxtdan yolunu müəyyənləşdirib. “Ata” Hacı Zeynəlabdin Tağıyevin qızı Sara xanım haqqında filmdir. Yarıbədii, yarısənədli film milyonçunun dilənçi balası haqqında ən təsirli ekran əsəridir. İstər bu film, istər Retrodakı fəaliyyəti, istərsə də elə “Yarasa”nın özü Ayaz Salayevin vətənpərvərliyini göstərir. Amma onun vətənə olan sevgisini ən çox “Qarabağın həsrət salnaməsi” silsiləsi ifadə edir. 2 avqust Milli Kino günündə bu 2 dəqiqəlik filmləri tamaşaçılarına təqdim edən rejissor bunları söyləmişdi: “Bu, çox sadə bir layihədir. Artıq biz 4500 nəfər çəkmişik. Qarabağ qayıdana qədər mən bu işi davam etdirəcəm. Məqsədimiz dünyaya Azərbaycan xalqının Qarabağ itkisinə biganə olmadığını çatdırmaqdır. Çünki dünyada belə bir yanlış fikir formalaşıb ki, Azərbaycan Qarabağı unudacaq, qaytarmağa çalışmayacaq”. Ayaz Salayevin həyəcanla dediyi bu sözlərdən sonra filmə baxdıqca tamaşaçıların çoxu göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. Ən adi adamlar, məktəbli, tələbə, fəhlə, tərbiyəçi, müəllim, alim, həkim, hərbçi, satıcı, kosmetoloq və s. hər təbəqədən adam Qarabağ itkisini bir cür ifadə edirdi kamera qarşısında. Birisi güllədən deşik-deşik olmuş darvazasının önündə durub deyir ki, bax burdan baxanda erməni görünür, amma mən heç hara çıxıb getməyəcəm. Başqa birisi ailəsini müharibədə itirməsindən, kimsə heç müharibəni görməsə belə, qəsbkar düşmənə nifrət bəsləməsindən danışırdı. Və bütün bu adamları 2 dəqiqəlik filmlərdə toplayan Ayaz Salayev bununla dünyaya mesaj ötürür, millətinin təəssübkeşi kimi çıxış edir.

“525-ci qəzet” kollektivinin çox məzəli bir söhbəti var. O zamanlar hələ 90-cı illərdə, internetin olmadığı, yazılı mətnlərin əldən-ələ ötürüldüyü bir vaxtda kimsə yazı söz verib göndərməyəndə qəzet redaksiyasında aləm bir-birinə dəyirmiş. Axı indiki zaman deyil, internetdən tez-tələsik bir yazı tapıb versinlər, səhifə də boş qalan deyil. O zaman redaksiyada belə “kritik” məqamlardan ciddi bir çıxış yolu varmış: Bəlkə Ayaz Salayevə zəng edək müsahibə alaq - deyərmişlər... Bəli, Ayaz Salayev həmişə deməyə sözü olan, istənilən mövzuda öz fikri, həm də orijinal düşüncələri olan bir adamdı... Yazımın əvvəlində Ayaz müəllimin kino “tərcümanı” olduğunu söylədim. Ona görə, məncə, o, pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı, kiçik auditoriyalarda məruzələri ilə bərabər, həm də çoxluğa, kütləyə hesablanmış işlər görməlidir... Daha doğrusu, əsas missiyasını davam etdirməlidir.

525-ci qəzet.-2018.-3 mart.-S.14.