Rəsul Rza yaradıcılığında bəşəri duyğu və fikirlərin tərənnümü

Əli CƏFƏROĞLU

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri, Xalq şairi Rəsul Rza xalq arasında hədsiz şöhrət qazanmış, böyük istedadı, zəngin və hərtərəfli bədii təfəkkürü ilə ölümsüz əsərlər yaratmış ustad sənətkardır.

O, yüksək bədii dəyəri, bəşəriliyi, milliliyi və rəngarəngliyi özündə ehtiva edən gözəl əsərləri ilə həyat həqiqətlərini incəliklərinə qədər əks etdirib, yaradıcılığı və çoxşaxəli fəaliyyəti ilə yaddaşlarda dərin iz qoyaraq xalqımıza misilsiz sənət inciləri bağışlayıb.

19 may 1910-cu ildə Göyçay şəhərində dünyaya gəlmiş Rəsul İbrahim oğlu Rzayevin (Rəsul Rza) atası kənddə mirzəliklə məşğul olub, anası Məryəm isə evdar qadın olmasına baxmayaraq, poetik istedadı ilə şeirlər qələmə alıb, bədii nümunələri hafizəsində qoruyub yaşadıb. Atasını erkən itirmiş Rəsul anasının və soyadını götürdüyü dayısı Nurəddin Rzayevin himayəsində boya-başa çatıb. Uşaqlıq dövründən Məhəmməd Füzuli, Xurşidbanu Natəvan və Mirzə Ələkbər Sabirin şeirlərini anasının dilindən eşitdiyini bildirən şair sonradan bu barədə yazırdı: "İndi yaddaşımın səhifələrini varaqladıqca mən bir daha inanıram ki, mənim könlümə şeirə olan məhəbbətimin ilk qığılcımını anam atmışdır. Anam məndə klassik poeziya xəzinəsinə, həm də xalq yaradıcılığına dərin hörmət hissi tərbiyə etmişdir".

On dörd yaşında, oxumaqla yanaşı, şəhər kitabxanasında da işləyən Rəsul Rza 1925-ci ildə Gəncə Sənaye və Kənd Təsərrüfatı Texnikumuna daxil olmuş, lakin sonradan təhsilini yarımçıq qoyaraq bacılarının yaşadığı Bakı şəhərinə köçmüşdü. O, burada məktəb yoldaşı, şair Abdulla Faruqun vasitəsilə ədəbi aləmdə kifayət qədər tanınan Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Süleyman Rüstəm, Mehdi Hüseyn, Mikayıl Rəfili, Əli Nazim və başqaları ilə yaxından tanış olmuş, tezliklə "Gənc işçi" qəzetinə tərcüməçi kimi qəbul edilmişdi. Bundan sonra gənc şair yeni dövr ədəbiyyatının yaradıcılıq və təşkilati vəzifələrinin həyata keçirilməsi işində yaxından iştirak edib və bu sahədə öz səylərini əsirgəməyib.

Rəsul Rzanın "Bu gün" adlı ilk şeiri 1927-ci ildə Tiflisdə "Qığılcım" almanaxında dərc olunub və həmin dövrdən başlayaraq müasirlik ruhu ilə seçilən poeziya nümunələri oxucuların diqqətini cəlb etməyə başlayıb. Bundan sonra şairin "Gənc işçi" qəzetinin səhifələrində "Avropanın ölüm çağı", "Arş", "Bir avqusta", "Qara yelin xəbəri" adlı şeirləri dərc edilib.

Yaradıcılıqla yanaşı təhsilini də davam etdirən Rəsul Rza 1927-1937-ci illərdə Zaqafqaziya Kommunist Universitetində, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda, Moskva Millətlər İnstitutunda və Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil alıb. O, müxtəlif illərdə Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsinin rəisi, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının müdiri, 1939-cu ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri, Bakı kinostudiyasının müdiri, Kinematoqrafiya idarəsində rəis, 1946-49-cu illərdə Azərbaycan Kinematoqrafiya naziri, 1966-75-ci illərdə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının baş redaktoru, 1960-81-ci illərdə Asiya və Afrika Ölkələri ilə Respublika Həmrəylik Komitəsinin sədri, 1966-75-ci illərdə Xəbərlər Mətbuat Agentliyi Respublika İdarə Heyətinin sədri, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin (VII çağırış) deputatı, Lenin və SSRİ Dövlət mükafatları komitəsinin üzvü olub. 1981-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edən Xalq şairi Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

Müasir poeziyanın novatorluq yolu və prinsiplərinin müdafiəsində şairin mövqeyi kifayət qədər barışmaz və prinsipial bir xarakter daşımışdır. Belə ki, bütün sonrakı poeziyasında, öz baxışlarında öz mövqeyindən geri çəkilməyən şair get-gedə püxtələşmiş və daha da inkişaf etmişdir.

1941-ci ilin axırlarında şair bir qrup siyasi işçilərlə hərbi müxbir kimi Krıma getmiş, Azərbaycan diviziyasında hərbi müxbir kimi, həm də "Döyüşən Krım" cəbhə qəzetində işləməyə başlamışdır. Tez-tez ön cəbhə xəttinə gedən şair müharibəni canlı olaraq görmüş və cəbhə həyatının çətinliklərini yaşamışdır. Gördüklərini öz şeirlərində canlandıran şair ilk məşhur əsəri olan "Bəxtiyar" şeirini qələmə almışdır.

Həmin dövrdə o, xalqın qəhrəmanlıq mübarizəsini, qələbəyə inamını, humanizmini əks etdirən əsərlər yaratmış, 1942-ci ildə "Vətən", "Ölməz qəhrəmanlar", 1943-cü ildə "İntiqam! İntiqam...", "Qəzəb və məhəbbət" və "Vəfa" adlı şeir, hekayə və oçerklər kitablarını nəşr etdirmişdir. Qələm dostunun yaradıcılığına yüksək qiymət verən Xalq şairi Səməd Vurğun o illərdə qeyd edirdi: "Rəsul Rza romantik bir qəlblə yazdığı "İntiqam" şeiri ilə insanları, yerləri və göyləri, dağları və daşları belə intiqama-faşist cəlladlarının başına od yağdırmağa çağırdı".

Rəsul Rza beynəlxalq miqyasda baş verən hadisələrdən təsirlənərək yazdığı "Almaniya" poemasında, eyni zamanda, "Çapey", "Cəlladları durdur", "Madrid", "Həbəşistan" və s. şeirlərində hadisələri sakit, ardıcıl epik planda yox, lirik planda təqdim etmiş və bu da həmin əsərlərin janr-üslub xarakterini müəyyənləşdirmişdir.

XX əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısında cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi islahatlar sovet rejiminin keçilməz qalaya çevirdiyi sərhədlər üzərində qara pərdələri qaldıraraq dünyaya pəncərə açmaq imkanı yaratmışdır. Həmin dövrdə mədəniyyət xadimləri, şair və yazıçılar az da olsa, xarici mühitlə əlaqə saxlamağa başlamışdılar. Rəsul Rza da bu imkandan yararlanaraq beynəlxalq mövzuya müraciət etmiş və "Həbəşistan", "İki dünya", "Madrid", "Azadlıq heykəli", "Haqqın səsi" şeirlərini, "Almaniya" poemasını yazmışdır. Bu əsərlərdə fikirdən daha çox sözün yaratdığı poetik ruh, birbaşa ifadə tərzi ilə əlamətdar olsa da, şairin yaradıcılığında xüsusi mərhələni təşkil etmişdir.

Onun səfər təəssüratları səciyyəsi daşıyan bir sıra şeirləri yenilik axtarışları yolunda öncədən uğur qazanacağından xəbər verirdi. Obrazlı ifadələr və forma əlvanlığı ilə seçilən "Şəttülərəb", "Əlcəzair meydanında", "Açın qapıları - insan gəlir", "Hələ bu harasıdır" kimi şeirlər Rəsul Rza poeziyasında "Qızıl gül olmayaydı" poeması ilə başlamış yeni bir mərhələnin davamı hesab edilə bilər. 1957-ci ildə Avropa ölkələrinə - Fransa, İsveçrə, Türkiyə, Hollandiya, İtaliya, Yunanıstan, Bolqarıstan və Rumıniyaya səfər etmiş, "Zəfər ilahəsi", "Miloslu qız" kimi Fransa həyatına həsr edilmiş şeirlər yazmışdır. Məzmunca genişlik və məna çalarları ilə seçilən bu şeirlərdə şair sovet sisteminin müstəmləkəçi siyasətini xarici mühitə köçürməklə ifadə etmişdir.

Obrazlı poetik təfəkkürün artıq sistem halına düşdüyü bu yaradıcılıq mərhələsində onun qələmə aldığı "Mən torpağam", "İnsan şəkli", "Soruş" kimi şeirləri və "Bir gün də insan ömrüdür" poeması, ümumilikdə, poeziyamızın xüsusi səciyyə daşıması baxımından maraq doğurur. Çünki burada obrazlı ifadə tərzi ilə həyata vəsiqə qazanmış fikir adi fəlsəfi konsepsiya çərçivəsindən çıxaraq əsl poeziya məhsulu kimi komponentləşir və ümumi kompleksin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilir. Belə şeirlərin hər bir misrası obrazlı şəkildə ifadə edildiyindən onlar müstəqil bir əsər daxilində misra sərbəstliyini qorumaqla, öz çəkisi ilə də bir-birindən seçilir. Məşhur "Soruş" şeirində şair yazır:

Od nə çəkdi,

küldən soruş!

Baş nə çəkdi,

dildən soruş!

... Zülmətlərin möhnətini

kor söyləsin!

Bəm xalların fəryadını zildən soruş!

Ömrün çətin yollarında

daşa ləpir salsa ayaq,

Gün nə çəkdi,

ildən soruş!

Bu şeir başdan-başa müstəqil məna dəyərinə malik obrazlı poetik misralardan ibarətdir. Bu baxımdan tənqidçi Qulu Xəlilov yazmışdır: "Rəsul Rza görülmüş bir işin son bəzək-düzəyi ilə məşğul olan, başqalarının dediklərini yenidən təkrar edən şairlərdən deyil. O, sözün həqiqi mənasında, novatordur... Rəsul Rza şeirimizdə yeni fikir və forma uğrunda ardıcıl mübariz olan şairlərdəndir".

Ümumiyyətlə, 60-cı illərdə Azərbaycan poeziyası, inkişaf yolu və onun doğurduğu ideya-bədii problemlər baxımından yeni cəhətlə səciyyələnir ki, bu da özünü şairin insana, dünyaya münasibəti ilə büruzə verir. Rəsul Rzanın "İnsan şəkli", "Mən torpağam", "Soruş" adlı şeirləri, "Bir gün də insan ömrüdür" poeması poeziyanın bu səciyyəsinin bariz nümunəsidir. Bu poema insanı layiq olduğu ucalığa çatdırmaq əzminin tərənnümünə xidmət etmişdir.

Bu dövrdə poeziyada obrazlı-assosiativ ifadə üsulunun, intellektual başlanğıcın ilk nümunələrinə təsadüf olunur. Bu, ənənəyə qayıdışın yeni forması demək idi. Klassik poeziya nümunələrində rast gəldiyimiz assosiativ bədii təfəkkürün müxtəlif formaları poeziyada təkrar doğuluşu ilə yeni mahiyyət kəsb etməyə başlamışdır.

Sözə qiymət vermək, onu misra daxilində yerində və fikir elementi kimi işlətməyi bacarmaq, yeni fikir və forma axtarıb tapmaq, misra və bəndlərin məna dəyərini və tutumunu gücləndirmək Rəsul Rza yaradıcılığına məxsus əsas keyfiyyətlərdir. Bu illərdə onun yaradıcılığında mövzu dairəsi xeyli genişlənmiş, intellektual mənbə, analitik bədii idrak, müasir həyat hadisələrinə fəlsəfi yanaşma meylləri artmışdır. Belə ki, "Xalq həkimi", "Qızılgül olmayaydı", "Bir gün də insan ömrüdür", "Pəncərəmə düşən işıq", "Duyğular, düşüncələr", "Dözüm" adlı şeir kitablarında da şairin humanist, insanpərvərlik ideyaları əks olunmuşdur.

"Qızıl gül olmayaydı" poeması Azərbaycan ədəbiyyatında repressiya qurbanları mövzusunda yazılmış ən dəyərli əsərlərdən biridir. Poemanın əsas mövzusu nakam şair Mikayıl Müşfiqin həyatı və taleyidir. Bununla belə, şair qəhrəmanının timsalında 1937-38-ci illərdə Azərbaycanda otuz mindən çox ziyalı təbəqəsinə qarşı baş vermiş repressiyanın əzab-əziyyətini, rejimin insanlığa qarşı törətdiyi faciənin mahiyyətini açıb göstərmişdir. O, Müşfiqin həyatının bəzi epizodları fonunda bütöv bir tarixi dövrün, ictimai-siyasi və ədəbi mühitin mənzərələrini əks etdirmişdir. R.Rza poeziyasının tədqiqatçılarından A.Abdullazadənin qeyd etdiyi kimi, "Müşfiqin obrazında ümumiləşən poema qəhrəmanı otuzuncu illər, daha doğrusu, bu illərin faciəli hadisələridir. Ədəbiyyatda həmişə öncüllərdən olan novator şair R.Rza bu poemada da həmin illərin iç üzünü açan ilk ədib oldu".

Təhkiyənin bu formasını əsərin sonuna qədər davam etdirən şair qarşısına qoyduğu məqsədə nail olub.

1962-ci ildə çap olunmuş "Rənglər" silsiləsində iyirminci əsr insanının mənəvi aləmi rənglərin doğurduğu assosiasiyalar vasitəsilə açılır. Görkəmli türk şairi Nazim Hikmətin qeyd etdiyi kimi, "Rənglər" silsiləsində Rəsul Rza bir şair kimi özü-özünü ötüb keçmişdi. Qırx yaşına qədər o, sadəcə yaxşı şair idi. İndi isə böyük şairdir. Ola bilər onun şeirləri sizin xoşunuza gəlsin, ya gəlməsin, bu, sizin öz işinizdir - ancaq onu başqa bir şairlə qarışıq sala bilməzsiniz".

Başdan-ayağa assosiativ təfəkkürdən doğan poetik nümunələr oxucular üçün birmənalı qəbul edilə bilməz. Onlar buna öyrəşmişdi ki, əşyalar və hadisələr arasında, bənzəyənlə bənzədilən arasında uyğunluq olsun. Əgər şair sevgilisinin camalını günəşlə müqayisə edirsə, qamətini sərvə bənzədirsə - bu məqbuldur. Bu baxımdan dağ-ucalıq, vüqar timsalı, kainat-sonsuzluq timsalıdır. Halbuki assosiativ təfəkkür hər bir hadisəyə, ağıla gəlməyən qəfil yönəmdən yanaşır. Belə şeir öz oxucusundan yüksək səviyyə, xüsusi intuisiya və müəyyən istedad tələb edir. Rəsul Rza "Rənglər"in "Uvertüra"sında yazırdı:

Ağ, qara, yaşıl, sarı, qırmızı;

Hərəsi bir sınaqla bağlıdır.

Biri həsrətimizi xatırladır,

biri dərdimizi, biri arzumuzu.

Hərəsindən bir məna arayıb,

bir səbəb görən var.

Rənglər xatirələr oyadır,

duyğuları oyadır.

Gördüyümüzdən artıq görmək

istəməsək,

hər rəng adicə boyadır.

Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var,

Ağrının, sevincin, ümidin də rəngi var.

Düşündükcə açılır,

Əlvan səhifələri rənglərin.

Rəsul Rza 70-ci illərdə yazdığı əsərlərində də müasirliyə geniş yer ayırmış, onu əsas mövzu kimi qabartmağa müvəffəq olmuşdur.

Rəsul Rza yaradıcılığı milli-mənəvi dəyərlərə, vətənpərvərlik və vətəndaşlıq hisslərinə söykənərək Azərbaycan oxucusuna geniş düşünmək bacarığı aşılamış, polemik ruh və fikir hərəkəti gətirmiş, bəşəri hisslər tərənnüm edilmişdir. Odur ki, hər zaman müasir və ölməz olan bu poeziya bu gün də yaşayır, sabah da yaşayacaq!

525-ci qəzet 2018.- 16 mart.- S.6.