Elmi idrakla poetik qavrayışın qovşağında

Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində xüsusi elmi məktəb yaratmış görkəmli elm xadimidir.

O, Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının elmi-nəzəri konsepsiyasının yaradılmasının banisidir. Milli romantizm ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarından olan Hüseyn Cavidə həsr olunmuş sanballı monoqrafiyası Azərbaycan cavidşünaslığının möhkəm elmi bünövrəsidir. Məhəmməd Hadidən bəhs edən araşdırması bu böyük şairin sənət dünyasının pasportuna çevrilmişdir. Əsasən realist sənətkar kimi qəbul olunan Cəfər Cabbarlı sənətindəki romantikaya dair dərin elmi mülahizələri milli romantizm nəzəriyyəsini daha da zənginləşdirmişdir. Bütün bunların əsasında Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində romantizmşünaslıq elmi məktəbi yaranmışdır. Azərbaycanda romantizm elmi cərəyanının problemlərinə, poetika və estetikasına, habelə romantiklərin həyatı və yaradıcılğına həsr edilmiş tədqiqatlar həmin romantizmşünaslıq məktəbindən doğulmuşdur.

Böyük mütəfəkkir ədəbiyyatşünas alim kimi qəbul olunan Məmməd Cəfər Cəfərovun elmi əsərlərində nəzəri təhlil və ümumiləşdirmələr xüsusi yer tutur. “Nizaminin humanizmi” monoqrafiyası bu qüdrətli sənətkar haqqında nəzəri-fəlsəfi konsepsiyanın mükəmməl elmi ifadəsidir. Məşhur “Füzuli sevir” məqalələr silsiləsi Azərbaycan füzulişünaslıq elminin nadir hadisəsi və bu böyük qəlb şairini dərindən başa düşməyin elmi-nəzəri açarıdır. Mirzə Fətəli Axundzadədən söz açan tədqiqatlarında Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan realizminin banisinin ədəbi irsi ilə sənət fəlsəfəsini, həmçinin şəxsiyyətini vəhdətdə təqdim etmişdir. Müasirləri olan yazıçı və şairlər haqqında yazdığı oçerklərdə də o, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas yaradıcılarının mükəmməl elmi portretini yaratmışdır.

Məlum olduğu kimi, akademik Məmməd Cəfər Cəfərov hələ öz sağlığında bədii əsərlərini kitab halında çap etdirməklə bu sahəyə olan ciddi münasibətini bəyan etmişdir. Onun “Qəribə adamlar” kitabındakı hekayələr və novellalar XX əsr Azərbaycan satirik-yumoristik nəsrinin bənzərsiz və yaddaqalan nümunələridir. Bizim böyük mütəfəkkir alimin arxivindən əldə edib 2010-cu ildə kitab halında nəşr etdirdiyimiz “Xatirələr” memuarı akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun sözün əsl mənasında sənədli bədii nəsrin ustad yaradıcılarından biri olduğunu əyani surətdə nümayiş etdirir. Görkəmli elm xadiminin 1965-ci ildə yazdığı və 2017-ci ildə çap etdirdiyimiz “Get dolangilən, xainsən hələ” tragikomediyası müasir Azərbaycan dramaturgiyasının nadir nümunələrindən biridir. Bundan başqa, Məmməd Cəfər Cəfərovun 1991-ci ildə tamamladığı “İnsanlar və talelər” kinodramı böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadə və mollanəsrəddinçilik hərəkatından bəhs edən mənalı dramatik əsərdir. Bu qiymətli dram əsəri 2012-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında uğurla tamaşaya qoyulmuş, ayrıca kitab kimi nəşr olunmuşdur. Elmi fəaliyyətində olduğu kimi, bədii əsərlərində də Məmməd Cəfər Cəfərov orijinal yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə malikdir. Dərin təhlil və ümumiləşdirmə, sadəlik və obrazlı ifadə tərzi onun elmi əsərləri üçün də, bədii əsərlərindən ötrü də əsas meyardır. Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov elmi fəaliyyətində olduğu kimi, bədii yaradıcılıq sahəsində də professionaldır. Elmi əsərlərindəki bədii-obrazlı düşüncə tərzi, bədii yaradıcılığındakı həyati-ictimai proseslərə dərin və obyektiv baxış onun fəaliyyətindəki qoşa qanadların bütövlüyünü ifadə edir. Görkəmli alimin elmi idrakla bədii düşüncənin qovşağında yaranan bədii əsərləri bir yerdə kitab halında toplanılıb nəşr edilməyə, onun bədii yaradıcılığı haqqında elmi tədqiqatların yazılmasına layiqdir.

İllərdən bəri şəxsi arxivimizdə saxladığımız “Bir mənzum məktuba cavab” adlı poeması Məmməd Cəfər Cəfərovun poeziya sahəsində də istedadlı qələm sahibi olduğunu meydana qoyur. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda çalışan elm adamlarının həyatına həsr olunmuş “Bir mənzum məktuba cavab” poemasında müəllif elmi mühitin real poetik mənzərəsini yaratmışdır. Əsərdə Məmməd Cəfər müəllim özü ilə birlikdə çalışmış alim yoldaşlarının bir-birindən fərqlənən fərdi xüsusiyyətlərini təqdim etmiş, az sözlə onların özünəməxsus portret cizgilərini canlandırmağa müvəffəq olmuşdur. Bütövlükdə “Bir mənzum məktuba cavab” poeması elmi mühitin poetik panoramını təqdim edir. Müasirlərinin obrazlarını “Get dolangilən, xainsən hələ” tragikomediyasında örtülü şəkildə göstərən Məmməd Cəfər Cəfərov bu poetik mənzuməsində onların bir çoxunu öz adı və soyadı, habelə səciyyəvi xarakterləri ilə birlikdə oxuculara çatdırmışdır. Əsərdəki nikbin yumoristik ruh da onun müasirləri haqqında açıq danışmasına imkan yaradır.

Poemadakı romantik ruh adları çəkilən tanınmış elm adamlarına yüksək münasibəti nəzərə çarpdırır.

“Bir mənzum məktuba cavab” poeması Məmməd Cəfər Cəfərovun poetik istedadı haqqında dolğun təsəvvür ifadə edir. Poema müəllifin şeirşünaslığa dərindən bələd olmaqla bərabər, həm də orijinal bədii təsvir və ifadə vasitələri yaratmaq qabiliyyəti ilə də yadda qalır. Bu əsər peşəkar bir şairin yetkin bir bədii əsəri təəssüratı oyadır.

Təəssüf ki, “Bir mənzum məktuba cavab”ın əlimizdə olan variantı bir qədər natamamdır. Əsərin tam variantını axtarmaq səylərimiz hələ də ki, bir nəticə verməmişdir. Lakin poemanın bizdə olan variantı əsərin ideya-məzmunu haqqında ümumiləşmiş təəssürat yarada bilir. Bununla belə, düşünürük ki, “Bir mənzum məktuba cavab” bəlkə də həmin məktubun ünvanlandığı şəxsin, yaxud əsərdə adları çəkilən elm adamlarının ailələrində qorunub saxlanılır. Belə halda “Bir mənzum məktuba cavab”ın tam mətnini bizə təqdim edəcək şəxslərə əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm.

Məmməd Cəfər Cəfərovun 30 avqust 1960-cı ildə yazılmış “Bir mənzum məktuba cavab” poeması dövrün ədəbi mühitinə işıq salmaqla bərabər, bugünkü elm adamları, yeni elmi nəsillər üçün də düşündürücü və əhəmiyyətlidir. Bunu nəzərə alaraq, poemanın bizdə olan mətnini oxuculara təqdim edirik. Elmi idrakla poetik qavrayışın qovşağında yazılmış bu əsər Məmməd Cəfər Cəfərovun bədii yaradıcılığını tamamlayır və şeir sahəsindəki istedadını diqqətə çatdırır. Poema Məmməd Cəfər müəllimin özünün elmi mühiti və müasirləri məsələsinə də aydınlıq gətirməyə imkan verir.

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, akademik

525-ci qəzet.- 2018.- 17 mart.- S.12.