Bir cümhuriyyət xadimi: Leon Kriçinski

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100

Vilayət QULİYEV

Polşa tatarlarının tanınmış simalarından Olqerd Kriçinski (1884-1942) ilə bir sırada onun kiçik qardaşı - hüquqşünas, tarixçi-alim, naşir-publisist, ədəbi dairələrdə və dövri mətbuat səhifələrində daha çox Arslan bəy təxəllüsü ilə tanınan Leon Nayman Mirzə Kriçinski (1887-1939) də Azərbaycan Cümhuriyyətinin qısa ömürlü tarixində, eləcə də gənc milli dövlətin idarəçilik sistemində müəyyən izlər qoymuşdu.

Qardaşların həyat yolu və taleyi biri-birinə çox bənzəyirdi. Leon da ali təhsilini Peterburq universitetinin hüquq fakültəsində almışdı. Burada əsasən Polşa tatarlarından ibarət “Müsəlman tələbələr dərnəyi”ni qurmuş və fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdi. Dərnəyin qarşısına qoyduğu əsas vəzifələrdən biri Polşa tatarlarının tarix və mədəniyyətinin öyrənilməsi və təbliği, habelə islam dünyası ilə əlaqələrin qurulması idi.

Təhsilini başa vurub ailəsinin yaşadığı Varşavaya qayıtdıqdan sonra 1912-ci ildə burada “Yoxsul müsəlmanlara yardım cəmiyyəti” adlı xeyriyyə qurumu təsis etmişdi. Cəmiyyətin sədri atası, istefada olan general-leytenant Konstantin Kriçinski, katibi isə Leon özü idi.

Xeyriyyə cəmiyyəti qarşısına yerli tatar uşaqları üçün milli məktəblər açılması, habelə yoxsul müsəlmanlara yardım göstərilməsi kimi iki əsas vəzifə qoymuşdu. “Polşa tatarları. 1918-1939” kitabının müəllifi Əli Mişkieviçin yazdığına görə, bu xeyriyyə ocağının üzvləri, eləcə də onun işinə yardım göstərənlər sırasında Polşa tatarları ilə yanaşı, Volqaboyu və Qafqaz müsəlmanları da var idi. Məsələn, arxiv sənədlərində Varşava universitetinin azərbaycanlı tələbəsi Xəlil Sultanovun təhsil xərclərinin cəmiyyət tərəfindən ödənilməsi ilə bağlı məlumata təsadüf olunur.

Ali hüquq təhsili almasına baxmayaraq, Leon Kriçinski ilk gənclik illərindən tarixi-filoloji araşdırmalara və jurnalistikaya ciddi maraq göstərmişdi. Tədqiqatçı kimi diqqətini daha çox çəkən mövzu isə mənsub olduğu xalqın-Polşa tatarlarının-tarixi keçmişi və xristian mühitində formalaşan özünəməxsus mədəniyyəti idi. 1917-ci ildə Petroqradda onun çoxillik araşdırmaların bəhrəsi kimi “Polşa, Litva, Ukrayna və Belorusiya tatarları haqda biblioqrafik materiallar” adlı sorğu kitabı çap edilmişdi.

Müəllif kitaba yazdığı müqəddimədə mövzuya müraciətinin səbəblərini belə izah edirdi: “Rusiyada məskunlaşan çoxsaylı müsəlman xalqları arasında Litva tatarları (onlara Polşa tatarları və “lipka” da deyilir) xüsusi maraq doğururlar. Nə Litvanın hüdudsuz qonaqpərvərliyi, nə humanist Polşanın səxavətli güzəştləri, nə də başqa soydan olan xalqları ruslaşdırmağa can atan mütləqiyyət Rusiyasının amansız sülalə siyasəti heç zaman Litva tatarlarının daxilindəki islam sivilizasiyası nurunu söndürə bilmişdi. İman birliyi və müştərək tarixi keçmiş zəminində həmdinlərinə qırılmaz tellərlə bağlanan Qərb müsəlmanları nəsildən nəslə ümid dolu nəzərlərini daim dirçəlməkdə olan Şərqə yönəltmişdilər. Diqqəti Litva tatarları ilə bağlı mövcud ədəbiyyata cəlb etmək və Rusiyanın qərbindəki bu etnoqrafik müsəlman adası ilə tanışlığı asanlaşdırmaq əsərdə qarşıya qoyulan əsas vəzifədir”.

Kitabın “Tarix”, “Heraldika”, “Etnoqrafiya”, “Statistika” bölmələrində təxminən son 500 il ərzində göstərilən ərazilərdə yaşamış tatarlarla bağlı 239 mətbu araşdırmanın və 11 əlyazmanın adına rast gəlmək mümkündür.

L.Kriçinski 1917-ci il fevral inqilabına qədər Rusiya paytaxtında fəaliyyət göstərən “Polşa, Litva, Ukrayna və Belorusiya Tatarları Cəmiyyəti”nin məsul katibi, inqilabın ilk aylarında isə Petroqrad Müsəlman Klubunun sədri olmuşdu. Bu klub Rusiya imperiyasının ziyalı türk-müsəlmanların bir araya gəlməsi və köklü dəyişikliklər dövründə fəal siyasi həyata cəlb edilməsi istiqamətində müəyyən işlər görmüşdü. Leon Kriçinskinin Petroqrad tatar qvardiya alayının təşkilində də müəyyən rolu olmuşdu.

1918-ci ilin baharında qardaşı Olqerd və dayısı Aleksandr Axmatoviçlə birlikdə çoxsaylı Polşa tatarları “desantının” tərkibində tarixi vətən saydıqları Krıma gələn Leon iyun-oktyabr aylarında general Masey Sulkeçin qurduğu hökumətdə dövlət dəftərxanasının rəisi kimi çalışmışdı. Eyni zamanda, tarixi araşdırmalarını davam etdirmiş, Krım arxivlərindən yararlanaraq “Ucqarlarda rus siyasəti oçerkləri” ümumi başlığı altında sənədlər və materiallar toplusu hazırlamışdı. Həmin materiallar tezliklə “Krım tatarlarına dini təzyiq göstərilməsi məsələsinə dair” (1919) və “Krım tatarlarının maarif və mədəniyyətinə qarşı mübarizə”(1920) adları altında Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə Bakıda, Zəhmətkeş Türk Ziyalıları İttifaqı xətti ilə nəşr olunmuşdu.

General Denikinin zərbələri altında Sulkeviç hökuməti süquta uğradıqdan sonra Olqerd və Leon Kriçinski qardaşları da soydaşları olan bir qrup Polşa tatarı ilə birlikdə Azərbaycana üz tutmuşdular. Öz milli dövlət institutlarını formalaşdırmağa başlayan Cümhuriyyətin türk ruhu, türkçülük duyğusu ilə yaşayan belə insanların bilik, təcrübə və idarəçilik qabiliyyətinə ehtiyac böyük idi. Leon Kriçinski Nazirlər Şurası sədrinin 8 may 1919-cu il tarixli əmri ilə hökumət dəftərxanasının (indiki anlamda katiblik, yaxud işlər idarəsinin) rəisi, habelə “Vestnik Pravitelstva Azerbaydjanskoy Respubliki” adlı rəsmi nəşrin redaktoru olmuş, bir müddət həm də Nazirlər Şurası yanındakı Xüsusi şöbənin işinə rəhbərlik etmişdi.

Bakıda da tarixçi - publisist fəaliyyətini davam etdirən Leon Kriçinski burada nəşr etdirməyə imkan tapdığı “Krım tatarlarına dini təzyiq göstərilməsinə dair” toplusunun girişində yazırdı: “Ucqarlardakı rus siyasəti hər yerdə qarşısına yalnız bir məqsəd-”yerli sakinlərin” zorla ruslaşdırılması vəzifəsini qoymuşdu. Bu işin öhdəsindən gəlmək üçün istifadə olunan vasitələr eyni səciyyə daşıyırdı. Ona görə də sadəcə Krıma dair materiallarla tanışlıq həmin siyasətin tam mənzərəsini (kursiv mənimdir - V.Q.) açmağa kifayət edər”. Göründüyü kimi, müəllif Krım tatarlarının faciəli taleyi prizmasından bütün Rusiya müsəlmanlarının vəziyyətini göstərmək istəmişdi. Hətta ilk öncə elə düşünmüşdü ki, imperiyanın heç bir yerində türk-müsəlman əhalinin vəziyyəti Krımdakından pis ola bilməz. Lakin Bakıya gəldikdən və Azərbaycan türklərinin yaxın tarixi keçmişi, onların çarizm dövründə məruz qaldıqları təzyiqlərlə tanışlıqdan sonra fikrini dəyişməli olmuşdu.

O, 1919-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Cümhuriyyəti xarici işlər nazirinə müraciət edərək çar hakimiyyətinin müstəmləkə siyasətinə dair sənəd və materialları toplamaq məqsədi ilə xüsusi komissiyanın yaradılması təklifini irəli sürmüşdü. Xarici işlər naziri M. Y. Cəfərovun 13 oktyabr 1919-cu il tarixli 59 saylı əmri ilə L. Kriçinskinin rəhbərliyi altında “Zaqafqaziyanın müsəlman əhalisinə qarşı rus siyasətinə dair” arxiv sənədlərini toplamaq üçün komissiya təsis edilmişdi. Onun tərkibinə Konstantin (Kərim) Sulkeviç, Nazirlər Şurası Dəftərxanasının draqomanı (kargüzar), şair Əli Yusif Yusifzadə (1900-1937) və daxili işlər nazirliyinin katibi Məhəmməd bəy Ağayev (sonralar Şərq incəsənəti üzrə dünya miqyasında tanınan mütəxəssis, Miçiqan universitetinin professoru Məhəmməd Ağaoğlu (1896-1949) daxil idilər. 1919-cu ilin dekabr ayında parlamentin qanunvericilik şöbəsinin müdiri Hüseyn bəy Mirzəcamalov (1878-1974) da komissiyanın işinə cəlb edilmişdi. Qurumun fəaliyyətini xarici işlər nazirliyi maliyyələşdirirdi. L. Kriçinski və həmkarları təxminən altı ay ərzində üç hissədən ibarət “Oçerki russkoy politiki na okrainax” (“Ucqarlarda rus siyasəti oçerkləri”) sənədlər məcmuəsini hazırlayıb çap etdirmişdilər. Hökumətin sərəncamına əsasən, toplu rəsmi dövlət nəşriyyatında, Xarici işlər nazirliyinin vəsaiti hesabına nəşr olunmuşdu. Onun nüsxələri parlament sədrinə, fraksiya rəhbərlərinə, hökumət üzvlərinə, diplomatik korpus nümayəndələrinə, qəzet və jurnal redaksiyalarına paylanmışdı. Komissiya işini Cümhuriyyətin süqutuna - 1920-ci ilin aprelinə qədər davam etdirmişdi.

L.Kriçinski və həmkarlarının fədakar əməyi nəticəsində Bakı, Gəncə, Şamaxı arxivlərindən 1863-1920-ci illərdə çarizmin Azərbaycan türklərinə qarşı çevrilmiş milli ayrı-seçkilik və müstəmləkəçilik siyasətini əks etdirən onlarla sənəd aşkara çıxarılaraq ictimailəşdirilmişdi. Növbəti hədəf daha zəngin sənəd və materialların toplandığı, onilliklər boyu Qafqaz canişinliyinin mərkəzi olmuş Tiflis arxivləri idi. Lakin 1920-ci ilin aprelindəki bolşevik çevrilişi bu niyyətin həyata keçirilməsinə imkan verməmişdi.

Bolşevik ideoloqlarının hələ tarixi sənədlərə “əl gəzdirməyə”, sərt qadağalar və siyasi senzura tətbiq etməyə imkan tapmadıqları dövrdə, necə deyərlər, isti izlərlə tərtib olunan məcmuə regiondakı rus müstəmləkə siyasətinin sənədlərlə əks olunmuş gerçək mənzərəsini yaradırdı. Adıçəkilən nəşr müəllifin Azərbaycan xalqına, onun azadlıq və müstəqillik istəyinə, milli hiss və duyğularına hörmətinin təzahürü kimi də diqqətəlayiqdir.

“Rus hökuməti müsəlmanların yaşadıqları bütün yerlərdə onların dini hisslərinə toxunurdu”, - deyə L.Kriçinski öz tarixi torpaqlarında ikinci dərəcəli vətəndaşlara çevrilmiş Azərbaycan türklərinin ağır vəziyyətini təsvir edərək yazırdı. - “Bakıda, müsəlman qəbiristanlığında Aleksandr Nevski pravoslav kilsəsinin və Aleksandr Nevski ticarət sıralarının inşası müsəlman əhaliyə həqarətdən başqa bir şey deyildi. Yenə də Bakıda, məşhur Xan sarayı kompleksinə daxil olan məscid binası və yerli müsəlmanların müqəddəs saydıqları Seyid Mürtəza məqbərəsi gömrükxana idarəsinə çevrilmişdi. Rus xəzinəsi Balaxanıda müsəlman qəbiristanlığı ərazisindən neft mədəni kimi istifadə edirdi. Yerlərdəki rus idarəçilər də xalqın dini və milli hisslərinə hörmətsizliklə yanaşmaq baxımından mərkəzi hökumətdən nümunəgötürürdü. Misal üçün, inqilabdan (1917-ci il Fevral inqilabı - V.Q.) az əvvəl Bakı dairə məhkəməsinin sədri M.İ.Kudryavtsevin üstündə Quran saxlanan rəhili müqəddəs kitabla birlikdə məhkəmə zalından çıxarmaqla bağlı verdiyi əmr bakılıların yaxşı yadındadır”. “Zaqafqaziyada rus siyasətinə dair sənədlər” məcmuəsində toplanan materiallar tatar müəllifin çarizmin milli ucqarlardakı müstəmləkə siyasətini Azərbaycanın timsalında öyrənmək baxımından yerli tarixçiləri qabaqladığını və onlara örnək göstərdiyini söyləməyə əsas verir.

Leon Kriçinski Bakıda qaldığı bir ildən çox müddət ərzində həm inzibati-idarəçilik, həm də elmi yaradıcılıq sahələrində yorulmadan çalışmışdı. Lakin milli hökumətin süqutu onun da gələcəklə bağlı planlarını və düzənli iş ahəngini yarıda qırdı. Cümhuriyyətlə az-çox əlaqəsi olanların hamısına qarşı total terrorun geniş vüsət aldığı 1920-ci ilin iyununda o, Bakıdakı bolşevik cəhənnəmindən sadəcə xoşbəxt bir təsadüf nəticəsində xilas olmuşdu. Həmin ilin aprelində Tiflisdə, Cənubi Qafqaz respublikaları konfransında iştirak edən böyük qardaşı Olqerd Kriçinski çevriliş xəbərini alandan sonra Bakıya dönmədən Rumıniya üzərindən Polşaya qayıda bilmişdi. Kiçik qardaşa isə Azərbaycan paytaxtındakı Litva konsulu, tanınmış yazıçı və diplomat Vinsas Kreve Mitskyaviçus (1882-1954) yardım əli uzatmışdı.

Azərbaycan və Litva respublikaları arasındakı razılığa əsasən, 1919-cu ilin martında Bakıda Litva konsulluğu açılmışdı. Yeni dövləti təmsil etmək isə Bakı real məktəbinin rus dili və ədəbiyyatı müəllimi, milliyyətcə litvalı Kreve-Mitskyaviçusa həvalə olunmuşdu. Məhz onun köməyi sayəsində bir sıra digər həmvətənləri ilə birlikdə L.Kriçinski də Litva vətəndaşı pasportu almış, konsulla birlikdə əvvəlcə Moskvaya, oradan isə 1939-cu ilə qədər Polşanın tərkibinə daxil olan Vilnoya (Vilnüs - V.Q.) gedə bilmişdi.

Burada o, 1921-1932-ci illərdə Vilno dairə məhkəməsində hakim, sonrakı dövrdə isə Zamoşç və Qdınya dairə məhkəmələrinin sədr müavini vəzifələrində çalışmışdı. Hüquqi və ictimai-mədəni sahələrdəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən Polşa hökuməti 1933-cü ildə L. Kriçinskini “Xidmətlərə görə qızıl xaç” (Zloty Krzuz Zaslugi) ordeni ilə təltif etmişdi.

Polşanın müstəqilliyə qovuşması ölkədəki dini və milli azlıqlardan biri kimi tatar icması qarşısında da müəyyən imkanlar açmışdı. 1926-cı ildə Vilnoda Polşa Tatarlarının Mədəni-Maarif Cəmiyyəti adlı təşkilat qurulmuşdu. Cəmiyyətin iki ildən sonra keçirilən ilk qurultayında onun Mərkəzi Şurasını yaratmaq qərara alınmışdı. Şuranın sədri vəzifəsinə böyük qardaş Olqerd Kriçinski seçilmiş, Leon Kriçinski isə yenicə təsis olunan və Polşa tatarlarının intellektual qüvvələrini öz ətrafında toplayan “Roçnik Tatarski” (“Tatar salnaməsi”) elmi məcmuəsinin redaktorluğunu öz üzərinə götürmüşdü.

Əsərlərini Arslan bəy (Leon adının türkcəyə tərcüməsi-V.Q.), Leon Kriçinski, Leon Mirzə Naymanski və b. imzalarla çap etdirən kiçik qardaş otuz ilə yaxın müddət ərzində səmərəli elmi-publisist fəaliyyətlə məşğul olmuş, özündən sonra zəngin irs qoyub getmişdi. Onun din, tarix, etnoqrafiya, hərbi iş və s. məsələlərə dair çoxsaylı araşdırmaları iki dünya müharibəsi arasında Polşanın “Roçnik Tatarski”, “Lyud”, “Przeglond İslamski”, “Slovo”, “Kuryer Vilenski”, “Vsxod”, “Zyçie tatarski” kimi qəzet və məcmuələrin səhifələrində özünə yer almışdır. Müəllifin “Sərhəd bölgələrində rus siyasəti”, “1831-c il üsyanı zamanı Polşa ordusundakı Litva tatarları”, “Vilno məscidinin tarixi”, “Polşa tatarlarının 1922-1932-ci illərə dair tarixi biblioqrafiyası” və başqa araşdırmaları faktların zənginliyi və yanaşma tərzinin prinsipiallığı baxımından bu gün də öz elmi əhəmiyyətini qorumaqdadır. Tatar ziyalısı məhsuldar elmi-ədəbi fəaliyyətinə görə 1936-cı ildə Polşa Ədəbiyyat Akademiyasının Gümüş Dəfnə (Srebrny Wawrzyn Akademicki) mükafatına layiq görülmüşdü.

L.Kriçinski 1930-cu ildən Polşa Şərqşünaslar Cəmiyyətinin, 1932-ci ildən isə Ölkəşünaslıq Assosiasiyasının üzvü idi. Şərqşünaslar Cəmiyyəti xətti ilə Türkiyə və Mərakeşdə elmi ezamiyyələrdə olmuş, hər iki ölkədə Polşa müsəlmanları ilə bağlı araşdırmalar aparmışdı. Mərakeşə səfər təəssüratları 1934-cü ildə Vilnoda çapdan çıxan “Mərakeş günəşi” adlı kitabda əksini tapmışdı. İslamşünaslıq sahəsindəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən ərəb dövləti Leon Kriçinskini “Alauit taxt-tacı” ordeni ilə təltif etmişdi. Onun tarixi keçmişinə yaxşı bələd olduğu və tanınmış ziyalıları ilə sıx əlaqə saxladığı Türkiyəyə səfəri ölkənin ədəbi-mədəni dairələrində böyük maraqla qarşılanmışdı. Bu münasibətlə Məhərrəm Feyzi bəy adlı müəllif populyar “Cümhuriyyət” qəzetində “Lehistanda hakimlik yapan bir türk - Arslan bəy tatkikat icrası İstanbula gəldi” məqaləsini dərc etdirmişdi.

Vilnoda Polşa tatarlarının Milli kitabxanasının və Arxivinin yaradılması L.Kriçinskinin xalqı qarşısında mühüm xidmətlərindən biri idi. O, “Polşadakı tatar ailələrinin herbləri” kitabını tərtib edən komissiyanın rəhbəri, Polşa Tatarları Mədəni-Maarif Cəmiyyəti Mərkəzi Şurasının üzvü, sonralar isə sədri olmuş, Varşavadakı Müsəlman qmininə (müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi inzibati-ərazi vahidi-V.Q.) rəhbərlik etmişdi. 1932-1938-ci illərdə 3 cildini çapa hazırladığı “Roçnik Tatarski” məcmuəsi bu gün də yerli tatarlarının çoxəsrlik tarixi, mədəniyyəti, dili, adət-ənənələri və etnoqrafiyası ilə bağlı ən mötəbər qaynaqlardan biri sayılmaqdadır. O, nüfuzu və əlaqələri sayəsində dövrün bir çox türkoloqlarını, tarixçi və şərqşünaslarını nəşrin ətrafına toplaya bilmişdi. Topladığı materiallar əsasında, habelə məsləhəti və yaxın köməyi sayəsində qohumu, Vilno universitetinin yetirməsi, istedadlı tarixçi və etnoqraf Stanislav Kriçinski (1911-1940) sovet işğalından az əvvəl, 1938-ci ildə “Litva tatarları. Tarixi-etnoqrafik araşdırma təşəbbüsü” adlı kitabı başa çatdırmışdı. Bu maraqlı əsərin mətni tam şəkildə “Roçnik Tatarski”nin 3-cü cildinə daxil edilmişdi.

L.Kriçinskinin Azərbaycan siyasi mühacirətinin bir sıra nümayəndələri, xüsusən də M.Ə.Rəsulzadə ilə Bakıdan başlanan dostluq münasibətləri sonrakı illərdə Türkiyə və Polşada da da eyni işgüzarlıq və səmimiyyətlə davam etmişdi. “Roçnik Tatarski”nin ilk sayı çapa hazırlanarkən redaktorun - “Arslan bəyin” xahişi ilə Məhəmməd Əmin nəşrə xeyir-dua səciyyəsi daşıyan “Əleyküm-salam” adlı səmimi təbrik sözü yazmışdı. Müəllif məqaləsinin adını onun Leon Kriçinskinin salamlarının və arzularının əks olunduğu dostluq məktubuna cavab kimi meydana çıxması ilə əlaqələndirmişdi.

“Polşa tatarları haqqında bizim tələbələrdən, habelə keçmiş çar Rusiyasının böyük şəhərlərində yaşayan dost-aşnalardan çox eşitmişdim, - deyə Məmməd Əmin yazırdı. - Onlar danışırdılar ki, islam ümmətinin Polşadakı bu nümayəndələri türk, yaxud tatar, ya da özlərinin dediyi kimi, “müsəlman dilini” əsla anlamadıqları halda, islamla bağlı hər şeyə böyük sevgi ilə yanaşırdılar. Müsəlman bayram və ayinlərinin qeyd edildiyi günlərdə məxsusi bu məqsədlə bir yerə toplaşan türk-tatar tələbələrinin islamın tarixi, adət-ənənələri haqda söhbətlərini acgözlüklə dinləyirdilər. Əgər tələbələrdən biri Polşa tatarlarının qətiyyən anlamadıqları ərəb dilində Quran oxumağa başlayırdısa, bu qiraətdən böyük zövq alır və hədsiz diqqətlə qulaq asırdılar”.

Məcmuənin ilk sayında azərbaycanlı siyasi mühacirin - Cümhuriyyətin daxili işlər naziri Xəlil bəy Xasməmmədovun yazısı və Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris sülh konfransında de-fakto tanınması ilə bağlı təntənəli mərasimdə iştirak edən Parlament üzvlərinin toplu şəkli də verilmişdi.

L.Kriçinskinin Ə.Topçubaşovla münasibətləri də maraqlıdır. XX əsrin əvvəllərində Rusiya müsəlmanlarının şəksiz lideri kimi tanınan Əlimərdan bəyin Polşa tatarları arasında da böyük nüfuzu vardı. “Ə.Topçubaşova gəldikdə isə o, həyatının son günlərinə qədər Polşa tatarları ilə sıx əlaqə saxlayırdı - deyə L.Kriçinski azərbaycanlı müasirini xatırlayaraq yazırdı. - 1932-ci ildə “Roçnik Tatarski”nin ilk sayı çıxanda ondan məktub almışdım. Bu məktubda nəşrlə bağlı çoxlu təriflər və xoş sözlər vardı. Eyni zamanda, azadlıq uğrunda dönməz mübariz və böyük təcrübəyə malik tanınış yazıçı-publisist kimi Əlimərdan bəy mənə bir sıra dəyərli məsləhətlər verir, kütlələrlə necə işləmək, onların maraq və diqqətini necə cəlb etmək haqqında fikirlərini bölüşürdü”.

Azərbaycanlı siyasi liderin Parisdən Varşavaya, tatar həmkarına göndərdiyi və Leon Kriçinskinin Ə.Topçubaşovla bağlı vida yazısında yer alan 14 iyul 1932-ci il tarixli məktubda deyilirdi: “Sizi həmişə Polşa-Litva tatarları arasındakı dostlarımdan saymışam. Belə dostlarım isə istər Peterburq Universitetində təhsil aldığım illərdə (1883-1888), istərsə də rəhbərliyim altında Rusiya müsəlmanlarının Moskva, Peterburq və Nijni-Novqorod qurultaylarının keçirildiyi dövrdə (1905-1917) yetərincə olmuşdur. Artıq aradan müəyyən zaman ötdüyündən təbii ki, onlardan bəzilərinin adlarını unutmuşam, amma bununla belə Murziç, Boqdanovski, Smoliç kimi tatar dostlarımı çox yaxşı xatırlayıram. Sizinlə eyni soyadı daşıyan, ən başlıcası isə güclü qələmə malik olan və müsəlman patriotu kimi şöhrətlənən həmvətəninizi (ehtimal ki, professor S.Kriçinski nəzərdə tutulur-V.Q.) yaxşı tanıyırdım. İnanmaq istərdim ki, soydaşlarınız arasında da məni xatırlayanlar az deyillər”.

Çox güman, atasının təsiri altında Əlimərdan bəyin böyük oğlu, şərqşünas-alim Ələkbər bəy Topçubaşi da Polşa tatarlarının həyatı, tarix və mədəniyyətləri ilə yaxından maraqlanmağa başlamışdı. 1930-cu ildə Varşavada çıxan “Herald” dərgisində onun “Litva müsəlmanlarının heraldikasına dair” adlı maraqlı elmi məqaləsi dərc olunmuşdu.

Atasının vəfat etdiyi 5 noyabr 1934-cü ildə Parisdən L.Kriçinskiyə göndərdiyi məktubda Əli Əkbər Topçubaşi yazırdı: “Bilirəm ki, atam sizin soydaşlarınız haqqında da fikirləşirdi. Həm də bildiklərim sadəcə bununla məhdudlaşmır. Atam ölümündən sonra mənim üçün müqəddəs olan vəsiyyətlərini qoyub gedib. Burada öz həmvətənlərimizlə, habelə Litva və Polşadan olan din qardaşlarımızla bağlı məqamlar var...”

Bütün bunlar Ə.Topçubaşov ailəsi ilə Kriçinskilər arasında illər boyu davam edən dostluq və əməkdaşlıq barəsində danışmağa imkan verir. Leon Kriçinski özünün “Polşa tatarları və müsəlman Şərqi” əsərində ötən əsrin 30-cu illərində siyasi mühacir kimi Parisdə yaşayan Əlimərdan bəylə mütəmadi məktublaşdığını yazır və hətta həmin məktubların bəzilərinin tarixini də göstərirdi. Lakin İkinci Dünya müharibəsində tatar ziyalısının arxivi tamamilə məhv edildiyindən indi bu məktubların izinə düşmək mümkün deyildir.

Polşa ordusunun azərbaycanlı zabiti, polkovnik Vəli bəy Yadigarı (1892-1971) da tam əsasla L.Kriçinskinin dost və həmfikirləri sırasına daxil etmək olar. Çox güman ki, redaktorun təşəbbüsü ilə o, “Roçnik Tatarski”də yaxından iştirak etmişdi. Məcmuənin ikinci sayında Vəli bəyin “Mustafa Əhmədoviç adına tatar ulan alayı (1919-1921)” məqaləsi dərc olunmuşdu. Araşdırmada Polşanın müstəqilliyi uğrunda mübarizədə tatar süvarilərinin iştirakı ilk dəfə öz əksini tapmışdı. V. Yadigar məcmuənin dördüncü sayına da məqalə hazırlamışdı. Lakin müharibə nəticəsində “Roçnik Tatarski”nin nəşrini dayandırması həmin yazının işıq üzü görməsinə imkan verməmişdi.

Maraqlıdır ki, Kriçinskilər ailəsini Azərbaycanla qohumluq əlaqələri də bağlayırdı. Arslan bəyin əmisi qızı Zina (Zeynəb) Kriçinska Cümhuriyyət dövründə Bakı hərbi komendantı olan və bolşeviklər tərəfindən güllələnən azərbaycanlı general Firudin bəy Vəzirovla (1850-1925) ailə həyatı qurmuşdu.

Polşanın faşist işğalına uğradığı ilk günlərdə - 1939-cu ilin sentyabrında Leon Kriçinski həbs edilsə də, az sonra sərbəst buraxılmışdı. Faşistlərin cəngindən qurtaran kimi ilk işi zəngin arxiv və kitabxanasının xilas edilməsi ilə bağlı təşəbbüslər olmuşdu. Lakin buna imkan tapılmamışdı. Tezliklə onu yenidən həbs etmişdilər. İkinci həbsindən sonra isə onu bir müddət Qdınya şəhəri yaxınlığındakı Qrabovski hərbi əsir düşərgəsində saxlanmışdılar. Həmin ilin payızında (son araşdırmalara görə sentyabrın 14-də ) əsasən ziyalılardan ibarət 10 min nəfərdən çox əsirlə birlikdə tatar mənşəli polyak vətənpərvəri də Pyasnitsa meşələrində güllələnmişdi. Uzun illər Polşa tatarı professor Səlim Xasbiyeviçin rəhbərliyi altında Qdanskda fəaliyyət göstərən Tatar Mədəniyyət Mərkəzi doğma xalqının tarixinin öyrənilməsi, irsinin və şöhrətinin yaşadılması üçün mühüm işlər görmüş Leon Kriçinskinin adını daşıyır. 2005-ci ildə Polşa Tatarları İttifaqının təşəbbüsü ilə onun 1935-1939-cu illərdə Qdınya şəhərində yaşadığı Svietoyanski küçəsindəki 44 nömrəli evə xatirə lövhəsi vurulmuşdur.

2016-cı ilin aprelində isə Polşadakı Azərbaycan Səfirliyinin dəstəyi və iştirakı ilə Pomorski voyevodalığının Veyxerova şəhər qəbiristanlığında müvafiq müsəlman və xristian dini ayinlərinin icrası və əsgəri ehtiramla Leon Kriçinskinin məzarüstü abidəsinin açılışı olmuşdur. Abidənin postamentinə polyak dilində aşağıdakı sözlər həkk edilmişdir:

“Leon Nayman Mirzə Kriçinski. Hüquqşünas, yazıçı, səyyah. Krımın və Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizənin fəal iştirakçısı. Polşa tatarlarının mədəni dirçəlişinin banisi. Borcunu yerinə yetirərkən bir tatar, polyak, müsəlman, avropalı, Polşa Respublikasının vətəndaşı kimi vəzifə başında həlak olmuşdur. Pyasnitsa, 10.10.2015”.

Polşa tatarlarının sağlam milliyyətçi düşüncəyə sahib təmsilçilərindən olan Olgerd və Leon Kriçinski qardaşları Cümhuriyyətimin çətin və məsuliyyətli zamanında milli dövlətçiliyimizə sədaqətlə xidmət etmişdilər. Azərbaycandan uzaqda olduqları dövrdə də xalqımıza həqiqi məhəbbətlərini, onun nəcibliyinə, yaradıcı potensialına və gələcəyinə bəslədikləri böyük inam və etimad hissini bütün həyatları boyu ürəklərində yaşatmışdılar.

525-ci qəzet 2018.- 19 may.- S.18-19.