Dilçilik terminlərinin izahlı lüğəti

Dildə xalqın mənəviyyatı, mənəviyyatda isə xalqın dili mövcuddur (Humbolt). Bu baxımdan xalqın həm mənəviyyatında, həm də dilində çoxsayda terminlər təsvir olunur.

Həmin terminlərin mühüm bir hissəsi də linqvistik terminlərdir. Bu terminlər elmi əsərlərdə istifadə olunduğu kimi, leksikoqrafik mənbələrdə də (lüğətlərdə) öz interpretasiyasını bu və ya digər dərəcədə tapır. "Leksikoqrafiya informasiya xarakterli bu və ya başqa sorğuların təmin edilməsi istiqamətində iş görə tətbiqi elmdir" Bu nəzərə alınaraq dilçilik terminləri lüğəti T.V.Jerebilo, O.S.Axmanova, İ.S.Kulikova, D.V.Salmina, T.V.Matveeva, V.N. Yartseva, D.E.Rozental, M.A.Telenkova və b. tərəfindən tərtib edilmişdir.

Dildə yeni linqvistik istiqamətlər öz növbəsində xüsusi terminlər sistemini meydana çıxarır. Bu terminlərin linqvistik təbiəti izahlı lüğətlərdə də şərh olunur, ümumi anlayışlar, dilçiliyin hissələri və s. həmin mənbəyə hopdurulur. İzahlı lüğətlərdə əsas diqqət terminlərin verilməsinə, ayrılmasına yetirilir, tədqiqat metodları aydınlaşdırılır, təyin olunur. A.V.Superanskaya yazır ki, "professional nitq mədəniyyəti problemi nəinki onu öyrənməklə kifayətlənir, o cümlədən, bu nitqin tərkib hissəsi olan terminoloji vahidləri bir lüğət məqaləsində cəmləşdirməkdən və lazımi qaydada izahını verməkdən ibarətdir". S.Sadıqovanın rəhbərliyi ilə hazırlanmış lüğətdə lüğət məqaləsinin sayı linqvistika elminin son uğurlarını əks etdirir. İzahını tapan termin vahidlərin sayı 7500-dən çoxdur. Lüğət AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları professor Sadıqova S., filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Hüseynova N., Abdullayeva İ., Novruzova S., Həsənli-Qəribova Ş. (İzahlı dilçilik terminləri lüğəti. Bakı, "Elm", 2018, 912 s.; Redaktorlar: akademik İ.Həbibbəyli, M.Nağısoylu; rəyçilər: akademik N.Cəfərov, prof. Q.Kazımov) tərəfindən hazırlanmışdır. Lüğət ondan istifadə edənlərin diqqətini bir neçə baxımdan cəlb edir: 1) dil barədə elmin tərkib hissəsi olaraq; 2) məlumat ədəbiyyatının başlıca elementlərindən biri kimi.

Məlumat funksiyasını əhatə edən lüğət tərkibində müxtəlif qrup terminlər izah olunmuşdur: 1) ənənəvi linqvistik terminoloji vahidlər, əsas fonetik, fonologiya, morfemika, sözyaradıcılığı, leksika, morfologiya və sintaksisin əsas anlayışlarını ifadə edən terminleksemlər; 2) dilçilik nəzəriyyəsinə aid terminlər; 3) müasir linqvistik tədqiqatlarda işlənən terminlər; 4) terminleksemlər, dilçiliyin tədqiqat metodları ilə əlaqədar; 5) linqvoüslubi terminologiya; 6) ədəbiyyatşünaslıq terminologiyası, mətnin linqvistik interpretasiyası prosesində istifadə olunan terminlər; 7) ritorikaya, nitq mədəniyyətinə aid terminlər; 8) psixolinvistik terminlər; 9) koqnitiv-praqmatik paradiqmanı əks etdirən terminlər və s.

Hər bir dilçilik termininin lüğət məqaləsində (maddəsində) formalaşdırılması prinsipinə əməl olunmuşdur. Leksikoqrafik informasiya terminoloji sahə zonasında verilir. Bu zonada terminin ekstralinqvistik amilləri göstərilir. Ümumi situasiya, mətnin struktur təsviri, modelləşdirilmiş sahə zonası, mətnin üslubi sistemi, funksional üslub zonası və s. Bu lüğətdə leksikoqrafik informasiyanın 20-dən çox tipini müəyyən etmək olar. Lüğət məqaləsinin struktur zonasında yuxarıda qeyd olunan zonaların səciyyəvi xüsusiyyətləri şərh olunur. Bəhs etdiyimiz lüğətdə leksikoqrafik təsvir, traktovka (şərh) hər bir terminoloji vahid arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirir. Şərh olunan dilçilik terminlərinin hər biri ümumi kateqorial əlamət daşıyır. Ümumi fərdi əlamət hər bir termin üçün xas olan cəhətlərdəndir. Göründüyü kimi, terminin başlıca əlaməti lüğət məqaləsinə əks olunur. İkinci, üçüncü dərəcəli əlamətin izahına yol verilmir. Lüğətdə terminoleksem tərkibi fonetikanı, söz yaradıcılığını, morfologiya, sintaksisi, leksikoqrafiyanı, mətn nəzəriyyəsini, koqnitiv dilçiliyi və s. əhatə edir.

Lüğət məqalələri müxtəlif tip leksikoqrafik informasiyanı, terminleksemin kompleks təsvirini əhatə edir. Burada müəllif idiolekti əks olunur. Lüğət məqalələrində dilçilik terminlərinin definisiyası verilmişdir, izah və şərhlər hər bir termin və terminoloji ifadənin məzmun və mahiyyətini dolğunluğu ilə əks etdirir;

Terminlər lüğətdə əlifba sırası ilə düzülmüşdür. Terminin fakültativ elementi dırnaq içinə alınmışdır. Bu lüğətdə elmi və metodiki prinsiplər ön plana çəkilmişdir. Müxtəlif linqvistik məktəblər müxtəlif sayda linqvistik anlayışları özündə ehtiva edən terminləri formalaşdırmışdır. Buna görə də linqvistikanın metadil problemi lüğətdə görünür. Dilçilikdə metadil problemini həll etmək qarşıda duran əsas məsələlərdən biri kimi özünü göstərir. Metadil (təsvir dili, ikinci dərəcəli dil) dilçiliyin termin bazası əsasında təsvir olunur. "Linqvistik terminologiya" anlayışının ekvivalenti kimi "linqvistik metadil" terminindən də istifadə olunur. Azərbaycan dilində terminşünaslığının inkişafı bizi əhatə edən bütün elm sahələri ilə bu və ya digər dərəcədə əlaqədardır. Elmin bütün sahələrinin özünəməxsus terminoloji vahidləri vardır ki, bu da onları bir-birindən fərqləndirir.

Azərbaycanda dilçilik elminin özülü qoyulanda, bu elmi əhatə edən terminoloji vahidlərin toplanmasından, sistemə salınmasından, unifikasiyasından söhbət gedə bilməzdi. Hazırda linqvistik terminlərin sayı artmış və qloballaşma şəraitində daha da artmaqdadır. Ona görə də linqvistika elminin hazırkı inkişaf dövründə ayrıca xüsusi dilçilik terminləri lüğətinə ehtiyac vardır. Təhlil etdiyimiz lüğət bu ehtiyacı ödəyir. "Dilçilik terminləri vahid lüğətdə izahlı şəkildə təqdim edilsə, bu sahədəki boşluq tədricən aradan qalxa bilər" - bu fikri Kamil Vəli Nərimanoğlu "Azərbaycan dilçilik terminləri lüğəti"nin tərtib prinsiplərini müəyyənləşdirən zaman demişdir. Bu fikirdən uzun müddət keçir. İndi dünya dillərində təkcə ümumi linqvistik terminlərin lüğəti yaradılmır, eyni zamanda, dilçiliyin ayrı-ayrı sahələri üzrə (məsələn, fonetika terminləri lüğəti, sintaksis terminləri lüğəti və s.) tərtib edilir. Ümumi linqvistik anlayışlar elmin fonetika, fonomorfologiya, morfologiya, sintaksis, lneksikologiya, linqvoüslubiyyat və s. sahələri əhatə edir.

Respublikamızda leksikoqrafik işlər müstəqillik illərində də genişlənməyə başlamış, Azərbaycanda elm, təhsil, mədəniyyət sahəsində həyata keçirilən tədbirlərdən ən vacibi ola bilmişdir. Təbii ki, məhz bu epoxada əsas diqqət müxtəlif elmlərlə bağlı termin lüğətlərin tərtibinə verilir və elmi biliklərin öyrənilməsindəki ehtiyacı ödəmək üçün əvvəlki lüğətlərlə qənaətlənmək mümkün deyil. Çünki əvvəlki lüğətlərdə yeni meydana çıxan elmi terminlər tam biçimdə öz əksini tapa bilmir, xüsusən də onları tapmaq, istifadə etmək də müəyyən çətinliklər yaradır. Təkcə elmi işçilər, dilçiliklə məşğul olan insanlar üçün deyil, həm də tələbələrə linqvistik fənlərin aşılanması üçün dilçilik terminlər lüğətinin tərtib olunması vacib metodik məsələlərdən biridir. Tədris prosesində tələbə və müəllimlər həmin terminləri bəzi hallarda düzgün işlətmirlər. Artıq Azərbaycanda leksikoqrafik işlərin daha mükəmməl aparılması üçün əlverişli şərait yaradılmış, lüğətçiliyimizin təkcə praktik əsasları deyil, həmçinin də nəzəri problemlərinin öyrədilməsi sahəsində çox mühüm işlər aparılmışdır. İzahlı lüğətin elmi-nəzəri bazası dilimizin ilk izahlı lüğətinin yaradılması sahəsində uzun illərdən bəri aparılan iş təcrübəsinin elmi yekunlaşdırılması nəticəsində ortaya çıxmışdır. Bəllidir ki, elmlərin inkişafı terminşünaslıqda öz inikasını tapır. O cümlədən, dilçilik elmi öz formalaşma və inkişafını, hər şeydən öncə, bu sahənin terminologiyası üzərində də qurmuş və qurmaqdadır. Başqa sözlə, linqvistika elmi inkişaf prosesi nəticəsində öz terminologiyasına çox böyük töhfələr verə bilmişdir.

Azərbaycan dilçilik terminlər lüğəti linqvistikanın nəzəriyyəsi və tarixi məsələləri, qabaqcıl dilçilik təcrübəsi sahəsində zəruri olan leksik-terminoloji vahidləri əhatə edir. Dilçilik terminləri lüğətinə yalnız milli terminlər deyil, həmçinin, rus və Avropa mənbəli terminlər də daxil edilmiş, bu da onu ensiklopedik bilik mənbəyi kimi daha da zənginləşdirmişdir. Lüğətin tərtibindən məqsəd-dilçilik elminin müxtəlif sahələri, bölmələrini əhatə edən anlayışlar haqqında elmi ictimaiyyətə əhatəli geniş məlumat materialı vermək, elmi işçilərin, müəllimlərin, tələbələrin gündəlik təcrübi fəaliyyətinə kömək etməkdən ibarətdir.

Lüğətdə əsas yeri milli linqvistik anlayışlar, elmi-nəzəri məfhumlar haqqında yığcam məlumatlar tutur. Hər bir lüğət məqaləsində müxtəlif quruluşda olan dilçilik terminlərinin əsasən məzmunu açılır.

Lüğət məqalələrində hər bir terminin sabitləşmə potensialı artmış və bu yolla dilin terminoloji sistemi möhkəmlənmişdir. Lüğət məqalələri üçün seçilmiş dilçilik terminlərində dilin öz daxili qanunauyğunluqları ilə yanaşı, digər sosial amillər də nəzərə alınmışdır. Belə ki, xalqın sosial tərkibinin inkişafı ilə bağlı dilimizin inkişafı da dialektik vəhdət təşkil edir. Lüğətdə Azərbaycan dilçilik terminlərinin müasir linqvistik elmin tələbləri səviyyəsində işlənmə zəruriliyi nəzərə alınmışdır.

Son illər F.de Sössürün, E.Benvenistin və başqalarının əsərlərinin Azərbaycan dilinə çevrilməsi nəticəsində Azərbaycan dilinə "yad" terminlər gəlmiş və həmin terminlər də bu lüğətdə yer almışdır.

Lüğətdəki terminlər istifadəsində milli zəmin, dilin dərin qatlarından yerli-yerində istifadə edilmişdir. Beynəlmiləl və ümumtürk dilçilik terminləri ümumi dilçilik terminoloji fondunun ayrılmaz hissəsidir; bu sahədə unifikasiyanın olması dilçilik elminin tədrisi işi üçün, həmçinin də dilçilik nəzəriyyəsi üçün də faydalıdır. Həmçinin, dilçiliklə həm hüdüd olan elm sahələrinin də terminlərinə müəyyən qədər yer ayrılmışdır. Respublikamızda izahlı lüğətin meydana gəlməsi bu xalqın elmi və mədəni həyatında əlamətdar bir hadisə olmaqla qalmır, alimlərin birmənalı etirafına əsasən, onun başqa türkdilli lüğətlərin formalaşdırılması işinə də müəyyən köməyi olmuşdur.

Elmin başqa sahələrinin terminoloji sistemlərində olduğu kimi, dilçiliyin terminoloji sistemində də daim təkmilləşmə, zənginləşmə prosesi gedir. Bu proses bir tərəfdən Azərbaycan dilinin bilavasitə öz sözlərindən müxtəlif üsul və vasitələrlə yeni linqvistik terminlərin əmələ gətirilməsində, digər tərəfdən isə digər dillərdən hazır terminlərin alınaraq işlədilməsində özünü göstərir. Vaxtilə ərəb və fars dillərindən çoxlu sayda qrammatikaya dair terminoloji vahidlər götürülmüşdürsə də, həmin proses indi avtomatik olaraq dayandırılmışdır.

Dilçilik terminlərinin verilməsi iki istiqamətdə aparılmış, bir tərəfdən öz milli, bir tərəfdən də alınmalar hesabına bu sahədə üzə çıxan terminlər toplanmış, sistemə salınmışdır. Dilçilik elmi ilə bağlı dərsliklərdə, monoqrafiyalarda öz əksini tapan terminlər toplanaraq lüğətdə verilmiş, izahı göstərilmişdir. Bu da Azərbaycan dilində dilçilik terminologiyasının formalaşması və inkişafını təmin edir. İnkişaf nəticəsində məlum olmuşdur ki, digər sahələrdə olduğu kimi, dilçilik elmində də terminlərin böyük bir qismi öz sözlərimizdən, başqa bir qismi isə alınmalardan ibarətdir. Onların yaranma mənbələri leksik-semantik, morfoloji və sintaktik səviyyələrdə özünü göstərmişdir.

Qeyd edək ki, dilçiliyə dair terminoloji vahidlərin toplanması, sistemləşdirilməsi və izahının verilməsinə hələ XX əsrin əvvəllərindən başlanmışdır. Bu sistemi özündə əks etdirən lüğətlər tərtib edilmişdir. D.Quliyevin tərtib etdiyi "Rusca-azərbaycanca dil və qrammatika terminləri lüğəti" (1939), "Dilçilik terminləri lüğəti" (1954), Ə.Fərəcəovun bu sahədəki işini də qiymətləndirmək olar. 1989-cu ildə M.Adilov, Z.Verdiyev və F.Ağayevanın "İzahlı dilçilik terminləri (sorğu lüğəti) lüğəti"ni də dəyərləndirməklə, bu gün çapdan çox nəfis formada nəşr edilmiş bu lüğətin çox faydalı olacağına tam olaraq əminik.

Azərbaycan dilçiliyində terminologiya sahəsində, onun nəzəri və praktik məsələləri ilə əlaqədar ən çox araşdırmalara sahiblik edən S.A.Sadıqova olmuşdur. S.Sadıqova həmin problemlə əlaqədar müntəzəm məşğul olmuş, bu elmin Azərbaycanda nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir.

"Dilçilik terminləri lüğəti" dilçiliyin ümumi anlayışlarının, Azərbaycan dilçiliyinin məcmusudur. Hər bir termin üçün onun mənası təyin və təsvir olunur. Bu lüğət Azərbaycan dilində və ümumi dilçilikdə faydalı olan müxtəlif tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün faydalı və önəmlidir. Mövcud izahlı lüğətdə Azərbaycan dilçilik terminologiyasının zənginləşməsi üçün üçüncü mənbə kimi Avropa dillərindən alınan terminlər geniş izahını tapmışdır. Lüğətin yeni məziyyətlərindən biri dilçilik terminlərinin ana dilimizdə düzgün izahının verilməsidir. Bu da həmin dilə xas olan dil faktları və hadisələrinin mənimsənilməsi üçün terminlərin böyük rola malik olduğunu göstərir. Vahid bir elm olan dilçilik son illər öz bölmələrinin sayını durmadan artırmışdır. Həmin sahələrin meydana çıxması yeni linqvistik üsullarla bağlıdır.Lüğətdə dilçilik terminləri sözün həqiqi mənasında, qaydaya salınmışdır, müəyyən qayda və prinsiplər çərçivəsində təqdim olunmuşdur. Belə lüğətin olması universitetlərdə, elmi müəssisələrdə tədqiqatların və tədrisin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşmasına xeyli kömək etmiş olardı.

S.Sadıqovanın rəhbərliyi ilə çap edilmiş izahlı dilçilik terminləri lüğətinin ünvanı geniş dairəni əhatə edəcək: tələbələr, aspirantlar, doktorantlar, müəllimlər, elmi işçilər, dilçilik elmi ilə maraqlananlar.

Lüğətin leksikoqrafik cəhətdən yüksək qiyməti vardır. Linqvistik terminologiya XX-XXI yüzilliklərdəki materialları da əhatə edir. Materialların ekstralinvistik interpretasiyası koqnitiv-praqmatik düzülüşün nəticələrini göstərir. Yeni hazırlanmış bu lüğət müasir terminləşmənin, termin istifadənin normalarını əks etdirir; bu baxımdan lüğətin dəyəri daha yüksəkdir.

İsmayıl KAZIMOV

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik

İnstitutunun Müasir Azərbaycan dili

şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru,

professor.

525-ci qəzet.- 2018.- 23 may.- S.7.