Amerikanın xilaskar peyğəmbəri - Abraham Linkoln

Telman ORUCOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Abraham Linkolnun parlaqlığı solmayan şərəfi

Linkoln son nəfəsini verəndə Stenton demişdi: “İndi o, əsrlərə məxsusdur”. Çoxları onun şəhid olduğunu düşünürdü.

Qətl Müqəddəs Cümə günü baş vermişdi və onun öldüyü günün sabahısı - şənbə günü isə “Black Easter” - “Qara pasxa” kimi xatırlanır. Hər iki söz rəmz xarakteri daşımaqla, xristianlar üçün müqəddəs günlər hesab edilir. Yüzlərlə natiq bu hadisə ilə əlaqədar moizə oxudu. Onlardan bəziləri bu faktda hadisənin sadə uyğun gəlməsindən daha çox qətl gününün İisusun çarmıxa çəkilməsi kimi gördülər, biri isə bəyan etmişdi ki, İisus Xrist dünya üçün, Abraham Linkoln isə öz ölkəsi üçün öldü. Ölümündən sonra onun reputasiyası yaşadığı dövrlə və ölüm şəraiti ilə əlaqədar olaraq yüksəldi, bu, ona müqəddəsliyə bərabər bir halə verdi.

Linkolnun çox sayda tanışları arasında biri əmin idi ki, digərlərindən fərqli olaraq, onu daha yaxından tanıyır və bütün başqaları ilə birlikdə olduğundan daha çox onun dünya konsepsiyasına təsir göstərmişdir. Bu adam onun keçmiş vəkil partnyoru Herndon idi. Herndon Linkoln hakimiyyətində yeni karyerasına başlamışdı və onun barəsində xatirələri topladı. Linkolnla öyünməsinə baxmayaraq, o, insanın müqəddəsləşdirilməsi meylindən imtina etdi. O görmüşdü ki, Linkolnun həyatının başlıca xüsusiyyəti özünü inkişaf etdirən adi adamdan çox-çox uzaqdır. O, ən aşağı dərinlikdən ən böyük yüksəkliyə qalxmışdı, “elə bil ki, durğun suyu olan, iy verən göldən qalxan qaz təmiz və parlaq alovla yanmağa başlayır”. Bu nöqteyi-nəzəri vurğulamaq üçün Herndon diqqəti Linkolnun ətrafının qaranlıq və alçaq şəhadətlərinə yönəldir.

Linkolnun inkişafında müstəsna əhəmiyyətli hadisə kimi Herndon Enn Rutlec ilə onun məhəbbət əhvalatını göstərir. Bunu “böyük reallığın romansı” adlandırır. Herndon hesab edir ki, Linkoln Enndən başqa heç kəsi sevməmişdir. Qızın vaxtsız ölümündən sonra Linkoln ona görə qüssə çəkməsini heç vaxt kəsməmişdi. Qız barədə xatirə onu həm kədərləndirir, həm də ilhamlandırırdı. Arvadı Meri Todda isə qəzəbinə görə evlənmişdi, sonra isə bu qadın özünü onu bədbəxt etməyə həsr etmişdi.

Linkoln bir insan kimi həm də mifə çevrildi. Onun əfsanəvi bir qəhrəman olmasını ona həsr olunan ədəbiyyatda və folklorda, poemalarda, romanlarda, anektodlarda tapmaq mümkündür. Əfsanə Linkolnu çoxtərəfli qabiliyyəti olan allaha yüksəltdi (Hinduizm allahları məhz belədir), ona az qala sitayiş edirdilər. O, Qoca Eyb idi və həm də eyni zamanda, hiyləgər fəvqəlbəşər idi. O, həmçinin, Abraham Ata idi, hakimiyyətə malik olmaqla, zəifləri müdafiə edirdi. Və o, həm də başqalarına bərabər olan bir adam, qonşu və dost idi.

Linkolnun bir şəxs kimi reputasiyası mif Linkolnunkundan ayrıca qiymətləndirilə bilərdi. Həyatda yaşa dolduqca onun nüfuzu yüksəlməyə başladı və ölümündən əvvəl onun böyüklük keyfiyyətləri artıq geniş şəkildə etiraf olunurdu. Vətəndaş müharibəsinin ortasında “Washinqton chronicle” onu Corc Vaşinqtonla müqayisə etmişdi. Digər bir qəzet isə onu “gözəl mülayimləşdirən, aclıqdan xilas olmağa ehtiraslı kömək edən” adlandırmışdı. Sonra yazı müəllifi əlavə edirdi: “Biz inanırıq ki, Vaşinqtonun özü hakimiyyət naminə hakimiyyətdən istifadə etməyə daha az laqeyd idi”. İngilis qəzeti onu “qəhrəmanlıq subyekti olmaqla, Abraham Linkoln kimi sitayiş edilməsində heç bir kəs onunla rəqabətə girə bilməz” kimi xarakterizə edirdi. Onun uzun qılçaları və qolları, qrotesk fiqurası bu adamı karikatura və gülüş obyekti üçün çox əlverişli etmişdi. Onun daxili keyfiyyətləri, sədaqəti, vicdanlılığı, qətiyyəti, nüfuz etmək bacarığı, cəsarəti “uzun bir yolla onu qəhrəman etmişdi”.

Linkolnun ən yaxşı ideyaları və ən mükəmməl kəlamları öz qiymətini almış, dəfələrlə heyranlıq şəklindəki təsvir mövzusu olmuşdur. Onun tarixi töhfəsi ölkəsinə, xalqına verdiyi dərs idi. Bu dərsdən digər ölkələr və xalqlar da faydalana bilərlər.

Onun mərkəzi mövzularından biri öz hökuməti, verdiyi vədlər və qarşıya çıxan problemlər idi. Erkən dövrlərdə, 1848-ci ildə Sprinqfilddə gənc adamların litseyində “Bizim siyasi institutlarımızın cinayət törətməsi” barədə danışarkən, inqilabi atalara həsr olunmaq çağırışı etməklə “xalqın özünü idarə etməsi qabiliyyətindən” söhbət açmışdı.

Dəfələrlə, xüsusən Vətəndaş müharibəsi başlananda o, öz ideyasına qayıtmış və öz kəlamını xeyli dərəcədə yaxşılaşdırmışdı. Fort Samter yıxıldıqdan sonra o, Konqressə ilk mesajında bəyan etmişdi ki, Şimal və Cənub arasındakı məsələ Birləşmiş Ştatların gələcəyinə daha çox sayda olan cəhətə toxunur: “o özünü bütün bəşər ailələrinə bir sual kimi təqdim edir, Konstitusiya respublikası və demokratiya - xalqın hökuməti, həmin xalq tərəfindən qurulan hökumətin olması - olar və ya olmaz, onun ərazi bütövlüyünü isə öz vətənindəki düşmənlərinə qarşı dəstəkləmək vacibdir”.

Və nəhayət, Gettisburqda o, özünün kulminasiya səviyyəsindəki ali bəyanatını bu sözlərdə ifadə etdi: “...Bu şərəfli həlak olanlardan biz belə bir işə həsr olunmağımızı artırmalıyıq, bunun üçün onlar həsr olunmanın sonuncu tam ölçüsünü vermişlər - biz burada yüksək dərəcədə qərara alırıq ki, bu mərhumlar əbəs yerə həlak olmamışlar, - bu millət Allahın altında azadlığın yeni doğuşunu göstərəcəkdir - və həmin xalqın hökuməti, xalq tərəfindən, xalq üçün olan hökumət Yer üzündən silinməyəcəkdir”.

Cənub ştatları Birlikdən çıxmaq üçün hər bir konstitusional hüquqa malik idilər. Lakin Linkoln buna “yox” deyirdi. O, təkrar edirdi ki, Birlik heç vaxt dağıla bilməz. O, bəşəriyyət tarixindəki ən böyük müharibədə vuruşmalı idi, o, bunu etdi və qalib gəldi. Beləliklə, o, təkcə Birliyi yenidən tam şəkildə geri qaytarmadı, həm də bütöv bir yeni ölkə yaratdı və bu məkanın hər bir guşəsində onun öz töhfəsi, öz imici vardır. Linkoln hamını təəccübləndirdi.

Almaniya kansleri Bismark öz ölkəsi üçün etdiyini Linkoln Birləşmiş Ştatlar üçün etmişdi. Bismark bircə işi görmüşdü, bütün digər alman dövlətlərindən olan milləti mərkəzləşdirərək, vahid bir dövlətdə birləşdirmişdi. Linkoln və Bismark köhnədən fərqli olan yeni ölkələr yaratmışdılar. Herr Bismarkın öz karyerasını necə bitirdiyi məlumdur, yeni imperator II Vilhelmin dövründə istefaya getmiş və bir neçə ildən sonra ölmüşdü.

Linkoln isə sirli bir qaydada öz ölümü ilə böyük və dəhşətli bir işi görməyinin günahını yumaq formasında vəsiyyət etmişdi. Çünki o, belə qan hesabına mütləq qaydada öz millətinin yenidən doğulmasına nail olmuşdu.

Bismark Prussiya militarizminin toxumlarını yaratmaqla yanaşı, birləşmiş Almaniyada da bu toxumları səpmişdi və təəssüf ki, belə böyük dövlət xadiminin irsi zəhərli bitkilər verdi. Almaniya iki Dünya müharibəsinin başlanmasının baiskarı olmaqla yanaşı, hər iki müharibədə məğlubiyyətlə üzləşdi. Birinci Dünya müharibəsində yadelli əsgərin ayağı alman torpağına dəymədi, lakin alçaldıcı sülh şərtləri Almaniyada revanşizm hisslərinin coşmasına və Hitler kimi monstrın meydana gəlməsinə şərait yaratdı. Bismarkın militarizm irsi, Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətin ağır nəticələri olmasaydı, Hitler də olmazdı. Almaniyada 1920-ci illərin sonu və 1930-cu illərin başlanğıcındakı ağır iqtisadi böhran olmasaydı, Hitler siyasət aləmində şahmat piyadasından uzağa gedə bilməzdi. Bismark Almaniyanı birləşdirdi, ancaq almanları ayırdı və onların şüuruna müharibə allahına sitayiş etmək xüsusiyyəti aşıladı. Belə zəhərli ideologiya şovinizmi gücləndirdi, dünyaya natsizm kimi dəhşətli fenomen bəxş etdi. Hitler natsizmi dünyanı hərb düşərgəsinə, döyüş meydanına çevirdi, bütöv millətləri rəhmsiz qaydada məhv etməyə çalışdı, 50 milyon insanın həlak olmasına səbəb oldu.

Bütün bunlara görə Linkolnu Bismarkla müqayisə etmək o qədər də düzgün deyildir. Linkoln Bismarkdan fərqli olaraq militarizm, düşmənçilik toxumları səpməmişdi, demokratik prinsiplərin müharibə dövründə azacıq zəruri zədələr olmasından asılı olmayaraq, dövlətin Bani-Atalarının qoyduğu demokratik bünövrəni qoruyub saxlamış və Vətəndaş müharibəsindəki öz düşmənlərinə - cənublulara mərhəmətli münasibət göstərmək vəsiyyətini etmişdi. Ona görə də Linkoln müharibə aparmağa məcbur edilsə də, ali amalına - Birliyi qoruyub saxlamaq naminə ona xəyanət edənlərə qarşı vuruşa başçılıq edərək, ona tanış olmayan bu sahədə də zəfər qazanmış, Birliyi yeni keyfiyyətdə bərpa etməyin konturlarını cızmışdı.

Bugünkü yüksək inkişaf etmiş və dünyada yeganə fövqəldövlət olan Amerika Birləşmiş Ştatlarının mövcudluğu Linkoln dühasına həsr olunmuş ən böyük abidə sayıla bilər. Nə qədər ki Birləşmiş Ştatlar var, Linkoln da bir simvol kimi yaşayacaqdır. Ona hücum edənlər nəhəng qayaya daş atanların aqibətindən uzağa getməyəcəklər, qayanın möhtəşəmliyinə xələl gətirə bilməməklə yalnız öz səfehliklərini göstərəcəklər.

SON

Sentyabr 2017-ci il

525-ci qəzet 2018.- 26 may.- S.23.