Ədəbiyyatımızda istiqlal ideyalarının tərənnümü

Milli müstəqil dövlətçiliyimizin qurucularından olan görkəmli mütəfəkkir, böyük ictimai-siyasi xadim, yazıçı və publisist Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, həm də ədəbiyyatşünas-tənqidçi kimi elmi-nəzəri fikir tariximizdə əhəmiyyətli yer tutur.

Onun XX əsrin I yarısındakı milli ədəbiyyatımız haqqında ədəbi-tənqidi görüşləri "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində özünün daha dolğun ifadəsini tapır və sadə olmayan həmin dövrün ictimai-mədəni mənzərəsini əks etdirmək baxımdan xüsusi dəyər kəsb edir. Odur ki, bu əsər sovet dövrü ədəbiyyatının problemlərini müstəqillik ovqatlı elmi-nəzəri, ədəbi-estetik düşüncəmizin istiqlal işığı altında yenidən təhlil etmək və yaşanan tarixin ədəbi proseslərini dəyərləndirmək baxımdan qiymətli bir mənbədir.

Əsərdə əvvəlcə 1917-18-ci illərdə, yəni Milli Respublikanın yarandığı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına qısa nəzər salınır. Müəllifə görə, bu illərin ədəbiyyatı tarixin ən coşqun, həyəcanlı günlərini yaşayan, gələcəyə ümidlə baxan xalqın tərcümanı olduğuna görə ona nikbinlik, romantik ruh hakimdir. Elə buradaca fikrinin davamı olaraq, o, sonralar Sibirdə sovet cəlladlarının işgəncələrinə davam gətirməyərək vəfat edən şair Əliyusifin, Ə.Cavadın istiqlal günü münasibətilə hürriyyət pərisinə müraciətlə yazdığı "Nədən yarandıq?" şeirlərindən nümunələr gətirir, H.Cavidin "Şeyx Sənan", M.Hadinin "Eşq ilahəsi", Ə.Cavadın "Qoşma", C.Cabbarlının "Qız qalası" əsərlərinin adlarını çəkir.

Bəllidir ki, sonralar, bolşevik istilası zamanı xalqın azadlığına, istiqlalına endirilən zərbə C.Cabbarlının təbirincə desək, "mühit və cəmiyyətlərin ifadeyi-hal keyfiyyətləri" olan ədəbiyyata da dəyir. Və müəllifə görə, bu dövrdə formaca milli olan ədəbiyyata beynəlmiləl proletar məzmunu verməyə cəhd edilsə də, sovet işğal hökuməti "proletkult" deyilən mədəniyyət yaratmağa tam nail ola bilmir. Bunun başlıca səbəbini müəllif ədəbiyyatın hələ də istiqlalı dadmış, müstəqillik dövrünü yaşamış "əski ustadlar"ın əlində olmasında görür. Və həmin sənətkarlar bəzən zahirən mövcud quruluşun sənətkar qarşısında qoyduğu tələblərdən razı görünsələr də, daxili azad dünyalarından misralara və sətirlərə hopan istiqlal işartılarını söndürə bilmirlər. Belə sənətkarların sırasında müəllif C.Məmmədquluzadənin, S.Axundzadənin (S.S.Axundov), H.Cavidin, Ə.Cavadın, C.Cabbarlının adlarını xüsusi vurğulayır.

"Kamança", "Anamın kitab”ı, "Laçın yuvası" əsərlərinin qısa xülasəsini verdikdən sonra H. Cavid yaradıcılığını daha geniş təhlilə cəlb edən müəllif dramaturqun "Topal Teymur" əsərinin bir neçə dəfə səhnədə oynandıqdan sonra tamaşasının yasaq edilməsi məsələsinə toxunur. Və bunu "sovet çörəyini yediyi halda tarixin panturanist tiplərini idealizə etməyə cəsarət edən" şairə qarşı hiddətlənmiş hökumətin cəza metodu kimi dəyərləndirir.

"Topal Teymur"a nisbətən "Peyğəmbər" əsərinin "yaxşı" qarşılanmasının səbəbini əsərin ideyasının sovet tənqidçiləri tərəfindən düzgün dərk edilməməsində arayan müəllifə görə: "Vətəni sadəcə sözdə sevmək kifayət deyil. Çünki hər hansı bir haqq kimi vətən də ancaq mübarizədə qazanılır. Böyük sənətkarlıqla yazılmış bu əsərdən Azərbaycan oxucusunun alacağı hissə məhz budur".

H.Cavidin sovet dövründə qələmə aldığı digər əsərlərdən - "Uçurum" və "İblis"dən də söhbət açan M.Ə.Rəsulzadə xüsusən, "İblis" əsərini təhlil edərkən onun müəllifini "hürriyyət və insani fikirlərin romantiki" adlandırır və bu əsərdə də sənətkarın öz ana düşüncəsinə - milliyyət və türkçülük fikirlərinə sadiq qaldığını xüsusi vurğulayır.

H.Cavidin ədəbi yaradıcılığını araşdırarkən son olaraq dramaturqun hürriyyətə çağıran coşqun xitablarla, dərin mənalı fəlsəfi fikirlərlə zəngin olan "Səyavuş" əsərinə toxunan müəllif bu əsərin zamanın tələbi baxımından aktual, səhnə texnikası baxımından gözəl işləndiyini qeyd edir. Və belə məlum olur ki, başqa əsərlərində olduğu kimi, bu əsərində də müəllifi pyesin dili, dramaturqun üslubu, fikirlərinin ifadə parlaqlığı daha çox cəlb edir.

Sovet istilasının ilk illərində H.Cavid yaradıcılığına, əsərlərinin tamaşasına çox ciddi maneələr olmasa da, bu baxımdan Cavad Axundzadənin (Ə.Cavad) qətiyyən bəxti gətirmir. Belə ki, "əski müsavatçı" olduğu üçün o, həbs edilir, əsərlərinin nəşr olunanları müsadirə edilir, yeni nəşrlərinə isə icazə verilmir. Bütün bunlara baxmayaraq, şairin əsərləri əldən-ələ keçərək yayılır, hətta şeirlərinin "siyasi olmayan parçaları" mətbuatda yer ala bilir. Və "bu rəmzlər çekist ruhlu tənqidçilər tərəfindən deşifrə olunub şairə hücum üçün bir vasitə olur".

Müəllif daha sonrakı araşdırmasında sovet dövründə müvəffəqiyyət qazanan C.Cabbarlı yaradıcılığına nəzər salır və sovet idarəsinin yazıçıya "nisbətən yumşaq" yanaşmasının səbəbini onun radikal düşüncəsində, məzlumların həyatından götürülmüş mövzuları qələmə almasında görür. Müəllifə görə, məhz bu səbəbdən C.Cabbarlını özünə "cığırdaş" hesab edən bolşevik hökuməti tərəfindən əsərlərinin nəşrinə, pyeslərinin tamaşasına icazə verilir. C.Cabbarlı yaradıcılığını təhlil edərkən o, ədəbiyyatşünasların dramaturqun sənətkarlığı haqqında fikirlərinə də yer ayıraraq qeyd edir ki, Mirzə Balaya görə C.Cabbarlının "bütün əsərlərində individalizm və ... liberalizm" mövcuddur, bəzi tədqiqatçılar isə dramaturqun qəhrəmanlarının "faciəviliyi və hətta anarxizmi" üzərində dayanırlar.

Həmin qələm sahiblərinin C.Cabbarlının yaradıcılığı ilə bağlı mülahizələri, xüsusən məşhur istiqlal mücahidlərindən olan M.B.Məhəmmədzadənin fikirləri ilə bolşevik irticası illərinin azad düşüncəyə, millətçiliyə qarşı divan tutma üsullarını nəzərə almadıqları ilə bağlı əks mövqe nümayiş etdirmək, mübahisə etmək olardı. Amma sözügedən şəxslərin C.Cabbarlının 20-ci illərdə həbs edilməsi, NKVD zindanında işgəncəyə məruz qalması ehtimalını nəzərə almamaları ən azı qəribə təəssürat oyadır.

C.Cabbarlının ayrı-ayrı ədəbi obrazlarının təhlilinə keçən M.Ə.Rəsulzadəyə görə, Aydın ("Aydın") "fikrin, səyin, sənətin və insanın həqiqi şəxsiyyətini şərtləndirən bütün dəyərlərin hürriyyətini tələb edir. O, heç bir millətin başqa millət üzərində ağalıq etməsini istəmir". Oqtay ("Oqtay Eloğlu") isə "həyatın hər sahəsində və xüsusilə mədəniyyətlə sənətdə yaşayışın milliləşməsi üçün vuruşur".

Maraqlıdır ki, "Od gəlini" əsərinin təhlilinə keçməzdən əvvəl yazılma tarixinə toxunan müəllif C.Cabbarlının müsavatçılar qrupu ilə birlikdə həbs olunduğunu xatırladır və həmin pyesi onun "Çeka" həbsindən çıxdıqdan sonra qələmə aldığını qeyd edir. Uzun zaman sovet tənqidçiləri tərəfindən dövrün ideoloji tələbinə uyğun olaraq əsərin ateist, pyesin əsas qəhrəmanının dinsiz, Allahsız kimi xarakterizə olunması faktı hamıya məlumdur. Bu baxımdan müəllif tərəfindən əsərin mövzu və ideyasını, aktuallığını dövr üçün şərtləndirən fikirlər olduqca maraqlıdır: "Mənzərənin rəmziliyi göz qabağındadır. Tamaşaçılar üçün "ərəb" və "islam" sözləri yerinə "rus" və "kommunizm" sözlərini qoymaq mənanı aktuallaşdırmaq üçün kifayətdir". Qeyd edək ki, bu fikirlər C.Cabbarlının yaxın dostu və tələbə yoldaşı olmuş, 1923-cü ildə mühacirət etmiş görkəmli ictimai-siyasi xadim M.B.Məhəmmədzadənin əsər haqqında yazdıqları ilə tam səsləşir. Belə ki, 1938-ci ildə Berlində çapdan çıxan "Qurtuluş" məcmuəsinin 39-cu nömrəsində o, belə yazırdı: "Od gelini"nin sembolik bir eser olduğunu herkes anlar. Bunun için ufak bir degişme, mesela: "arap" kelimesi yerine "rus" kelimesi koymak kafi gelir. Millet de hep böyle yapıyor: "Arap"ı "rus", "İslam"ı ise "bolşevizm" ile degişerek öyle dinler".

C.Cabbarlının pyeslərini Azərbaycan dramaturgiya tarixində mühüm mərhələ hesab edən müəllifə görə, ədibin kişi qəhrəmanları kimi, qadın obrazları da yetkin, mükəmməl obrazlardır və onlar "passiv etirazdan başlayaraq aktiv protestə və sosial mübarizəyə qədər yüksəl"ə bilirlər. Ümumiyyətlə, müəllifə görə, Cabbarlı sənətinin qüdrəti müsbət obrazların təsvirində onların qarşısına dolğun, yetkin işlənmiş mənfi obrazları çıxarmaq bacarığındadır.

M.Ə.Rəsulzadə haqlı olaraq çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ümumi icmalı çərçivəsində C.Cabbarlı yaradıcılığının təfsili və təhlili məsələsinin qeyri-mümkün olması qənaətinə gəlir. Bu səbəbdən son olaraq fikrini yekunlaşdıraraq 1934-cü ilin sonunda gənc yaşlarında dünyadan köçən sənətkarı bolşevik hökumətinin "kommunist deyilkən, kommunistliyi mənimsəyən kimi göstərmək" səyinə qarşı çıxır. Və müəllif fikrini əsaslandırmaq üçün C.Cabbarlının Moskvada Sovet Yazıçılarının I Qurultayındakı nitqində "həqiqi sənətkar və yazıçının şanına yaraşmayan sosial sifariş" üsulunun əleyhinə çıxmasını dəlil-sübut kimi göstərir. Bəllidir ki, sözügedən qurultayda sənətkarın mövzu sifarişçilərinə cavabı çox sərt olmuşdu: "Qəhrəmanı reseptlə yaratmaq olmaz!"

Hər iki dönəmin - müstəqillik və sovet dövrünün yuxarıda sözügedən sənətkarlarından sonra müəllif məhz bu dövrdə fəaliyyət göstərən bir sıra yazıçıların yaradıcılığına toxunur, bu zaman həmin yazıçılar içərisində "yaradıcılıq istiqbalı" ilə fərqlənən Sabit Rəhmanın adını xüsusi vurğulayır, onun "Vəfasız" romanının məzmununu yığcam şəkildə təqdim edir. Daha sonra həmin əsərə görə yazıçının sovet tənqidçiləri tərəfindən "tərsinə realist" adlandırılması, "xırda burjua zehniyyətinin əsiri" kimi damğalanması faktına prinsipial münasibətini bildirir.

Müəllif yeri gəldikcə, ədəbi müqayisələr gətirərək Sabit Rəhmanın "Vəfasız" əsəri ilə təxminən eyni aqibəti yaşayan "Kələfin ucu" (H.Axundlu) romanının adını çəkir. Və əsərin əvvəlcə nəşr edildiyini, sonralar isə "əks-inqilabi və müsavatçı" ruhuyla zəhərlənmiş əsər kimi aradan götürüldüyünü qeyd edir.

Çağdaş dövrünün xronoloji ardıcıllıqla ictimai-mədəni mənzərəsini yaradan müəllif Repressiya dövrünə aid təfsirini təxminən üç abzasa sığışdırdığı fikirləri ilə oxucuya çatdıra bilir. Belə ki, müəllifə görə "şiddətli təmizlənmə" dövründə: görkəmli ədib və yazıçıları təkcə cismən öldürməklə kifayətlənməyib, təmsil etdikləri ədəbi cərəyana da yeni istiqamət verilir; "türk" termini qadağan edilir; ideologiyadakı "kommunizm" kimi, terminologiyada "sovetizm" hakim olur; böyük bir "sovet milləti" yaradılır.

Müəllif bu dövrdə yaranan orijinal poeziya nümunələrinə, ayrı-ayrı şairlərin yaradıcılığına diqqət yetirir və bu zaman sovet dönəminin xüsusən repressiya illərində sənətkarların yaradıcılıqlarının məhdud çərçivəyə salındığını, azadlıqlarının boğulduğunu tərənnüm edən imzasız misralara da yer ayırır:

Nə yazayım artıq yurduma dair,

Düşmən zəhər salır, dostlar gizlənir...

Bilməm ki, yurdunu sevən bir şair,

Neçin də bir cani kimi gizlənir...

Bədbin ruhlu bu şeirdən sonra müəllif sanki ona cavab olaraq ümid qığılcımlarının parladığı, nikbin notlara köklənmiş "Hicran" adlı şeirdən nümunələr təqdim edir:

Günəşim bir daha doğmayacaqmı?

Vəhşi qaranlığı boğmayacaqmı?

Kölgələri şəfəq qovmayacaq ki?

Sordum, ümidini qırma, dedilər!

Yuxarıdakı misralar saysız-hesabsız qurbanlarla dolu olan sovet zindanlarından eşidilən nidalar kimi səslənir. Və müəllifə görə, məhbus həyatı yaşayarkən belə bu insanlar qəhrəmanlıqla ölməyi şərəfsiz yaşamaqdan üstün tutur, "itirilmiş hürriyyət və istiqlalın geri alınması uğrunda" sanki misraları ilə vuruşurlar.

Bolşevik senzurasından azad, mühacirətdə nəşr edilən şairlər içərisində müəllif Gültəkini yüksək qiymətləndirir və ümumi araşdırma çərçivəsində şairin yaradıcılığını tam təhlil etməyə imkan olmadığını əsas gətirərək sənətkarın yaradıcılığından gətirdiyi bir neçə nümunə ilə kifayətlənir:

Qurtuluş, ey nazlı, sevimli pəri,

Könüldən vurğundur sənə azəri.

Dişimlə qıraram bir gün gələr də

Bağrına saplanan qanlı xəncəri.

Yaşa ey həsrətlə doğan istiqlal,

Yaşa ey türk, yaşa ey gözəl hilal!

"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində M.Ə.Rəsulzadə mühacirət ədəbiyyatı nümayəndələrinin sırasında eyni zamanda, Sənanın, Yaycılı Kərimin, Almas Yıldırımın da adlarını çəkir.

Əsərdəki araşdırmalardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, keçən əsrin 20-ci illərində Cümhuriyyət dövrünün bütün xüsusiyyətlərinə zidd olan "sosializm" adlanan yeni bir dövr bərqərar olsa da, eyni coğrafi məkanda dəyişkən ictimai-siyasi hadisələr insanların, xüsusən ədəbiyyat adamlarının qəlbindəki istiqlal yanğısını, azadlıq eşqini söndürə bilməmişdir.

Və məhz bu eşqi və yanğını duyan dahi mütəfəkkir əsərini nikbin, gələcəyə inam dolu fikirlərlə tamamlayır: "Müqəddəratını hürriyyətsevər millətlərin və mədəniyyət dünyasının müqəddəratı ilə bağlamış Azərbaycan hürriyyət və demokratiya cəbhəsinin son və qəti zəfərinə əsla şübhə etməz! Duyduğu minbir iztirabdan sonra arzuladığı hürriyyət və istiqlalına qovuşacaq, şair Gültəkinin bu beytini zəfər sevincləri içində təkrar edəcək:

Sən bizimsən, bizimsən,

durduqca bədəndə can,

Yaşa, yaşa, çox yaşa,

ey şanlı Azərbaycan!"

Zaman göstərdi ki, M.Ə.Rəsulzadənin bu əsri qabaqlayan uzaqgörən fikirləri təkcə vərəq üzərində yazı olaraq qalmadı və 100 illik istiqlalımızın 27 ilinin bu dəfə son və qəti zəfər sevincini yaşamaq çağdaşlarımızın nəsibi oldu.

Afət QƏDİROVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet 2018.- 7 noyabr.- S.6.