Ömrün nəsrdəki mənzərəsi: zirvədən geriyə baxanda...

Xəyalə ƏFƏNDİYEVA

... İlahi nurdan pay almış sənətkarlar, böyük şəxsiyyətlər öz zamanlarının yetim övladlarıdır. Bu ömrü yaşamaq olduqca əzablıdır.

Yazıya pozu olmadığını bilə-bilə, "əlinə daban daşı alıb alnına yazılanları pozmağa çalışsan da", görürsən ki, bu taledən qaçış yolu yoxdur. Hara qaçırsansa, yenə də bu işığa, bu taleyə doğru yön alırsan. Qaça bilmədiyi tale - işıq həqiqi ürək, böyük mənəviyyat sahibini bütün şərəfli ömrünü həsr elədiyi özünütəsdiq sahəsinə gətirib çıxarır. Sənətkar ömrü - şəxsiyyət ömrü beləcə başlayır. Bu ömür ona dünyanı hamının gördüyü kimi görməyə imkan vermir. Hamı kimi olmağa, hamının gördüklərini görməyə nə var ki?! Hamının görmədiyini görməkdi sənətkar olmaq... Daha duyarlı olmaq daha çox əzabla yaşamaq deməkdir.

Lev Tolstoy "bədii təxəyyül xəstə təxəyyüldü" deyirdi. Bu mənada, bəxtinə "Tanrı vergisi" düşən seçilmiş insanların - şairlərin, yazıçıların, rəssamların və b. hamısı "xəstədi", bu dünyanın adamı deyil və bəlkə də, əsl sənətkarlıq - seçkinlik elə bu dünyada o "ilahi xəstəliyin" qulu olmaqdı. Sənətkar ilahi vəhyin pıçıltılarını çatdırmalıdı, gözəl bir əsər ortaya qoymalıdı ki, beynindəki o iltihab təmizlənsin. Seçilmiş olmaq hər dəqiqə bu "ilahi xəstəlikdən" sağalmaqdan qorxa-qorxa, öz canındakı o xəstəliyi sevə-sevə, əzizləyə-əzizləyə bəsləyib becərməkdi, bəlkə də...

... Sənətkar taleyi yaşamaq... Əzabları ilə gözəldir. Ağrıları ilə doğmadır. Bu ömrün ağrısını, əzabını, sevincini, sevgisini qələmə almaq bu taleyi sözə çevirmək də bir ayrı gözəllikdir. Milan Kundera yazır ki, hər bir sənətkar özünə avtobioqrafiya yazmalıdı, yazmalıdı ki, onun örnək olası həyat yolunu adi insanlar oxuya, öyrənə bilsinlər. Yazmalıdı ki, nəsillərin həyatında, tərbiyəsində o avtobiqrafik məzmunlu əsərlərin də sənətkarın öz şəxsiyyəti və bütün yaradıcılığı qədər böyük əhəmiyyəti olur.

Həqiqətən də, sənətkarın yetişdiyi mühiti öyrənmək, müşahidə etmək, onun hansı şəraitdə böyüdüyünü, nələrin uğrunda nələrdən keçdiyini bilmək, bütövlükdə adi bir insanı şəxsiyyət kimi yetirən bir ortamı dərk və təhlil etmək olduqca mühüm bir məqamdır. Əgər adi bir oxucu hər hansısa bir yazıçının avtobioqrafiyası ilə tanışdırsa, onun bir çox əsərlərində bu avtobioqrafiyadan irəli gələn məqamların bu və digər formada açıldığını və bədii həllini tapdığını görmüş olacaq.

Sergey Yesenin yazırdı: "Tərcümeyi-hal yazmağa ehtiyac hiss etmirəm, çünki ömür yolum şeirlərimdir". Belinski isə: "Sənətkarın şəxsiyyəti birinci planda durur, biz ancaq onun vasitəsilə hər şeyi qəbul edib anlayırıq..." - deyirdi və buradan da bədii əsərdə avtobioqrafizmin vacibliyi bir daha aydın görünür. Sergey Yesenin dediyi kimi, əgər Seyran Səxavət "Qaçhaqaç", "Daş evlər", "Bəhanə", "Palıd toxumu", "Yüz ilin kişisi", "Rəmiş", "Ağrı", "Ağdamda Qədir Rüstəmovla atüstü söhbət", "Persona non Qrata" və s. kimi avtobioqrafik məzmunlu əsərləri yazmasaydı belə, təkcə onun şeir yaradıcılığı, yaratdığı orijinal poetik nümunələr müəllif haqqında tərcümeyi-halda yazılanlardan daha çox şeyi demək və ədibin bədii portretini bütün çalarları ilə canlandırmaq gücündə idi... Amma bütün bunlara rəğmən Seyran Səxavət nə yaxşı ki, həmin əsərləri qələmə aldı. Çünki bu əsərlərdə biz təkcə Seyran Səxavətin deyil, həm onunla eyni ədəbi-mədəni mühitdə külüng çalan, yazıb-yaradan müasirlərinin, yazıçı və şairlərin, xanəndə və incəsənət adamlarının, bir sıra ictimai xadimlərin obrazını və onların şəxsində, timsalında ümumiləşən, bötövləşən, mühitinin, yaşadığı zamanın fövqündə dayanan böyük şəxsiyyətlərin obrazını görmüş oluruq.

Dünya ədəbiyyatında və eləcə də, milli ədəbiyyatımızda xüsusi aktuallıq kəsb edən şəxsiyyət və mühit, fərd və cəmiyyət, dünya - insan - tale - zaman mövzusu Seyran Səxavət qələmində də özünəməxsus çalarları ilə diqqəti çəkməkdədir.

Şəxsiyyət və mühit probleminin ən parlaq boyalarla işıqlandırılması baxımından Seyran Səxavətin əsərləri içərisində "Qaçhaqaç" romanı xüsusi yer tutmaqdadır. Roman müəllifin öz keşməkeşli həyatından bəhs edir və müəyyən mənada avtobioqrafik səciyyə daşıyır.

Azərbaycan ədəbiyyatında ilk avtobioqrafik əsər Əfzələddin Xaqaninin qələminə məxsusdur. Xaqaninin "Töhfətül-İraqeyn", Füzulinin "Şikayətnamə", Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Miratül-cəmal", Sultan Məcid Qənizadənin "Məktubati Şeyda bəy Şirvani", Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "Qızlar bulağı", Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Nişapurda günəş batarkən", "Gecənin əfsanəsi", "Qardaşım oğlu Huşəngə", İlyas Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan", İsmayıl Şıxlının "Cəbhə gündəlikləri", Mir Cəlalın "Yaşıdlarım", Anarın "Kərəm kimi...", akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun "Xatirələr", Vidadi Babanlının "Gizlinlər", Balaş Azəroğlunun "Ömürdən ötən illər", Sabir Azərinin "Tələbə məhbusun etirafları", Ağarəhim Rəhimovun "Yaddaşda yaşar xatirələr" və s. əsərlər avtobioqrafik məzmunlu bədii nümunələrdir. Seyran Səxavət də sələflərinin və müasirlərinin bu işini olduqca böyük uğurla davam etdirir. Ədibin "Qaçhaqaç" romanı bioqrafik nəsrin ən uğurlu nümunəsidir. Romanda yazıçının içindən çıxdığı kənd mühitindən, ailəsindən, atası Əsgər kişi, anası Zərif xanım, babası Bəylər Dədə və qohumlarından, doğma kəndi ilə bağlı uşaqlıq xatirələrindən, orta və ali məktəb illərindəki tələbə dostlarından - Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli şəxsiyyətlərinin həyatından, yazıçının keçirdiyi sarsıntılardan, yaşadığı, içində bulunduğu mühitlə barışa bilməməsindən, bu barışmazlıqdan dolayı üzləşdiyi hadisələrdən, iztirablarından və uşaqlıq, gənclik sevgisindən, səmimi duyğularından bəhs olunur. Son dərəcə oxunaqlı, axıcı, şirin, nağıl dilində, layla havasında yazılmış bu romanda bapbalaca kənd uşağının - Sarının bu qəliz dünyanın labirint kimi dolanbac yollarında özünü necə axtarmasından, tapmasından və təsdiq etməsindən söhbət açılır. Romanı oxuduqca biz yazıçının mənəvi dünyası ilə yaxından tanış oluruq.

"Qaçhaqaç" romanının baş qəhrəmanı balaca Sarı, yazıçının özüdür. Həssas qəlbli, hər şeydən təsirlənən mənəvi işığa və insan xoşbəxtliyinə can atan bu uşağın ətrafındakı adamlara, hadisələrə münasibəti gələcək yazıçının ilkin dərin humanizmini və mənəvi keyfiyyətlərini əks edirdi. Yazıçının bütün yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçən xeyirxah bir nağıl romantikası, lirizm, gözəlliyə sevgi, qəddarlığa, şərə, eybəcərliyə nifrət hissləri Sarının simasında öz əksini tapır. Bunlar yazıçının yaradıcılıq dünyasının mənəvi bünövrəsi idi.

Milan Kundera doğru deyirmiş: "Hər bir yazıçı özünə avtobioqrafiya yazmalıdı. Yazıçının özünə yazdığı bioqrafiyası ilə əsl bioqrafiyası bir-birinə elə qarışmalıdır ki, oxucular nəyin doğrudan baş verdiyini, nəyin uydurma olduğunu anlamasınlar". Bu mənada, Seyran Səxavətin yazdığı "Qaçhaqaç" romanı da Milan Kunderanın dediyi kimi, əsl bioqrafiyadı, avtobioqrafizmlə zəngin romandı. Romanda yazıçının təkcə yaşadığı olaylar deyil, eyni zamanda, arzusunda olduğu mühitin, toplumun da təsviri öz bədii ifadəsini tapmışdır. Elə əsl yaradıcılıq da məhz budur. Əslində, yazıçı gözəl yalanların gerçək olmasını istəyən və arzularını insanlara fakt kimi təqdim edən adamdır. Yazıçının ustalığı da bunu yaxşı bacarmağındadı.

Məncə, "Qaçhaqaç" sadəcə avtobioqrafik roman deyil, örnək həyat yaşamış bir MÜDRİKin zirvədən geriyə baxanda alın açıqlığı, baş ucalığı, ruh rahatlığı ilə xatırladığı şərəfli ömür kitabı - tale kitabının unudulmaz səhifələridir...

Kitabın əvvəlində müəllif yazır: "Bu əsər "Daş evlər", "Palıd toxumu", "Nekroloq", "Yəhudi əlifbası", "Bəhanə" romanlarından sonra yazdığım altıncı romandır. Özüm haqqında yazmışam; uşaqlıq illərindən tutmuş 1973-cü illərə qədər; mən yazmasaydım, kim yazacaqdı ki... Bir də məni, mənim özümdən yaxşı kim tanıya bilər axı?.."

Sözüylə, əsərlərinin dərin məzmunu, incə lirizmi, rəngarəngliyi ilə ədəbiyyatımızda xüsusi yeri olan Seyran Səxavəti müasirlərindən fərqləndirən məqamlardan biri də mövzularını real həyatdan götürməsidir. Müsahibələrinin birində Seyran Səxavət deyir: "Mənim əsərlərimdə sujet yoxdu, varsa da, bu, psixoloji, assosiativ süjetdi. Yaratdığım obrazların da yarıdan çoxu həyati obrazlardı, təsvir etdiyim, qələmə aldığım hadisələrin böyük əksəriyyəti öz yaşadıqlarımdı, başıma gələnlərdi, həyatımın müəyyən fraqmentləridi". Qeyd etmək istərdik ki, "Qaçhaqaç" romanındakı obrazların da, demək olar ki, hamısı həyatdan götürülüb. Əsərdə baş verən hadisələr reallığı, həqiqətə uyğunluğu ilə diqqəti çəkməkdədir. Bu əsər orijinal kompoziyası, mövzu, məzmun, obrazlar qalereyası, milli mahiyyəti, özünəməxsusluğu ilə seçilir və burada avtobioqrafiklik bədii sistem təşkil edir. Əsər boyu keçmişlə müasirliyin harmoniyası, yaxın və uzaq keçmişə bədii ekskurs müşahidə olunmaqdadır. Müəllif bu romanı yaşadığı dövr və müasiri olduğu insanlar haqqında tarixi və psixoloji həqiqət kimi qələmə almışdır.

Romanın əvvəli belə başlanır: "Hamı qaçhaqaçdadı. Bərk qaçhaqaçdı; düz sözdən qaçırıq, vicdandan, qeyrətdən, namusdan, insafdan, övladdan, valideyndən, ölkədən, məbəddən, işdən... Allahdan... Yaman qaçhaqaçdı, Allah axırını xeyir eləsin..."

Daha sonra hadisələrin geniş epik lövhələrlə təsviri başlanır. Əsərin ekspoziyası balaca Sarının "qara kağız" almasının təsviri ilə başlanır. Bu "qara kağız" ona müharibədən yox, məktəbin direktoru Savalan müəllimdən gəlmişdi. Uşaqlığından bədii yaradıcılığa meylli olan Sarı "Qazaxıstandakı xam torpaqlar haqqında" geniş bir hekayə yazmış və oxumaq üçün Savalan müəllimə vermişdi. Savalan müəllim isə hekayəni "bədii cəhətdən zəif" hesab edərək, balaca Sarını ruhlandırmaq əvəzinə, həvəsdən salmışdı: "Hörmətli şagird! Sənin Qazaxıstandakı xam torpaqlara həsr etdiyin hekayəni oxudum. Sənin bədii yaradıcılıqla məşğul olmaq istəyin yaxşı haldır. Amma yaratdığın obrazlar sünidir, inandırıcı deyil. Hekayən bədii cəhətdən zəifdir. Məsləhət görərdim ki, qaça-qaça Qazaxıstana gedib xam torpaqlardan deyil, elə öz kəndimizdən yazasan. Axı, sən Qazaxıstanı görməmisən, ancaq kəndimizi yaxşı tanıyırsan, qarış-qarış gəzmisən, hara gedirəm, qabağıma çıxırsan. Çox ağır yükün altına girmisən. 21 mart 1956-cı il, Yağlıvənd kənd orta məktəbinin direktoru Savalan müəllim".

Amma o, oxumaq, yazmaq məqsədindən dönməmişdi. Balaca Sarı yazdığı hekayələri təkcə Savalan müəllimə verməklə kifayətlənmir, həm də oxunmaq, çap olunmaq üçün Bakıya - Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ünvanına göndərirdi və poçtalyonun bütün məktublara gətirdiyi cavab da eyni olurdu. Bakıdan yeniyetmə "yazıçıya" gələn məktublar Savalan müəllimin verdiyi cavablardan heç də fərqlənmirdi. Kənd camaatı isə bu məktubların içində nə yazıldığını bilmədiyi üçün hamı Seyranı öz uşağına nümunə göstərirdi. Seyran Səxavət demişkən, "bu məktubların içi özünü yandırırdı, çölü bütün kənd camaatını..." Nəhayət, bir gün onun əsərlərinin "bəxti açıldı", məktəbin pedaqoji kollektivi, eləcə də rayonun hörmətli, adlı-sanlı adamları onun yaradıcılığına yüksək qiymət verdilər. Və bu xoşbəxt hadisədən sonra balaca Sarının yolunun ulduzu parladı və böyük yaradıcılıq yoluna qədəm qoymağa can atdı. Romanda Seyran Səxavət onu dünyaya gətirən, böyüdüb boya-başa çatdıran valideynlərindən, babası Bəylər dədədən, anası, xanımlar xanımı, analar anası, müəllimlər müəllimi - dünyanın ən zərif qadını - Zərif xanımdan - Zərif anadan, atası Əsgər kişidən geniş bəhs edir, onların adını, əziz xatirəsini böyük rəhmətlə anır.

(Ardı var)

525-ci qəzet 2018.- 13 noyabr.- S.6.