Ədəbiyyatda təsirlənmə və plagiat  

 

 

 

Məlumdur ki, ədəbiyyatda da təsirlənmə plagiat anlayışları mövcuddur. Bu anlayışlar daim aktual mübahisəli mövzular olaraq qalıb.

 

İstər oxucular, istərsə yazıçılar zaman-zaman bir-birinibu şeir filan şairin şeirindəndir”, “bu əsər filan əsərdən plagiatdırkimi sözlərlə ittiham edib edir. Ədəbiyyat var olduqca da, çox güman ki, davam edəcək.

Məsələ ondadır ki, bəzən plagiat təsirlənməni bir-birindən ayırmağa çətinlik çəkilir. Daha doğrusu, qarışıq salırlar. Ədəbiyyatda plagiat müəllifin hüquqlarının pozulmasıdır. Yəni ki, bu, bir şəxsə aid əsəri başqasının, mənbəyə istinad etmədən, öz imzası altında bütövlükdə yaxud da bir hissəsini istifadə etməsidir. Plagiat həm tək ədəbiyyatda yox, incəsənətin digər sahələrində mövcuddur.

Təsirlənmə isə bildiyimiz kimi, tamamilə fərqli bir anlayışdır. Hansısa bir əsəri, şeiri oxuyub ondan ilhamlanmaq, təsiri altında yazmaq təsirlənmədir.

Zaman-zaman bunları mən müşahidə etmişəm. Dünya ədəbiyyatında bunlar daha çox Frans Kafkanın əsərlərilə bağlı diqqətimi cəlb edib. Əvvəllər oxuduğum əsərlərdə onu yamsılayan yazıçılara münasibətim yaxşı deyildi. Düşünürdüm ki, çoxları bilərəkdən bunu edir, özünü nihilizmə kökləyir, pessimist notlara köklənir. Həm bizdə bir az daəzabkeşgörünmə obrazı çoxluq təşkil etdiyinə görə belə düşünürdüm. O səbəbdən bunu heç vaxt qəbul etmirdim. Amma sonradan yaradıcı nihilistliyi, asosiallıq, pessimistlik öz canımı da bürüyəndə Kafkanı sevməyə başladım. Zaman-zaman isə dünya ədəbiyyatı yazıçılarının dakafkalaşdığınıgördüm bunu plagiat yox, təsirlənmə adı ilə sahmana saldım.

Bu, ən çox Pol Osterin əsərlərində göründü mənə. Düzdü, aralarında fərqlilik çoxdur, amma sujet hardasa eynilik təşkil edir deyə düşünürəm.

KafkanınÇevrilməəsərində Qreqor Zamzanın bir səhər oyanıb özünü böcəyə dönüşmüş bilməsilə Pol OsterinQaranlıqdakı adaməsərində Ouen Brikin səhər oyanıb özünü bir quyuda görməsi keçirdiyi hisslər (Kafka tənhalığı ilə eynilik təşkil edir) eynilə mənə Kafka təsiri bağışlayır. Əsərlərdəki hər iki personaj bezgin müəyyən işləri görməyə məcbur biridir. Düzdü, “Qaranlıqdakı adaməsərində bu, müharibə ilə bağlı bir şeydir, Kafkada isə məişət məsələləri. Amma dediyim kimi, hər iki əsərin oxşar cəhətləri olduqca çoxdur. Bu oxşarlıqlar isə sadəcə təsirlənmədən yaranıb deyə düşünürəm.

Qabriel Qarsia Markesin yaradıcılığında Kafka təsirinə rast gəlmək olar. Markes yaradıcılığa başladığı dönəmlərdə yazdığı ilk hekayələr daha çoxkafkalaşma” var. Markesin özü belə sonradan bunu gizlətməyərək etiraf edib.

Ümumilikdə bir-birinə bənzəyən əsərlər çoxdur. Halbuki bunlar dünyaca məşhur əsərlərdir. İlk baxışda yanlış anlaşılıb plagiat da sayıla bilər.

Misal üçün, VoyniçinOvodəsəri. Bu əsər çoxumuza tanışdır. Dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm əsərlərindəndir. Digər bir əsər - Kolin MakkaloununTikanlıqda şərqi deyənlərəsərini. Hər iki əsəri oxuyandan sonra arasında əlaqələr gördüm.

Diqqətimi çəkən əsas bir məqam, sujet xətlərinin bir-birinə çox oxşamasıdır. Baş qəhrəmanların hər ikisi Papadan sonra ən yüksək titul sayılan din adamıdır.

Hər iki əsərdə qəhrəmanın insanlardan gizlətdiyi bir oğlunun olması bu oğulların ölümlərin faciəvi şəkildə baş verməsi diqqət çəkir. Başqa oxşarlıqlar da mövcuddur.

Cəlil MəmmədquluzadəninÖlülərəsəri, məncə, Nikolay QoqolunMüfəttişpyesinin təsirilə yazılıb. Buna bəzən plagiat da deyilib. Amma diqqətlə oxuyanda plagiatlıq nəsə olmadığı aydın şəkildə görünür. Hətta əsərlərində o, buna işarə edib. Qurbanəli bəyhekayəsinin epiqrafına baxanda “Allah sənə rəhmət eləsin, Qoqol!” yazısını görə bilərik. Bu isə Cəlil Məmmədquluzadənin peşəkarlığından xəbər verir. Ola bilər ki, əsərin mövzusu götürülsün, fərqli üslubda yazılsın. Buna plagiat demək olmaz.

Buna misal olaraq da bir neçə əsər adı çəkə bilərik ki, mövzusu götürülsün, amma fərqli üslubda yazılsın. Yəni bir növ təsirlənmə. ŞekspirinHamlet” əsəri, HöteninFaustunun sujet xəttləri Kristofer Marlodan götürülmədir. Əsərləri oxuyanlar dediklərimi görə bilərlər.

Azərbaycan ədəbiyyatında da bu hallar var. Məsələn, FüzuliLeyli Məcnunəsərinin mövzusunu Nizamidən götürdüyünü nəzərə alıb deyə bilərikmi bu plagiatdır? Sizcə ədəbi günah olmazmı?

Paolo Koelyonun özünün təsirləndiyi müəlliflər var. Adicə çoxumuzun bildiyiKimyagərəsəri Luis Borxesdən təsirlənmədir.

Ümumilikdə isə intibah dövrü ədəbiyyatına nəzər salsaq bir qədim yunan ədəbiyyatından məlumatlı olsaq, bəzi əsərlərin mövzularının sonradan işləndiyini görə bilərik. Hətta deyilir ki, Ceyms Coys daUlissəsərini HomerinOdisseya”sı motivləri əsasında yazıb.

Əslində, təsir altında əsər yazmaq o qədər problemli məsələ deyil. Yaradıcılıq üçün normaldır. Bəzən bilmədən belə, zamansa oxuduğun, təhtəlşüurunda yer almış hansısa əsərdən öz əsərində qeyd edə bilərsən.

Məşhur yazıçı Orhan Pamukdan soruşmuşdular: “Deyilənə görə, siz Ekodan təsirlənirsiz. Doğrudurmu?” O isə cavabında: “Mən nəinki təsirlənirəm, hətta bəzi şeyləri oğurlayıram da” - demişdi.

 

Orxan SAFFARİ

 

 

525-ci qəzet.- 2018.- 17 noyabr.- S.24.