Əbədi mogikan

Çingiz Aytmatov-90

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, akademik

Dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə gözəl əsərlər bəxş etmiş Çingiz Aytmatov həm Qırğızıstanın, həm də bütün türk dünyasının fəxridir.

Heydər Əliyev

Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Filofeyin məktubu Çingiz Aytmatovun kütlə psixologiyasına üsyanı, milli-mənəvi oyanış aktıdır. Həcm etibarilə 22 kitab səhifəsi qədər olan bu məktub əslində, müstəqil bir bədii əsər təsiri bağışlayır. Məktub-monoloqdakı aşağıdakı bəzi tezisləri nəzərə çatdırmaqla Çingiz Aytmatovun bəşəriyyət qarşısında qaldırdığı problemlərin miqyasını və masştabını təsəvvür etmək olar: "Sizin vasitənizlə bəşəriyyəti xilas etməyə borcluyam, çünki insanlığa əvvəllər məlum olmayan bir bəla üz verib. Məlum olub ki, embrionlar bizə müraciət edir. ...Çox güman ki, bu, yalnızca bəla deyil, həm də ruhun növbəti sınağıdır. İçimizdə bizə bizdən danışan Kassandra-embrionların səsindən hara qaça bilərik?

Kassandra damğası - ana bətnində gərgin və ümidsiz halda dünyanın sonunu gözləyən embrional esxatın kadrarxası səsidir. Bu, onda təbii həyat meylini, yaşamaq istəyini öldürür...

... Qan və hakimiyyət - o şər toxumları hər zaman yalnız çürümüş peyin üzərində cücərə bilir... Şər həmişə öz toxumlarını başqa bir şər cücərsin deyə torpağa səpərək dəfələrlə yeni şərlərlə əvəzlənir.

... Bolşevizm olmadan faşizmin mövcudluğu mümkün idimi? Stalinsiz Hitlerin olması mümkün idimi? Və kim deyə bilər ki, yer üzünə ya Hitler, ya da Stalin kimi doğulmaq qarşısında qalan kassandra-embrion, daha doğrusu, gələcək nekrofilin bu zavallı rüşeymi öz zamanında ətraf aləmi, bundan da əvvəl onu daşıyan ananı Kassandra damğası vasitəsilə gələcəyi ilə bağlı qabaqcadan xəbərdar etməyə çalışmayıb?"

Beləliklə, Çingiz Aytmatovun yaratdığı Filofey ictimai-siyasi və mənəvi sarsıntılar içərisində formalaşmış insanın yaşadığı çətin və mürəkkəb həyati proseslərdən dərs çıxarıb, dünyanı xilas etmək cavabdehliyi daşıyan bəşəri varlıq səviyyəsinə çatmasını əks etdirən ümumiləşdirilmiş bədii obrazdır. "Kassandra damğası" haqqında xəbəri elmi şəkildə duyanlardan və öz düşüncəsi etibarilə ideya müəllifinin fikirlərini və kəşfini dəstəkləyənlərdən biri olan futuroloq alim Robert Bork kataklizmin, fəlakətlərin insan övladını bəlalara apardığını, qarşı-qarşıya qoyduğunu dərk edən, mövqe etibarilə Filofeyi tamamlayan obrazdır. Daha doğrusu, Robert Borkun beynəlxalq konfransda çıxış etmək üçün yola düşdüyü zaman təyyarə ilə okeanın üzərindən keçərkən balinaların kütləvi şəkildə - sürü ilə intihara getdiyi bir mənzərəni seyr etməsi ilə Filofeyin Kassandra embrionlarının yaşamaq istəməyib, ana bətnində intihar etməsi haqqındakı fikirləri bir-birini tamamlayır. Robert Bork əqidəsi uğrunda ölməkdən çəkinməyən və bəşəriyyəti xilas etmək üçün hər cür düşündürücü addımı atmağın əhəmiyyətini dərk edən əsl fədakar elm adamının ən ali keyfiyyətlərini özündə səciyyələndirir.

Romanın Çingiz Aytmatovun qaldırdığı əsas problemlərdən biri gerçək ata-anası bəlli olmayan "iks nəsillərin" süni yolla yaradılması məsələsinə münasibətdir. Yazıçı göstərir ki, real valideynləri, şəcərəsi, soykökü olmayan insanlar böyük super güclər üçün əhəmiyyətli olub, hakim ideologiyaların həyata keçirilməsinə xidmət edir, insanlığa zərbə vururlar. Bu, Çingiz Aytmatovun ilk dəfə "Əsrə bərabər gün" romanında böyük həyəcanla nəzərə çarpdırdığı "manqurtlaşdırma" faciəsinə yeni baxışın ifadəsidir. Görkəmli yazıçı "Əsrə bərabər gün" romanında ayrı-ayrı xalqların əridilib yox edilməsi kimi məna verdiyi manqurtlaşma proseslərinin daha fərqli və yeni təzahür forması kimi SSRİ-də süni insan yaradılması işinə qlobal miqyasda bəşəriyyət üçün mənəvi tarazlığın pozulması, insanlığın qarşısında cavabdehlik düşüncəsinin itirilməsi baxımından daha kəskin münasibət bəsləmişdir. Soykökdən, qan yaddaşından, genetikadan məhrum olan, milli iftixar duyğusu itirilmiş insan cəmiyyət üçün daha dəhşətli bir fəlakətə çevrilə bilər. Bədii əsər kimi "Kassandra damğası" isə mövzusu və ideyasına görə Çingiz Aytmatovun yazdığı xilaskarlıq romanıdır.

Sənətkarlıq baxımından da "Kassandra damğası" orijinal bədii əsərdir. Bu, Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında, bəlkə də dünya ədəbiyyatında ən geniş həcmə malik olan epiloq-romandır. "Kassandra damğası"nda epiloq - Andrey Krıltsovun, əsərin əsas hissəsi isə Filofeyin romanıdır. Epiloqu roman səviyyəsinə qaldırmaq yazıçının əsərlərində birinci dəfədir ki, müşahidə olunur.

"Kassandra damğası" romanı - Çingiz Aytmatovun dünya ədəbiyyatının görkəmli yaradıcıları sırasında özünəməxsus sanballı yerini müəyyən edən mükəmməl və ciddi sənət damğasıdır.

"Kassandra damğası" - yer üzündəki xaos təhlükəsinə kosmosdan göndərilmiş xəbərdarlıqdır. "Kassandra damğası" - XXI əsr dünya ədəbiyyatının nadir şedevrlərindən biridir.

Akademik Abdıldacan Əkmətəliyevin yazdığına görə, XX əsr yapon mütəfəkkiri Daysaku İkeda Çingiz Aytmatovu ilk dəfə dünya ədəbiyyatında xüsusi mövzu olan "Kassandra-embrion problemini" açan nadir istedad sahibi hesab etmişdir. Çingiz Aytmatovun əsas tədqiqatçısı, görkəmli qırğız ədəbiyyatşünas alimi, akademik Abdıldacan Əkmətəliyev özü də "Kassandra damğası"nı gələcək haqqında roman kimi yüksək qiymətləndirmişdir.

Qüdrətli bir sənətkar olaraq Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı 2006-cı ildə yazılmış "Əbədi gəlin" romanı ilə başa çatır. Həm də "Dağlar çökəndə" adı ilə təqdim olunan bu əsərdə ədibi bütün yaradıcılıq yolu boyu onu düşündürən problemlərin ümumiləşmiş bədii ifadəsi masştabında Çingiz Aytmatov dühası tamamlanır. "Əbədi gəlin" və ya "Dağlar çökəndə" romanı Çingiz Aytmatovun böyük sənət dünyasındakı əbədilik möhürüdür. Bu, Çingiz Aytmatovun "Kassandra damğası" romanında bəşəriyyətə etdiyi xəbərdarlıqdan sonra dünyanın gəlib çatacağı son dayanacağı təqdim edən möhtəşəm yekundur.

Böyük sənətkarın yaratdığı sadə insan surətləri də dünya ədəbiyyatında fərqli və bənzərsiz obrazlardır. Cəmilə, Daniyar, Toqunay, Aysel, Altınay, Baytemir, Toğulan, Yedigey, Qazan-qap, Abutalıb Kuttubayev, Altın, Filofey, Robert Bork, Arsen Samançin və başqaları Çingiz Aytmatovun nadir istedadından və dərin müşahidələrindən doğulan yeni tipli bənzərsiz obrazlardır. Çingiz Aytmatovun sovet hakimiyyəti illərində yazdığı əsərlərində yaradılmış bədii obrazlar həmin dövrdə standart model kimi qəbul edilmiş müsbət qəhrəman və mənfi obraz tipinin hüdudlarını aşıb keçən, həmin ideoloji formatın qəliblərini dağıdan mühüm hadisə kimi meydana çıxmışdır. Yazıçı sovet adamını yox, bütün təbiiliyi və gərginlikləri, həyəcanları və ümidləri ilə birlikdə adi, sadə insanı təsvir etmişdir. XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatda meydana çıxmış kiçik insanı sonralar hər yazıçı öz ölkəsində, Çingiz Aytmatov isə dünya ədəbiyyatı miqyasında əsas obraza çevirmək vəzifəsini böyük uğurla həyata keçirmişdir.

Çingiz Aytmatov özü də həyatda roman miqyaslı şəxsiyyət idi. Çingiz Aytmatovun keşməkeşli və mənalı ömür və sənət yolu müasir qırğız ədəbiyyatının epopeyasıdır. Geniş mənada bütöv bir sistem halında Çingiz Aytmatovun əsərlərinin hamısı bir yerdə son yüzilliyin ən möhtəşəm ədəbi salnaməsi və böyük gələcəyin etibarlı bələdçisidir.

Böyük söz ustadı Çingiz Aytmatovun əsərləri geniş coğrafiyaya yayılmış türk xalqlarının ortaq taleyinin uğurlu ədəbi təqdimatıdır. İnsanlığın, planetin problemlərini əks etdirmək və çıxış yolları göstərmək mənasında da Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı dünya ədəbiyyatının zəngin mənəvi xəzinədir. Kiçik qırğız aulundan dünyaya parlayan böyük ədəbiyyat günəşi olan Çingiz Aytmatovun zəngin yaradıcılığı milli ədəbiyyatın möhtəşəm təqdimatı olmaqla yanaşı, dünya ədəbiyyatında da yeni bir zirvə yaratmışdır. UNESCO-nun statistikasına əsasən, Çingiz Aytmatovun əsərləri 170-dən çox xarici dilə tərcümə olunmuş və yüz milyonlarla tirajla nəşr edilmişdir. Bu rəsmi statistika yazıçının dünya ədəbiyyatındakı mövqeyini ifadə edən və onun planetin nəhəng ədəbi şəxsiyyətləri olan klassiklərlə eyni yüksək səviyyəni təmsil etdiyini göstərən ciddi faktdır.

"Çingiz Aytmatov və Azərbaycan" məsələsi özündə çoxcəhətli mətləbləri ifadə edən əhəmiyyətlibir mövzudur. İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük ümumiləşdirmə əsasında deyilmiş aşağıdakı fikirlərində Çingiz Aytmatov sənətinin yeri və mahiyyəti dahiyanə şəkildə ifadə olunmuş, xalqımızın bu qüdrətli sənətkara münasibəti öz əksini tapmışdır: "Dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə gözəl əsərlər bəxş etmiş Çingiz Aytmatov həm Qırğızıstanın, həm də bütün türk dünyasının fəxridir".

Eyni zamanda, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev haqqında Çingiz Aytmatovun mülahizələri də keşməkeşli epoxanın fonunda qüdrətli bir şəxsiyyət barəsində roman səviyyəsində ifadə olunan dərin mənalı ümumiləşdirmələr kimi səslənir. "Heydər Əliyev həqiqətən də tarixi, hətta əfsanəvi bir şəxsiyyətdir. Bu, sovet dövründə də belə idi, bugünkü MDB məkanında, xeyli çətinləşmiş müasir dünya şəraitində də belədir. Heydər Əliyev hər zaman xalqının xidmətində olmuşdur.

Heydər Əliyev və onun yaşıdlarının və hətta ondan cavan olan bir çox siyasi xadimin bacarmadığı xüsusiyyəti - müasir dövrün ən aktual çağırışlarına hazır olmağı nümayiş etdirə bilmişdir. Məhz Heydər Əliyevin zəngin təcrübəsinin və humanitar dünyagörüşünün genişliyi nəticəsində indi Azərbaycanda sabitlik, tolerantlıq, mədəniyyət, maarifçilik hökm sürməkdədir. Bütün bunlar isə Azərbaycan dövlətinin müasir inkişafını və tərəqqisini təmin edəcək əsas amillərdir!"

Çingiz Aytmatovun Prezident İlham Əliyev haqqındakı sözləri də görkəmli ədəbiyyat adamının dövlət başçısı barəsində obrazlı şəkildə ifadə olunmuş düsturu kimi səslənir: "İlham Əliyev qloballaşan dünyanın lider etalonudur".

Yeni epoxanın liderlərindən biri olan İlham Əliyev və məşhur yazıçı Çingiz Aytmatovun münasibətləri XXI əsrdə böyük siyasətlə böyük ədəbiyyatın dialoqunun dünyaya və xalqlara gətirəcəyi dəyərlərin, aça biləcəyi imkanların geniş üfüqlərinin yenidən istiqamətləndirilməsinə xidmət edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 25 fevral 2008-ci ildə dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatovu "Dostluq" ordeni ilə təltif etməsi və bu böyük yazıçı haqqındakı müdrik fikirləri bütövlükdə bu böyük söz ustadına, onun ölməz sənətinə Azərbaycanda dövlət səviyyəsində verilmiş yüksək qiymətin ifadəsidir: "Siz həmişə, bütün dövrlərdə Azərbaycanın dostu olmuşsunuz. Bu, sovet dövründə də belə olub, ...müstəqillik dövründə də... Çətin anlarda siz həmişə ədalətin, sülhün, əməkdaşlığın tərəfdarı kimi öz qətiyyətli sözünüzü demisiniz".

Dəfələrlə ölkəmizdə olmuş Çingiz Aytmatov Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında qiymətli fikirlər söyləmişdir. O, Azərbaycanın böyük demokrat yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığını yeni nəsrin mühüm hadisəsi kimi dəyərləndirmişdir. Çingiz Aytmatovun qüdrətli Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin dünya ədəbiyyatındakı yeri və yaradıcılığındakı novatorluq barəsində 1967-ci ildə deyilmiş aşağıdakı fikirləri yazıçı təəssüratından çox, mütəfəkkir bir şəxsiyyətin dərin düşüncəsini aydın şəkildə ifadə edir: "Müasir dövrdə milli ədəbiyyatların, xüsusən də, bədii nəsrin inkişafında Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının əhəmiyyətini dəyərləndirməmək mümkün deyildir. O, türk xalqları ədəbiyyatında realist nəsr məktəbinin əsasını qoymuşdur. Böyük sənətkar həm də alovlu satirik, mükəmməl ruhlu yazıçı və sosioloq kimi də çıxış edir. O, bütün hallarda yeniləşməyə nail ola bilmişdir".

Cəlil Məmmədquluzadə - Çingiz Aytmatov miqyası kiçik adamın dərin mənəviyyatının və keşməkeşli taleyinin ədəbiyyatın böyük qəhrəmanı statusuna çatdırılmasından bədii obrazlar aləmində təsdiq olunmasına qədərki yolun mükəmməl başlanğıcı və kulminasiya nöqtəsinə uğurla yüksəldilməsi mənalarını ifadə edir. Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" tragikomediyası Çingiz Aytmatovun manqurtlaşma fəlsəfəsinin möhkəm bünövrəsini təşkil edir. Cəlil Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı" pyesi də, Çingiz Aytmatovun "Əsrə bərabər gün" romanı da mövcud cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri, xaosu, çaşqınlığı dərin mahiyyəti ilə birlikdə əks etdirir. Cəlil Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestindəki ürəyinin hökmü ilə yaşamaq uğrunda mübarizə aparan Zeynəb obrazı Çingiz Aytmatovun Cəmiləsinin böyük bacısı təsiri bağışlayır. Çingiz Aytmatovun əsərlərindəki "kiçik insanlar"ın hamısında Novruzəli saflığı, usta Zeynal ayıqlığı, Məhəmmədhəsən əmi bütövlüyü vardır. Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında da və Çingiz Aytmatovun əsərlərində də kiçik adam geniş miqyasda xalq mənasını daşıyır. XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadənin yaşayıb-yaratdığı dövrdə Çar Rusiyası rejimi, həmin yüzilliyin sonrakı mərhələlərində isə totalitar kommunist ideologiyası kiçik adamı cəmiyyətin böyük adamı səviyyəsinə yüksəlməyə imkan yaratmamışdır. Xalqların adi, sadə, qabiliyyətli, dərin mənəviyyata malik insanlarının yaşadıqları cəmiyyətin, mənsub olduğu xalqın, vətəndaşı olduğu məmləkətin əsas təmsilçisi, qurucusu və rəhbəri olması uğrunda mübarizə aparmağı mənasında Cəlil Məmmədquluzadə və Çingiz Aytmatovun sənət idealları qoşa zirvələrdə qərar tutur. Bu böyük sənətkarlar öz xalqlarının həyatından alıb təsvir etdikləri bədii obrazları həmçinin, digər xalqların eyni taleyə malik insanlarının həyatı və ümidlərinin ifadəsi səviyyəsinə qaldırmaq missiyasını uğurla həyata keçirmişlər.

Çingiz Aytmatovun Azərbaycan yazıçılarından Mirzə Fətəli Axundzadə, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, İmran Qasımov, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Hidayət, Hüseynbala Mirələmov, Şahmar Əkbərzadə, Sabir Rüstəmxanlı və başqalarının yaradıcılığına verdiyi yüksək qiymət Azərbaycan ədəbiyyatında gedən mühüm dəyişikliklərin fonunda yaranan böyük ədəbiyyatın obyektiv şəkildə dəyərləndirilməsi ilə yanaşı, həm də ədəbiyyatımızın geniş miqyasda təqdim olunmasına da xidmət etmişdir. Xalq yazıçısı Anar haqlı olaraq yazır ki, Çingiz Aytmatovla "biz də qürur duyuruq".

Çingiz Aytmatov dünya şöhrətli Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayevlə yaxından ünsiyyət saxlamış, onunla böyük sənət haqqında fikir mübadiləsi aparmışdır. O, Qara Qarayevi "dünyada baş verən qeyri-insani hərəkətlərə - müdafiəsiz insanların nahaq qanının axıdılmasına, onlara əzab və işgəncə verilməsinə heç zaman biganə qalmayan əsl sənətkar" kimi yüksək qiymət vermişdir. Çingiz Aytmatovun İmran Qasımovla Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda birlikdə təhsil aldıqları dövrdən başlanan münasibətləri uzun dövr ərzində etibarlı surətdə davam etdirilərək, sözün əsl mənasında məslək dostluğuna çevrilmişdir. Çingiz Aytmatov Moskvada və ya Qırğızıstanda onunla gündəlik sıx əlaqədə olan müasirlərindən fərqli olaraq çox uzaq məsafədə - Bakıda yaşayan, ara-sıra ümumittifaq tədbirlərində görüşdüyü və məktublaşdığı İmran Qasımovla daha dərindən ünsiyyət saxlamış və onunla çox ciddi ictimai-mənəvi mətləbləri bölüşmüşdür. Çingiz Aytmatovun Bakıya İmran Qasımova göndərdiyi 4 yanvar 1964-cü il tarixli məktubda "dəhşətli tənhalıq dəqiqələrində" yaşadığı hissləri və düşüncələri onunla bölüşməyə ciddi ehtiyac duyduğunu xüsusi olaraq qeyd etmişdir. Məktubdakı "səndən gizlədəsi heç nəyim yoxdur. Əksinə, çox şadam ki, öz düşüncələrimi səninlə açıq bölüşə bilirəm. Hər adama ürəyini boşaltmaq olmaz" - sözləri Çingiz Aytmatov - İmran Qasımov dostluğunun böyük etibarın əsl nümunəsi olduğunu göstərir. Bundan 14 il sonra 1978-ci ildə Çingiz Aytmatovun İmran Qasımova ünvanladığı məktubdakı aşağıdakı fikirlər isə bu görkəmli yazıçıların münasibətlərinin daha da inkişaf edərək məslək və sənət dostluğuna çevrildiyini təsdiq edir: "Sənə əziz dostum" - deyə müraciət edərək düzü aralarda işləndikcə ucuzlaşan bu sözlərə görə daxilən narahatçılıq keçirirəm. Xüsusən, indiki zamanədə geniş təmaslar dövründə elə hər gələni "Əziz dost" adlandırmaq ümumi qaydaya çevrilib. Sən isə mənimçün sözün əsl mənasında, həqiqətən dostsan! Əsl dostsan! Çünki bunun ciddi, zamanla təsdiqlənmiş əsası vardır.

...İmran, sənin müdrikliyin, heyrətamiz dostluq kultun sayəsində mən həqiqi dostluq haqqında bu qənaətə gəlmişəm".

Böyük etibarın, qarşılıqlı dərin mənəvi ehtiyacın əsl nümunəsi olan Çingiz Aytmatov - İmran Qasımov dostluq münasibətlərini "Əsrə bərabər gün" romanındakı Boranlı Yedigeylə Qazanqapın dostluğu ilə müqayisə etmək olar.

Azərbaycandan Çingiz Aytmatovun yaxın dostluq etdiyi yaradıcı ziyalılar sırasında onun xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə ilə münasibətləri də böyük maraq doğurur. Bu iki görkəmli sənətkarın dostluğunun təməlində onların əsərlərindəki böyük vətəndaşlıq cəsarəti, millilik amili və bəşərilik meyarları dayanır. Hətta bu dostluq o səviyyəyə gəlib çatmışdır ki, Çingiz Aytmatov Bəxtiyar Vahabzadənin 2004-cü ildə nəşr olunmuş iki cildlik "Seçilmiş əsərləri"nə ön söz yazmışdır. Müqəddimədəki aşağıdakı mülahizələr Bəxtiyar Vahabzadənin ölməz sənətinə Çingiz Aytmatov səviyyəsində verilmiş yüksək qiymətdir: "Bəxtiyar Vahabzadənin poetik təfəkkür mədəniyyəti təbiətcə millidir. ... Bununla yanaşı, Bəxtiyar Vahabzadənin poetik təfəkkür mədəniyyəti daha üstün mahiyyət kəsb edir və millilikdən ümumbəşəri səviyyəyə qalxır. ... Bəxtiyar Vahabzadə öz möhtəşəm poeziya məbədini ucaltmaqdadır. O qüdrətlidir. Bu məbədi ucaldan əllər mahir və qadir əllərdir".

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə də müxtəlif vaxtlarda Çingiz Aytmatovun sənəti və şəxsiyyəti haqqında öz fikirlərini bildirmişdir. Çingiz Aytmatovun Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığına verdiyi qiymətlə Bəxtiyar Vahabzadənin Çingiz Aytmatov haqqındakı fikirləri bir-birinə çox yaxındır. Bu, həmin sənətkarların ədəbiyyata baxışlarındakı ümumi cəhətlərdən çox, onların yaradıcılıqlarının ideya-sənətkarlıq, millilik və bəşərilik baxımından yaxınlıq və doğmalığı ilə əlaqədardır. Bəxtiyar Vahabzadənin "qan qardaşı" adlandırdığı Çingiz Aytmatov haqqındakı aşağıdakı fikirləri bunun əyani təsdiqidir. "Aytmatov hər şeydən öncə mənim qan qardaşımdır. O, qırğız torpağının əli qələm tutan Batır Manası olmaqla yanaşı, həm də böyük türk dünyasının üzünü ağ edən XX əsrin klassikidir... Aytmatov qələminin sehri, ecazı dünya ədəbiyyatına misilsiz incilər bəxş edib... Çingiz Aytmatov mənim üçün yaş həddinə sığmayan, əsərləri ilə çoxdan əbədiyyətə qovuşan sənət cəngavəridir".

Çingiz Aytmatov Bəxtiyar Vahabzadənin Azərbaycan Milli Akademik Dram Teatrının səhnəsində uğurlu tamaşaya qoyulmuş "Özümüzü kəsən qılınc" əsərinə baxmış, onu çox təsirləndirən bu tamaşaya yüksək qiymət vermişdir.

Çingiz Aytmatov - Anar münasibətləri də böyük sənətin qarşılıqlı dialoqu kimi cəlbedici və əhəmiyyətlidir. Xalq yazıçısı Anar qəti olaraq bu fikirdədir ki, "az yazıçı adı çəkmək olar ki, Aytmatov kimi yer üzündəki bütün canlı məxluqları bu qədər dərindən və dəqiq tanısın, insan iztirablarının bütün varlıqlarla sirli vəhdətini duya bilsin, kəhər Gülsarının, ya qara nərin taleyini bəşər övladının ömrüylə əlaqələndirməyi bacarsın". Anar, eyni zamanda, Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı məsələsinə də aydınlıq gətirmişdir: "Bizim nəslin Azərbaycan yazıçıları milli ədəbiyyatın zəminində yetişdiyi Böyük Cəlil Məmmədquluzadənin mənəviyyat dərslərini mənimsədi, eyni zamanda, ölkə və dünya ədəbiyyatına da bələd oldu. İki müasir nasirin təcrübəsi bizimçün xüsusi əhəmiyyət kəsb elədi! Mən İsa Hüseynovu və Çingiz Aytmatovu nəzərdə tuturam".

Görkəmli qırğız yazıçısı ilə Sabir Rüstəmxanlının, Hidayətin, Hüseynbala Mirələmovun və başqalarının münasibətləri də Azərbaycan - qırğız ədəbi əlaqələrinin yaddaqalan, əhəmiyyətli səhifələrinə çevrilən məqamlar çoxdur.

"Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusu Azərbaycan və qırğız ədəbiyyatlarının və xalqların dostluğunun çox canlı bir nümunəsidir. Dünya xalqları, xüsusən türk xalqlarından hər biri Çingiz Aytmatovu ilk növbədə öz xalqının doğ-ma yazıçısı olaraq qəbul edir. Bununla belə, Çingiz Aytmatov dünyada oxşar taleləri yaşayan, insan, zaman, cəmiyyət və gələcək haqqında eyni və ya bənzər düşüncədə olan xalqların hamısının görkəmli yazıçısıdır.

Bir çox Azərbaycan yazıçı və şairləri Çingiz Aytmatovla onun vətəni Qırğızıstanda görüşmüş, onunla həmsöhbət olmuş, müsahibələr alıb Azərbaycan mətbuatında çap etdirmişlər. Yuxarıda adları çəkilən yazıçı və şairlərdən başqa, Şahmar Əkbərzadə, Vilayət Rüstəmzadə, Aydın Məmmədov, Əhməd Qəşəmoğlu, Adil Cəmil, Əli Mahmud da Çingiz Aytmatovla Bişkekdə görüşlərini Azərbaycan mətbuatı vasitəsilə oxuculara çatdırmışlar. Yazıçı Hüseynbala Mirələmovla Çingiz Aytmatovun yaxın münasibətlərinə bir çox nadir şəkillər və məktublar şahidlik edir. Hüseynbala Mirələmovla Viktor Andrionikovun birlikdə "Görkəmli adamların həyatı" seriyasından nəşr etdirdikləri "Heydər Əliyev" kitabı haqqında Çingiz Aytmatovun Brüsseldən yazdığı məktub ədəbi-mədəni əlaqələrimizlə yanaşı, həm də Azərbaycan xalqının Ümummilli liderinə və bu böyük şəxsiyyət haqqında bədii-sənədli əsərlərin yazılmasının zəruriliyinə və əhəmiyyətinə göstərilən xüsusi diqqətə, verilmiş yüksək qiymətə görə son dərəcədə dəyərlidir: "Əzizim Hüseynbala!

...Türk dünyasının böyük və qüdrətli oğlu, görkəmli dövlət xadimi, hamımızın ömür boyu həyat dərsi öyrənəcəyimiz dahinin (Heydər Əliyevin - İ.H.) adına ucaltdığınız dəyərli ədəbi abidə qəlbimi iftixar hissi ilə doldurdu... Siz bizim, keçmiş SSRİ məkanında yaşamış bütün yazıçıların görməli olduğu, lakin indiyə kimi bacarmadığı şərəfli vəzifəni yerinə yetirmişsiniz. Bu missiyanın öhdəsindən layiqincə gəldiyinizə görə həm sənə, həm də rus yazıçısı Viktor Andrionikova dərin minnətdarlığımı bildirirəm".

Çingiz Aytmatov Bakıda Azərbaycan Akademik Milli Dram teatrında Hüseynbala Mirələmovun "Xəcalət" pyesinin tamaşasına baxmış və əsərə yüksək qiymət vermişdir.

Orijinal yaradıcılıq üslubuna malik Azərbaycan rəssamı Cavad Mircavadovun Bakı şəhərindəki emalatxanasında olmuş Çingiz Aytmatov onun ənənəvi təsvir üsullarından fərqli olan qeyri-adi rəsm əsərlərinə böyük maraq göstərmişdir. Bundan sonra Çingiz Aytmatovun təşəbbüsü ilə rəssamın Moskvada fərdi yaradıcılıq sərgisi nümayiş olunmuşdur. Çingiz Aytmatov Cavad Mircavadovun tablosunu həmişəlik özünün Bişkekdəki iş otağından asmış, digər bir əsərini isə Nobel mükafatı laureatı Qabriel Qarsia Markesə göndərməklə Azərbaycan təsviri sənət ustasının geniş dairədə tanıdılmasına yaxından kömək göstərmişdir.

Azərbaycanda Çingiz Aytmatovun həyatı və yaradıcılığına elmi cəhətdən tədqiq olunub öyrənilməsi sahəsində də diqqətəlayiq işlər görülmüşdür. Elmi-tədqiqat əsərlərində görkəmli sənətkarın yaradıcılıq dünyasının özünəməxsusluqlarının araşdırılıb öyrənilməsinə və onun Azərbaycanla əlaqələrinin tədqiq olunmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Filologiya elmləri doktoru Leyla Gərayzadənin "Rusdilli türk yazıçılarının yaradıcılığında etno-epik yaddaş problemi" mövzusunda yazdığı doktorluq, Ülviyyə Hüseynovanın "Çingiz Aytmatovun rusdilli əsərlərində türkizmlər" mövzusundakı filologiya üzrə fəlsəfə doktorluğu dissertasiyalarında böyük yazıçının əsərlərinin ideya-sənətkarlıq keyfiyyətləri, dili və üslub xüsusiyyətləri elmi cəhətdən şərh olunmuşdur.

Çingiz Aytmatovun həyatı və yaradıcılığının tədqiq edilib öyrənilməsi sahəsində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin cavan nəslinin istedadlı nümayəndəsi Mehman Həsənlinin fəaliyyətini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Haqqında ölkəmizdə kifayət qədər yazılmış araşdırmaların və məqalələrin olmasına baxmayaraq, ilk dəfə olaraq Mehman Həsənli 2017-ci ildə "Çingiz Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı" adlı dissertasiya müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. Aytmatovşünaslıqda yeni və əhəmiyyətli imza sahibi olan Mehman Həsənlinin elmi fəaliyyəti ilə birlikdə böyük ədibin əsərlərindən etdiyi tərcümələr də dövri mətbuatda çap olunmuşdur. Azərbaycan oxucusu onun tərcüməsində Çingiz Aytmatovun "Üz-üzə" povestini və "Əkinçinin nəğməsi" şeirini oxumaq imkanı əldə etmişdir.

Çingiz Aytmatovun əsərləri Azərbaycanda ana dilində yazılmış bədii ədəbiyyatın ən qiymətli nümunələri səviyyəsində böyük maraqla oxunur. Ədibin demək olar ki, əksər əsərləri Azərbaycan xalqının qiymətli mənəvi sərvətinə çevrilmişdir. Görkəmli yazıçının ölməz əsərləri hələ keçən əsrin altmışıncı illərindən etibarən Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş və elmi-ədəbi mühitdə böyük maraqla qarşılanmış, ümumxalq marağı və məhəbbəti qazanmışdır. Çingiz Aytmatovun "Cəmilə" (1961) və "Köşək gözü" (1963) povestləri (tərcüməçi Qılman Musayev), "Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim" (1965) povesti, "Əsrə bərabər gün" (1983) romanı (İshaq İbrahimov), "İlk müəllim" (1965), "Ana tarla" (1966) və "Ağ gəmi" (1980) povestləri (Cəmil Əlibəyov), "Dəniz kənarıyla qaçan alabaş" povesti (Xeyrulla Əliyev, 1979), "Erkən gələn durnalar" (1990) povesti (Vilayət Rüstəmzadə), "Qiyamət" romanı (Vaqif Əlixanlı, 1990), "Çingiz xanın ağ buludu" povesti (Məti Osmanoğlu, 1992), "Oğulla görüş", "Köçəri quşların göz yaşları", "Balaca əsgər", "Dəhnəçi", "Qırmızı alma", "Buynuzlu ana maral", "Manqurt əfsanəsi", "Öldürək-öldürməyək" hekayələri (İbrahim İlyaslı, 2014), "Üz-üzə" (Mehman Həsənli, 2016) povesti, "Kassandra damğası" romanı (Nərgiz Cabbarlı, 2018) Azər-baycan oxucusunun yaddaşında və mütaliəsində geniş yer tutur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 yanvar 2004-cü il tarixli Sərəncamından sonra Çingiz Aytmatovun "Seçilmiş əsərləri" kitab halında ölkəmizdə dəfələrlə kütləvi tirajla çap olunmuşdur.

Çingiz Aytmatovun anadan olmasının 80 illiyi 2008-ci ildə Azərbaycanda böyük təntənə ilə qeyd olunmuşdur. Südabə Sərvinin tərtibi ilə 2009-cu ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən nəşr edilən "Çingiz Aytmatov. Mən Manas oğluyam" kitabı Azərbaycan aytmatovşünaslığına əhəmiyyətli bir töhfədir. Çingiz Aytmatovun 85 illik yubileyi münasibəti ilə 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən filologiya üzrə elmlər doktoru Elnarə Akimovanın çapa hazırladığı "Çingiz Aytmatov - Türk ruhunun qələbəsi" kitabı oxuculara çatdırılmışdır.

Azərbaycanda Çingiz Aytmatovun anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə geniş tədbirlər həyata keçirilir. Mərkəzi ofisi Bakı şəhərində yerləşən Türk Dövlətləri Parlament Assambleyası xətti ilə ədibin oğlu Askar Aytmatovun da iştirak etdiyi 15 may 2018-ci il tarixdə keçirilmiş xatirə gecəsi Çingiz Aytmatovun şəxsiyyətinə və ölməz sənətinə böyük ehtiramın ifadəsinə çevrilmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun 13 iyul 2018-ci il tarixdə "Çingiz Aytmatov: milliliklə bəşəriliyi birləşdirən fenomen" mövzusunda keçirdiyi beynəlxalq simpoziumda görkəmli yazıçı və ictimai xadimin sənət dünyası və yaradıcılıq idealları elmi-nəzəri fikrin müasir meyarları səviyyəsində təhlil edilərək dəyərləndirilmişdir. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun hazırlayıb nəşr etdirdiyi "Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq" jurnalının Çingiz Aytmatova həsr edilmiş xüsusi buraxılışında Azərbaycan, Türkiyə, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan alimlərinin əsərləri yer almışdır.

Çingiz Aytmatovun "Ana tarla", "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş", "Əsrə bərabər gün" və başqa əsərləri əsasında hazırlanmış tamaşaların Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı, Hüseyn Ərəblinski adına Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının səhnələrinə çıxarılması ölkəmizin mədəni həyatında əlamətdar hadisəyə çevrilmişdir.

Sözün əsl mənasında Çingiz Aytmatov - bütün dövrlərin və zamanların əbədiyaşar qüdrətli sənətkarıdır. Çingiz Aytmatov - dünya ədəbiyyatının real gerçəkliyi, qırğız xalqının və ədəbiyyatının əfsanəsidir. Çingiz Aytmatov - türk dünyasının milli iftixarıdır.

Fikrimcə, Çingiz Aytmatov dünya ədəbiyyatının əbədi mogikanı olmaq şərəfi qazanmışdır. Geniş planetar baxışlara malik olan Çingiz Aytmatovun ölməz əsərləri və ideyaları özündən sonrakı ideal cəmiyyətin və böyük ədəbiyyatın manifestidir. Yer kürəsi və dünya ədəbiyyatı hələ bir neçə əsr Çingiz Aytmatovun həyat, müasir cəmiyyət və sənət ideallarına doğru yol gedəcəkdir.

Çingiz Aytmatov - böyük ədəbiyyatın əbədiyyət rəmzidir.

525-ci qəzet 2018.- 2 oktyabr. - S.6;8.