90 ilin 90 təhlil variantı

Aydın Talıbzadə

Azərbaycanın Qulliver Teatrı

Biri vardı, biri yoxdu...

Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının milli mədəniyyət şəbəkəsində mövcudluq tarixinin 90-cı ildönümünə həsr edilir.

Heç kim nağıllardan məhrum olmaq istəmirdi: hər bir adam qorxurdu ki, nağıllardan məhrum olsa, içi codlaşar, bərkiyər, qaralar və bir gün gələr, bütün insanlar daş olarlar, dəmir olarlar. Ona görə də camaat fikirləşib bir nağıl evi tikdi və ora "uşaq teatrı" dedi. Çünki biz nağılları qoruyanda uşaqlığımızı və uşaqlarımızı qoruyuruq, insan olmağın qanunlarını qoruyuruq.

NAĞILLAR ÜÇÜN MODALAR EVİ

Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsi nağıl sandığıdır. Nağılları burada "dirildirlər", "geyindirirlər", "rəngləyirlər" və balaca seyrçilərlə görüşə göndərirlər. Hər zaman teatrın pərdəsi açılanda sanki bu sandığın qapağı musiqi sədalarının müşayiətilə ustufca qaldırılır və oradan qəşəng-qəşəng, əlvan libaslarda bir dəfə Qulliver, bir dəfə Çippolino, bir dəfə Buratino, Karabas-Barabas, Karlson, o biri dəfə Düyməcik, Qar kraliçası, Göyçək Fatma, Qırmızıpapaq, Cırtdan, Çəkməli pişik, daha o biri dəfə isə Məlikməmməd, Ələddin, Bətmən, Hörümçək adam çıxır. Bu teatrın səhnəsində həmişə incə-mincə tülkülər, kobud canavarlar, alicənab ayılar, cəsur dovşanlar, bic siçanlar, yaşıl-yaşıl qurbağalar "gəzib dolanırlar", quşlar qanad çalıb "pırıl-pırıl uçuşurlar": amma sonucda yenidən sehrli nağıl sandığının içinə girib yuxuya gedirlər.

Uşaqlar bu möcüzələrə inanırlar, nağılların qeyri-adi qəhrəmanlarına inanırlar: inana-inana gah qorxurlar, qorxudan çığırıb bağırırlar, hönkürüb bərkdən ağlayırlar, gah coşub personajlarla qışqıra-qışqıra sözləşirlər, gah da məzələnirlər, gülürlər, fərəhlənirlər. Uşaqlar bu teatra yuxuların - nağılların müxtəlif səhnə görüntülərinə, nağılların dinamik çevrilmələr, sehrlər, sirlər dünyasına, onların teatrda təptəzə "moda" formatlarına baxmağa gəlirlər və hər zaman səhnədə xeyrin şər üzərində qələbəsini gözləyirlər. Elə ki, xeyir div boyda şəri cəhənnəmə vasil eləyir, onda tamaşa uşaqlar üçün əsl bayram olur.

Biri vardı, biri yoxdu.

PİONER VƏ KOMSOMOLÇULARIN TEATRI

Amma bu da bir həqiqətdir ki, uşaqları noğul dadlı nağıllarla aldadırlar, yuxuya verirlər. Ona görə də "nağıl" sözünü eşidəndə hamının yadına hər şeydən öncə yatmaq düşür. Pioner və komsomolçular da müasir ictimai-siyasi paradiqmada sovet nağıllarının, sovet yuxularının, sovet mifolojisinin yaratdığı personajlar kimi qavranılır.

Keçmiş Sovetlər Birliyi məkanında Gənc Tamaşaçılar Teatrı əvvəlcə boynu qırmızı qalstuklu pionerlərin, daha sonralar isə döşü

nişanlı komsomolçuların teatrı kimi, ideoloji bir teatr kimi, tənqid-təbliğ teatrının variantı, törəməsi kimi gələcəyin kommunistlərini tərbiyələndirən bir teatr kimi təşəkkül tapıb. Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının təşəkkül tarixində də həmin dövrün möhürü, ictimai-sosial və bədii-estetik konseptlərinin cizgiləri, izləri qalıb.

İlk uşaq tamaşaları 1920-ci ildə Bakının "Kolizey" teatrında və "Qırmızı gənclər evində" göstərilərdi. Və təkcə burada yox... 1922-ci ildə artıq Dövlət Türk Teatrosunda (indiki Milli Teatr) Abdulla Şaiqin haradasa simvolizmə meyllənən "Gözəl bahar" pyesi oynanılmışdı: teatr seyrçilərlə bütün əlaqə spektrlərində ünsiyyət aktuallığını qorumaq xatirinə uşaq ədəbiyyatı nümunələrindən də faydalanmağı zəruri sayırdı. Bunun başqa bir səbəbi də mövcud idi: nədən ki, yaşlı insanlar belə, uşaq tamaşalarında saf, təmiz, səmimi, sadə cocuq yaşantıları ilə qarşılaşıb onlardan enerji, ümid və güc almağa, gerçək dünyanın çirkindən qurtulmağa çalışırdılar.

Türk Teatrosu 1926-27-ci illərdə "Kapitan Qrantın cocuqları","80 gün dünya səyahətində" (Jül Vern), "Tom dayının koması" (Biçer Stou) tamaşalarını qapalı teatr estetikasında uşaq və yeniyetmələrə hədiyyə etmişdi, "böyüklər"in "kiçiklər"ə lütfü kimi hədiyyə etmişdi, kompozisiya aktyorlarının romantik jestlərində və pıçıltılarında hədiyyə etmişdi.

Hacıleylək dimdiyində Bakıya uşaq teatrı gətirirdi...

1927-ci ildə Ümumbakı Pionerlər Dərnəyinin "Dənizçilər klubu"nda "Fırtına" tamaşasının göstərilməsi ölkədə uşaq teatrının yaranma prosesində sonuncu mühüm addım olur və Xalq Maarif Komissarlığının qərarı ilə 1928-ci ildən Bakı Uşaq Teatrı rəsmən fəaliyyətə başlayır: teatrın truppası isə sonradan Gənc Tamaşaçılar Teatrının sütunlarına çevriləcək aktyorlardan komplektləşdirilir. Bir sözlə, teatr ləngimədən təşkilatlanmaq və genişlənmək istiqamətində, əlbəttə ki, ideoloji "həmişə hazır!" şüarına xidmət etmək şərtilə, çabalar yapır. Tezliklə teatrın rus və Azərbaycan dillərində tamaşa göstərən bölmələri də tam formalaşdırılır: lakin siyasi və mədəni mühit bununla da kifayətlənmir: 1936-cı ildə Bakı Uşaq Teatrı Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı kimi yenidən qurulur və ona rus proletar yazıçısı Maksim Qorkinin adı verilir. "Qorki" adı o zamanlar teatr üçün pasporta vurulan möhür kimi bir şey idi və teatrın ideoloji sərbəstliyinin, mövzu dairəsinin mümkün hüdudlarıını cızırdı. Ona görə də Gənc Tamaşaçılar Teatrı tənqid və təbliğin proletar məfkurəsi və bədii-estetik platformasında çalışıb gündüz olurdu pionerlərin, axşam - komsomolçuların.

Təbii ki, Uşaq Teatrı Gənc Tamaşaçılar Teatrına çevriləndə seyrçilərin yaş senzi həməncə yüksələcək, prioritetlər, dəyərlər başqa cür mənalandırılacaq. Bura onu da əlavə edək ki, Rusiyada Gənc Tamaşaçılar Teatrı yoxdur, Yeniyetmə Tamaşaçılar Teatrı (Teatr Yunoqo Zritelya) və Gənclər Teatrı (Molodyojnıy Teatr) var. Biz "yeniyetmə" (13-19 yaş) ifadəsini "gənc" (19-35 yaş) sözü ilə əvəzləyəndə teatrın mahiyyət və missiyasını, teatra yanaşma yönünü, baxım bucağını dəyişmiş oluruq.

TEATR ÜÇÜN TEATRŞÜNAS TƏSNİFATI

Sovet dönəmində Gənc (Yeniyetmə) Tamaşaçılar Teatrı məzmun qatında folklorla, xalqın ədəbi ənənələrilə rəsmi ideologiya tərəfindən aramsız tirajlanan və yayımlanan sovet miflərinin sintezindən faydalanırdı. Bu aspektdə teatr folkloru ideolojiyə doğru yönləndirirdi, ideologiyanı foklorlaşdırırdı; nağıl personajları ilə rəsmi ideologiyanın mifləşdirdiyi qəhrəmanları yan-yanaşı qoyurdu, özünəməxsus sovet nağılları uydururdu. Bu mərhələni mən bizim Gənc Tamaşaçılar Teatrının tarixində teatr tendensiyalarının, bədii-estetik təmayüllərin, teatr poetikalarının seçilməsi, praktikada yoxlanılması dövrü kimi səciyyələndirirəm. Hərçənd teatr mahiyyətcə yenə də "biri vardı, biri yoxdu" konseptindən kənara çıxmırdı, folklor zonasını tərk eləmirdi.

Məhz bu zaman intervalında sovet incəsənəti öz taleyinin ən maraqlı çağlarından birini yaşayıb: mən bütün SSRİ masştabını nəzərdə tutub bu fikri söyləyirəm. Məsələ bu ki, sovet ideolojisi hüdudlarında modern və avanqard, abstrakt sənət və proletkultçuluq ölkədə qəbul edilmiş təbliğat pafosu ilə birləşərək hər yerdə təsirləndirici, cəlbedici bir simbioz əmələ gətirirdi.

1928-35-ci illərdə Bakı Uşaq Teatrına rəhbərlik edən italyan kökənli rus rejissoru Kornelli uşaq teatrının (truppa məktəbli aktyorlardan ibarət idi) estetik paradiqmasını və yaradıcılıq metodunu V.E.Meyerholdun biomexanika üsullarına söykənərək müəyyənləşdirirdi, rolun hazırlanmasında "niyyət - gerçəkləşmə - reaksiya" zəncirinə üstünlük verirdi, mükəmməl poza, jest, mizan birgəliyinin vizual təsir effektini aktuallaşdırırdı. Teatrın tamaşalarında tez-tez maskalardan istifadə olunurdu, oyun qapalı sistemdən açıq sistemə çıxarılırdı. Busa sovet ideologiyası tərəfindən təsdiqlənmiş bədii-estetik qəlibə uyğun sayılmırdı. Əslində, Kornelli poetik (təşbehçi, şeirsəl) teatr tipi kontekstində ideal uşaq teatrı formatı təklif edirdi, hər şeyi məzəli oyunbazlıq, musiqi, şən bayram, karnaval, əlvan kostyumlar atmosferi içində "əridirdi", teatrın konsepsiyasını meydan teatrı konsepsiyasına, balaqan (taxta teatr) konsepsiyasına yaxınlaşdırırdı.

Gənc Tamaşaçılar Teatrı açıq oyun tipi sərgiləyən bir teatrdır. Çünki bu teatrda aktyor heç vədə personaja çevrilmir, "dördüncü divar" prinsipini gözləmir, seyrçilə aktiv təmasa can atır, hətta onunla əl-ələ tutub rəqs etməkdən belə çəkinmir. Gənc Tamaşaçılar Teatrının aktyoru, adətən, həmişə personajın yanında olur, onunla öz əziz kuklası və ya müəyyən müddətə taxdığı maska kimi davranır, onu sevir, onunla zarafatlaşır, ona acıqlanır, bəzən də ondan inciyir; bir sözlə, personaja və seyrçilərə öz münasibətini ön plana çəkir. Belə ki, səhnədə tülkü, dovşan, pişik olmaq imkanı sıfırdır: tülkülüyün, dovşanlığın bədii obrazını, məğzini, plastika necəliyini bir-iki dəqiq müşahidə edilmiş səciyyəvi cizgilə seyrçilərə yansıtmaqsa mümkündür. Odur ki, bu teatrın bədii-estetik platformasında təqlid, yamsılama, imitasiya məharəti həmişə hər şeydən üstün olub, aktyorun səhnədə mövcudluq tərzinin cövhəri sayılıb.

Amma biri vardı, biri yoxdu...

1935-ci ildə, fikir verin, müdhiş 37-ci il ərəfəsində, Kornelli Bakı Uşaq Teatrından uzaqlaşdırılır: Moskvada rejissuranın əlifbasını öyrənmiş gənc Məhərrəm Haşımov teatrın bədii rəhbəri və baş rejissoru vəzifəsinə təyin edilir. Bununla da teatr birdəfəlik və həmişəlik sənətdə realizm prinsiplərinə doğru meyllənir, qapalı teatr sisteminə keçir, xəyali "dördüncü divar" estetikasında işləməyi tərcih edir, pioner seyrçilərlə komsomolçu seyrçilərin nisbətini ikincilərin xeyrinə dəyişir, "ciddiləşib böyüyür", Gənc Tamaşaçılar Teatrı kimi təşkilatlanır, "yaşantı məktəbi"nin ənənələrini özünə daha yaxın bilir, tamaşalarını proses aktyorlarının oyun imkanlarına uyğunlaşdırır. Məsələ budur ki, Məhərrəm Haşımovun ətrafı və davamçıları da bu tendensiyanı dəstəkləyirlər. Sonradan müxtəlif dövrlərdə həmin teatrın baş rejissoru olmuş Zəfər Nemətov, Ağakişi Kazımov, Azərpaşa Nemətov (müəyyən istisnalarla), Vaqif Əsədov, Loğman Kərimov, hətta Bəhram Osmanov da heç bir vəchlə bu istiqamətdən yayınmayacaqlar, səhnə psixologizminə üstünlük verəcəklər. Amma bu səhnə psixologizmi çox tez-tez primitiv romantik pafosa, sentimental coşmalara, yırpanmış teatral ədalara, bəraətsiz deklamasiyalara yeniləcək.

Halbuki Gənc Tamaşaçılar Teatrının aktyorlarının ifa manerası üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri universallıqdır. Onlar həm azyaşlı uşaqlar, həm məktəblilər, həm də yeniyetmə və gənclər üçün səhnədə maraqlı olmaq qabiliyyətinə malikdirlər və bu aktyorlar ruhən heç vaxt qocalmırlar, sanki özlərini həmişə balaca cocuqlarla birgə hiss eləyirlər, digər teatrlarda çalışan həmkarlarından fərqli daha sadə, daha səmimi, daha ünsiyyətcil olurlar. Bu, onların uşaq dünyasına yaxınlığından irəli gəlir.

Teatr nəzəriyyəsi Gənc Tamaşaçılar Teatrının aktyorlarını, əsasən, "kompozisiya aktyorları" kimi təsnif edir. Bu zaman jest, poza, səs modulyasiyası, amplua, yaradıcı energetika, səhnə cazibəsi və personajla oyun qurmaq qabiliyyəti, personajla aktyor arasındakı distansiyanı saxlamaq bacarığı daha çox aktuallaşır. Onlar təqlidin, səs imitasiyasının virtuoz icraçıları olub Prometeydən Tom Soyerə, Qulliverdən Cırtdana, ayıdan qarışqaya qədər dəyişən rollar sırasında bədənlərini komplekssiz bir şəkildə hər cür formaya sala bilirlər, səhnəyə qeyri-adi görkəmdə, qrimdə, maskada, geyimdə çıxmaqdan, hətta güzgü, şkaf, ləmpə olmaqdan çəkinmirlər; əksərən, amplua və maska arasında mövcud məsafədə özlərinə yer alırlar, şəxsi "mən"lərini peşənin içində ustacasına gizlədib batində və iddiada xeyli rahatlayırlar.

Gənc Tamaşaçılar Teatrının tarix və indisindən amplua və maska sərhəddində işləyən aktyorlara Əliağa Ağayev, Süleyman Ələskərov, Hüseynağa Sadıqov, Gülşən Qurbanova, Ağaxan Salmanlı, Atabala Səfərov, Naibə Allahverdiyeva, Nübar Novruzova, Elşən Çarhanlı, Elşən Hacıbabayev, Vüsal Mehrəliyev və digər bu kimi səhnə sənətçilərini nümunə göstərmək mümkündür. Təsadüfi deyil ki, milli teatr mədəniyyətində maska yaratmağa, miniatürlər teatında, estrada səhnəsində işləməyə meylli aktyor-müəlliflər məhz onların sırasındadır. S.Ələskərov "Huşsuz baba" ("Əfəl müəllim"), H.Sadıqov "Xoruz baba" ("Hiyləgər nökər"), Ə.Ağayev "Fırıldaqçı molla" ("Acgöz tənbəl"), A.Salmanlı "Vasvası intelligent", N.Novruzova "Ürəyiyumşaq zirək dayə", A.Səfərov "Yuxulu vələdüzna", E.Hacıbabayev "Maymaq canavar", V.Mehrəliyev "Qəzəbli canavar" maskalarının çoxsaylı variantlarını milli teatr və kino sənətinə gətiriblər.

Lakin bu teatrın truppasında təkcə kompozisiya aktyorları yox, həm də proses aktyorları çalışıb və çalışırlar. Onlar personajın həyat hekayəsini bütün psixoloji təfərrüatı, məişət təfsilatı ilə səhnə məkanında yaşamağa cəhd edən aktyorlardır. Ağadadaş Qurbanov, Yusif Vəliyev, Firdovsi Naibov, Tariyel Qasımov, Firəngiz Şərifova, Rafiq Əliyev, Şəfəq Əliyeva, Qurban İsmayılov, Şövqü Hüseynov, Güşfər Ağayeva, Rasim Cəfər, Elşən Rüstəmov, Manaf Dadaşov və başqa bu kimi aktyorların adları "proses aktyorları" siyahısında özünə yer ala bilər.

Almaz Mustafayeva isə öz travesti ampluasının ideal aktrisasıdır. Elnur Hüseynov (qəhrəman-aşiq), Günel Məmmədova (qəhrəman-məşuqə), Ramil Məmmədov (Lovğa) və başqa cavan aktyorlar da hələlik amplua aktyorları kimi formalaşırlar. Lakin bu bölgü tam nisbidir, aktyor tipologiyasını konkretləşdirən şərtilikdir: çünki hər iki növə aid etdiyimiz aktyorlar tamaşadan asılı şəkildə çox asanlıqla bir aktyor tipologiyasından digərinə adlaya bilirlər; bəzənsə neqativ anlamda monoloqçu aktyorlara, poza aktyorlarına çevrilirlər.

Mən teatrın repertuarına toxunmuram. Burada bütün bədii mətnlər "biri vardı" ilə "biri yoxdu" qütbləri arasında səyahətdədir.

TEATRIN MÜASİR MACƏRASI

Yarandığı dönəmdən üzü bəri Azərbaycanda Gənc Tamaşaçılar Teatrı qeyri-rəsmi şəkildə həmişə üç teatrı təmsil eləyib: uşaqların teatrını, yeniyetmələrin teatrını, bir də gənclərin teatrını. Üç teatr nağılın köməyilə qonşulaşıblar, fərqləri, müxtəliflikləri nağılla aradan götürüblər və bir macəra yaşayıblar.

Nağıl həmişə macəradır, sərgüzəştdir. Gənc Tamaşaçılar Teatrı bugün çağdaş Azərbaycanın ən böyük teatr kollektivlərindən biri qismində yenə lap əvvəlki dönəmlərdə olduğu kimi nağılla yaşayır, nağılda yaşayır və öz tarix nağılını yaşayır. Təmir və yenidənqurma işlərindən sonra teatr binasının çox uğurlu interyer dizaynı sanki teatra daxil olan seyrçini birinci mərtəbənin qaranlıq "quyusundan" simurq quşu kimi qanadlarının üstünə alıb ikinci mərtəbənin işığına, macəralar aləminə aparır. Rəngli şüşə stalaktitlər, tavandan asılmış çoxsaylı gümüşü "bulud ləpirləri" uzaqdan-uzağa insana kosmos və mağara duyğusu aşılayır. Gənc Tamaşaçılar Teatrının seyrçi salonu da sayrışan ulduzlarla parıldayan bir nağıl kahası, bir sehrli xalat təəssüratı oyadır adamda. Bu, zahir, batində "əmma"... akustika problemləri, işıqlandırma sistemində və səhnə güzgüsündəki defektlər hələ də teatrın müşkülü olaraq qalır. Hərçənd necə düşünürsən düşün, yenə gəlib "biri vardı" ilə "biri yoxdu"nun bədii koordinatları səmtinə çıxırsan.

2009-cu ilin aprel ayında Gənc Tamaşaçılar Teatrına daha iki kollektiv - Dövlət Gənclər və Bakı Kamera Teatrları birləşdirildi. 9 ildir ki, bu teatrın üçü birində macərası davam edir. Üçün birə dönüşməsi həmin dönəmin ən məntiqli qərarı idi. Çünki Kamera teatrı təşkilatlandığı gündən özünü teatr ictimaiyyətinə konseptual teatrdan daha çox gənclər teatrı kimi tanıtmışdı. Dövlət Gənclər Teatrı isə praktiki şəkildə öz inkişaf potensialını tükətmişdi. Faktiki olaraq bu birləşmə, bu "inyeksiya" teatr daxilində azacıq da olsa müəyyən bir sinerji əmələ gətirdi, müxtəlifliyi təmin etdi, fərqli yaradıcılıq üslubuna malik aktyorları bir arada topladı, üç teatrı bir sənət macərası ilə doğmalaşdırdı. Bu məqamda teatrın sabiq direktoru, əməkdar artist Mübariz Həmidov, peşəsi aktyor olduğundanmı, teatr işini gözəl bildiyindənmi kimisə kiməsə tabe etdirmək, nəyisə nəyəsə qurban vermək iddiasında bulunmadı, gözləmə mövqeyi seçib paralelləri bərabər şərtlərlə bir-birinə yaxınlaşdırmağa cəhd göstərdi və elə bu məqsədlə tamaşa çeşidlərini artırdı, ustad dərslərinə, təcrübə mübadiləsinə geniş yer ayırdı. Teatra İngiltərədən, Rusiyadan, Belorusiyadan, Balkan ölkələrindən müxtəlif rejissorlar dəvət edildilər. Onlar da müxtəlif tamaşalar hazırlayıb getdilər: bəzisi uğurlu oldu, bəzisi - yox. Amma teatr bütün hallarda qazancda qaldı: aktyor truppası fərqli ifa tipologiyaları və rejissor konseptlərilə qarşılaşıb teatr sənətinin müasir tendensiyalarına bir az daha yaxınlaşdı.

Di gəl ki, bütün qutsal başlanğıclı istəklərə, cəhdlərə rəğmən, truppaların tolerant atmosferdə birləşməsinə rəğmən, peşəkarlıqla əlaqədar çoxsaylı treninqlərin təşkil edilməsinə, pilot layihələrin gerçəkləşdirilməsinə rəğmən Gənc Tamaşaçılar Teatrı böyük keyfiyyət dəyişikləri yaşamadı, öz sovet keçmişinin basqısını aşa bilmədi, aktyorların ifa manerası çağdaş səhnənin estetik tələbləri fövqünə yüksəlmədi, ənənəvi oyun qəliblərinin çənbərindən kənara çıxa bilmədi. Teatr yeniliyi hədəflədiyini bəyan edə-edə sanki daha cəsarətli addımlar atmaqdan, avanqard olmaqdan çəkindi, öz içinə qapandı.

Şübhəsiz, teatrın imkanları genişdir, aktyor potensialı güclüdür, lakin bu imkanlardan elə bil ki ehtiyatla istifadə olunur: tamaşalar hazırlanır, oynanılır, hətta seyrçi kütləsi də toplayır, amma baxırsan ki, hər epizodda, hər fraqmentdə nəsə sonacan, axıracan işlənilməyib, heç kim özünü tamaşanın içində bir sənətçi kimi, bir yaradıcı kimi reallaşdıra bilməyib, uğura çata bilməyib, teatr camiəsinin diqqətini özünə yönəldə bilməyib. Hər dəfə növbəti tamaşanı seyrçi salonunda əyləşib izləyəndə öz-özünə deyirsən ki, bu, artıq yeni bir iş olacaq, lakin bir-iki epizoddan sonra anlayırsan: bu tamaşa da, hətta qəşəng fakturaya (tərtibat və geyim) rəğmən öz bədii-estetik hüsnü, ifa tərzi etibarı ilə köhnələrdən heç nə ilə fərqlənmir. Onda tamaşaya çəkilən zəhmətə, sadəcə, heyfislənirsən...

Hərçənd bununla belə... İndi Gənc Tamaşaçılar Teatrı üçü birə sığışdırsa da, iki teatr platformasında işləyir: səhər və günorta tamaşalarında açıq teatr, axşamlar isə qapalı teatr tipi sərgiləyir. Hər iki teatr tipində truppanın uşaqları coşduracaq, gəncləri təsirləndirəcək səhnə oyunları var. Onların sırasında "Çəkməli pişik" (rej. Nicat Kazımov), "Qulliver cırtdanlar ölkəsində" (rej. Elşad Rəhimzadə) tamaşalarını xüsusi vurğulardım.

"Çəkməli pişik" o tamaşadır ki, aktyorlar səhnədə öz oyunlarından və tərəf müqabillərilə ünsiyyətdən həzz alıb, nağıla münasibətdə bir lağ, şəbədə məsafəsi saxlayıb, amma sonucda "uşaqlaşıb", hətta bellərinə uşaqlar üçün satılan rəngbərəng parolon qılınclar bağlayıb bir teatr bayramı, bir teatr zarafatı yaşayırlar, sanki sevimli köhnə "kuklaları" ilə qarşılaşıb oynayırlar.

"Qulliver cırtdanlar ölkəsində" tamaşası isə orijinal oyun plastikası üzərində qurulub. Rejissor burada Qulliveri bir repçi kimi görükdürməklə, müasir gənc kimi portretləşdirməklə, dekorları aktyor bədənlərinin davamı, aktyorları isə tamaşanın dekor sistemini enerjilə yükləyən, məkanı dinamikləşdirən qeyri-adi, məzəli, oyunbaz cırtdanlar və ya cumbulu saray "batareyaları" kimi təqdim etməklə uşaqlara hüdudsuz bir sevinc, həzz yaşatmağa çalışır.

Gənclər üçün ifa edilən axşam tamaşaları isə, adətən, qapalı teatr sisteminə aid olur. Bu tamaşaları teatr şəffaf "dördüncü divar"ın arxasından izlənilən gerçək həyat fraqmenti kimi təqdim edir. Bu yöndə mən "Lineyn trilogiyası" (rej. Yan Vilem van den Boş), "Müharibə" (rej. Bəhram Osmanov) tamaşalarını xüsusilə fərqləndirərdim: həm qapalı teatr sistemində ifa dürüstlüyünə, həm səhnə tərtibatının tamaşanın əməl xəttilə bir vəhdət yaratdığına görə, həm dərejissor dramaturgiyasının seyrçini mənalar bolluğuna çıxartdığına görə. "Məhv olmuş gündəliklər" (rej. Vaqif Əsədov), "Hasarın o üzü" (rej. Bəhram Osmanov) tamaşaları da teatrın uğurlu səhnə oyunlarından sayıla bilər. Əgər "Məhv olmuş gündəliklər"də Vaqif Əsədov mizanları xalça ilmələri kimi bir-birinə toxuyursa, "Hasarın o üzündə" Bəhram Osmanov boş səhnə məkanında "heyrət, ey büt" konseptini sadə insanların həyatında görükdürməyə çalışır.

Hərçənd hələ ki Azərbaycanın heç bir teatrı XXI yüzilə daxil ola bilmir, o cümlədən də Gənc Tamaşaçılar teatrı. Nəyə baxırsan, bax, çox nadir istisnalardan başqa, həməncə duyursan ki, bu baxdığın tamaşa teatr dəbinin köhnəsidir. Halbuki teatr getdikcə daha çox XXI əsrin seyrçisi üçün işləməyə özünü kökləməlidir, düşüncə parametrlərini, aktyorun səhnədə mövcudolma üslubunu dəyişməyi, mütəmadi yeni olmağı hədəfləməlidir. Yoxsa ki, XX əsrin 60-70-ci illər teatr estetikasının əlamətləri, 60-70-ci illər teatrına xas ideyalar, mövzular, motivlər Azərbaycan teatrının səhnəsini tərk edib heç hayana getməyəcək: busa sənət üçün buxov və qandallar kimi bir şeydir. Azərbaycan Gənc Tamaşaçılar Teatrı isə həmişə mədəniyyətdə yeni teatr zövqünün, teatr avanqardının qapıları funksiyasında çıxış etməlidir. Təbii ki, bunu görmək və söyləmək asandır, əməldə gerçəkləşdirmək müşkül... Müşkülü asan eləməkdən ötrü isə gərək teatrın dəqiq müəyyənləşmiş konsepsiyası (baş rejissor teatrı hara, niyə, nə cür və hansı estetik parametrlərdə aparır) ola, konkret mədəniyyət siyasəti (teatr öz mesajlarını seyrçi auditoriyasının hansı seqmentinə ünvanlayır, onlardan nə cür reaksiya gözləyir, onlarla işi necə qurmağı və toplumda hansı missiyanı yerinə yetirməyi planlaşdırır) ola və bir də istedadlı, peşəkar şəxsiyyətlər komandası... Ki, teatr düşüncə primitivliyindən və ifadə infantilliyindən birdəfəlik qurtulub XXI yüzilin bədii-estetik koordinatlarında addımlaya bilə...

Bu tarixi icmal-təsnifat-təhlil eskizlərinin adını mən verdim, Gənc Tamaşaçılar Teatrının 90 yaşdan sonrakı ömrünü Tanrı versin, mükafatlarını, hədiyyələrini Azərbaycan Dövləti!!!

Göydən üç alma düşdü: biri mənim, biri sizin, biri də nağıl danışanın...

525-ci qəzet 2018.- 2 oktyabr.- S.7.