70 yaşın mübarək, Robert
Müəllim oğlu!
Qardaş tatar ədəbiyyatının tarixi qədim və
zəngindir.
Orta çağlara aid klassik qəhrəmanlıq dastanı
olan "Edigey", "Xan qızı Altın Saç",
"Cik Mərgən", "Büşman
Qıpçaq", "Çura Batır" kimi dastan və
əfsanələr, "Kəsikbaş", "Avık"
və başqa əsərlər tatar ədəbiyyatının
qədim nümunələrindəndir.
Məşhur
tatar ədibi Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif", Nəsrəddin
Rəbğuzinin "Qisas ül-ənbiya", Mahmud
Bolğarinin "Nəhc ül-fə-radis", Qütbün
"Xosrov və Şirin", Xarəzminin "Məhəbbətnamə",
Hüsam Katibin "Cümcümə Sultan", Seyfi Sarayinin
"Gülistan bit-türki", Məhəmmədyarın
"Töhfeyi-Mərdan" əsəri yalnız tatar ədədbiyyatının
deyil, ümumtürk ədəbiyyatının ortaq və
çox parlaq nümunələridir.
Yeni dövrdə, xüsusilə, XIX-XX əsrlərdə
tatar ədəbiyyatında çoxlu istedadlar meydana gəlmiş,
tatar söz sənəti başqa bir səviyyədə
inkişaf etmişdir. Şəhabəddin Mərcani, Qəyyum Nəsiri
və Əbdürrəhman İlyasi kimi cədidçi ədiblər
bunların ən məşhurlarıdır. Abdulla Tukay,
Saqit Rəmiyev, Zakir Rəmiyev (Dərdmənd), Şeyxzadə
Babiç, Fatih Əmirxan, Ələsgər Kamal, Əhməd
Urmançiyev, Fahih Seyfi Kazanlı, Nəcib Dumavi, Səid
Sünçələy, Şəhid Əhmədiyev, Mirəziz
Ukmasi, Ayaz İs-haqi, Məcid Qafuri, Əbdül-Qafur Güləhmədov
və adlarını göstərə bilmədiyimiz onlarca
başqa qələm sahibləri öz
yaradıcılığı ilə tatar ədəbiyyatına
mühüm töhfələr vermiş, onların bəziləri
artıq sovet dövrünə qədər gəlib
çıxmışlar. Bunlardan
üçü - Tukay, Dərd-mənd və Babiç yeni
tatar ədəbiyyatının beşiyi başında
durmuş azman sənətkarlardır.
Bu üç şairin arasında birincilik məhz
Ab-dulla Tukaya məxsusdur. Sovet dövründə onun adına
Musa Cəlilin də adı əlavə edildi. Bunun
bir neçə səbəbi var. Əvvəla, bu iki sənətkar
istedadının miqyasına görə digər ədiblərdən
seçilir. Onlar tatar ədəbiyyatı
tarixində çox dərin iz buraxmışlar. İkin-cisi, onlar elə bu səbəbdən də
daha çox təbliğ edilmişlər. Üçüncüsü, onların şəxsiyyəti,
xüsusilə faciəvi taleyi bu məşhurluğa öz
damğasını vurmuşdur.
***
Müasir dövrdə tatar ədəbiyyatının
parlaq simaları o qədər çoxdur ki, bu mövzuya girmək
özü böyük cəsarət tələb edir. Onların arasında Robert
Minnullinin özəl bir yeri var. Tanınmış tatar
şairi Robert Müəllim oğlu Minnullin (tatarca orijinalda:
Robert M?qallim ulı Mi?nullin) 1 avqust 1948-ci
ildə Başqırdıstanın İleş rayonundakı Nəcəde
kəndində anadan olmuşdur. Robert bir
yaşında olanda onun ailəsi Qıpçaq kəndinə
köçmüşdür. Atası burada bir neçə
il işlədikdən sonra doğma Şəmmət
kəndinə qayıtmışdır. Robertin
uşaqlıq və yeni-yetməlik illəri Tatarıstanın
Aktanış rayonuna bağlı olan bu kənddə Sön
çayının sahillərində keçmişdir.
O, ibtidai təhsilini də burada almış, sonra qonşu
Akküz kəndindəki 8 illik məktəbdə oxumuşdur.
Məktəbi başa vurduqdan sonra Ufa (orijinal adı:
Öfö) şəhərindəki ticarət-kulinariya məktəbinə
daxil olmuşdur. Bir neçə aydan sonra
doğma kəndinə qayıdıb kitabxanada və kolxozda
çalışmışdır. Sonra
rayon mərkəzindəki məktəbdə oxumuş, orta təhsilini
Qarabaş kəndində tamamlamışdır.
Məktəbdən
sonra Robert iki il (1966-68) "Mayak"
adlı rayon qəzeti redaksiyasında ədəbi
işçi işləmişdir. Ədəbi
yaradıcılığa olan marağı bu dövrdə daha
da güclənmişdir. Hələ məktəbdə
oxuyanda "Başqırdıstan pio-neri" və
"Mayak" qəzetlərində ilk şeirləri dərc
olunan Robert daha sonra "Leninçi" və
"Qızıl dan" qəzetlərində öz məqalələri
və şeirləri ilə çıxış etmişdir.
Kazan Dövlət Universitetinin tatar dili və ədəbiyyatı
bölməsində təhsil aldığı illərdə
(1968-73) Robert istedadlı gənc şair kimi
ta-nınmışdır. Onun əsərləri artıq
"Tatarıstan yaşları", "Sosialistik
Tatarıstan" qəzetlərində, "Kazan
odları" jurnalında, "İdel" almanaxında
çap olunmağa başlamışdır. 1970-ci
ildə nəşr olunan "İlk qaranquşlar" adlı
kitaba onun da bir neçə şeiri daxil edilmişdir. Robert 1972-ci ildə gənc şairlərin
Ümumittifaq festivalına qatılmışdır. 1973-cü ildə tanınmış tatar şairi
İldar Yüzeyev "Tatarıstan yaşları" qəzetində
Robert haqqında uğurlu yol yazmışdır.
Robert Minnullin universiteti bitirdikdən sonra "Yaş
leninçi" qəzetində müxbir (1973-77), "Kazan
odları" qəzetində redaktor və məsul katib
(1977-83) işləmiş, bir müddət respublika
televiziyasında baş redaktor (1983-86) olmuşdur. 1986-95-ci illərdə
"Yaş leninçi" (1990-cı ildən
"Sabantuy") qəzetində baş redaktor vəzifəsini
tutmuş, 1990-cı ildə Tatarıstan Respublikası
deputatı seçilmişdir. 1988-94-cü
illərdə Tatarıstan Uşaq Fondunun sədri olmuş,
1995-2000-ci illərdə Dövlət Şurasının mədəniyyət
və milli məsələlər üzrə daimi
komissiyasına rəhbərlik etmiş, 2000-2004-cü illərdə
Dövlət Şurası sədrinin müavini olmuşdur.
2004-cü ilin martından Dövlət
Şurasının xüsusi komissiyasının sədri
işləmiş, 2009-2014-cü illərdə Dövlət
Şurasının dördüncü
çağırış deputatı seçilmişdir.
2014-cü ildə təqaüdə
çıxmışdır. İndi azad sənətkardır.
Robert Minnullin tanınmış şair, publisist, jurnalist
və siyasi xadimdir. Müxtəlid dillərdə (tatar, rus,
başqırd, Azərbaycan və s.) 70-dən artıq
kitabı çıxmışdır. 2007-ci
ildə seçilmiş əsərlərinin 7 cildliyi
işıq üzü görmüşdür. Evlidir, bir oğlu, bir qızı var. O,
Tatarıstanın əməkdar incəsənət xadimi
(1993), Başqırdıstanın əməkdar mədəniyyət
işçisidir (1998).
Gəncliyində
daha çox uşaqlar üçün şeirlər
yazmağa başlayan şair bu sahənin Həsən Tufan,
Sibqət Həkim, Fatih Hüsnü, Şövkət Qəliyev
kimi ustadlarının yaradıcılığını
uğurla davam etdirmiş, uşaq şeirinə yeni obrazlar,
poetik tapıntılar, mövzu və ifadə əlvanlığı,
yeni pedaqoji və psixoloji yanaşma gətirmişdir.
Robert 1977-ci ildə SSRİ Yazıçılar
İttifaqına üzv qəbul edilmişdir.
"Akbaq
sirkdə" (1978), "Yeddi əmi atı qoşur" (1980)
və "Aya uçduq" (1982) adlı uşaq
kitablarına və televiziyada ədəbiyyatı fəal
şəkildə təbliğ etdiyinə görə Robert
Min-nullin 1982-ci ildə Musa Cəlil adına
mükafata layiq görülmüşdür.
Şairin
bir çox şeirlərinə musiqi bəstələnmiş,
onun Sara Sadıqova, Rüstəm Yaxin, Rezeda Axiyarova, İlgiz
Zakirov ilə birlikdə yazdıqları saysız-hesabsız
mahnıları ümumxalq rəğbəti qazanmış,
peşəkar və həvəskar müğənnilərin
repertuarında əsas yer tutmuş, müxtəlif müsabiqə
və festivallarda dəfələrlə birinci yerə
çıxmışdır.
Tanınmış ədibin "Bizim kəndin
zooparkı" (1988), "Mənə qardaş
lazımdır" (1990) adlı kitabları respublika
müsabiqələrində birinci yer tutmuşdur. "Dünyadakı ən
böyük alma" (1992) adlı
kitabı isə beynəlxalq Hans Xristian Andersen diplomuna layiq
görülmüş, 1997-ci ildə Tatarıstan
Yazıçılar Birliyinin Abdulla Əliş mükafatı
verilmişdir. 1998-ci ildə isə Robert Minnul-lin
"Küçtənəç" adlı kitabına
görə Abdulla Tukay adına Dövlət
mükafatını almışdır.
***
Robertlə tanışlığımız tam təsadüfi
oldu. 2011-ci ildə mən Abdulla Tukayın anadan
olmasının 125 illiyi münasibətilə şairin
"Millətim" kitabını tərcümə edərək
çapdan buraxmış və Kazana Tatarıstan
Yazıçılar Birliyinə göndərmişdim. Birliyə xüsusi bir məktub yazaraq bu tərcüməni
Tukay mükafatına təqdim etməyi xahiş eləmişdim.
İnternetdən izləyərək bu təqdimatın
baş tutmadığını gördüm. Bu bir yana, mənim tərcüməm barədə
heç harada heç bir məlumat verilmədi, mən yubileyə
də dəvət edilmədim.
Yubileylə bağlı Tukayın rusca, başqırdca və
başqa dillərdə kitabları buraxılmışdı. Ancaq bunlar əski
tərcümələr əsasında gerçəkləşdirilmişdi.
Mənim tərcüməm isə tamamilə
yeni olmaqla yubileyə layiqli töhfə idi. Mən bu barədə bəzi tatar təşkilatlarına
(Mədəniyyət nazirliyi, Tukay fondu və s.) məktub
yazdım. Bu biganəliyi Tukayın ruhuna
hörmətsizlik kimi qiymətləndirdim. Həmin məktublardan biri Robertin əlinə
düşmüşdü. Robert
araşdırma aparmış və göndərdiyim
kitabları Yazıçılar Birliyinin seyfində
tapmışdı. Bundan sonra böyük
skandal oldu. Tatarıstan mədəniyyət nazirinin
müavini, əslən bakılı tatar olan İradə
Əyyubova (hazırda Tatarıstanın mədəniyyət
naziridir) Bakıya gələrək Milli Kitabxanada keçirilən
Tukay bayramında hamının gözü
qarşısında məndən üzr istədi,
Tatarıstan Mədəniyyət Nazirliyinin "Mədəniyyət
sahəsində üstün xidmətlərinə görə"
medalını mənə təqdim etdi. Mən,
əlbəttə, qəlbən möhkəm incimişdim,
hörmətli Anar müəllimin məsələyə
qarışmasından sonra medalı qəbul etdim.
Məni yubileydən bir müddət sonra Kazana dəvət
etdilər və könlümü aldılar. Orada Tatarıstan Milli Kitabxanasında
yerli ziyalılarla görüş zamanı Robertlə tanış oldum. Bu
tanışlıq dostluğa çevrildi. Bir neçə dəfə Bakıda və xaricdə
görüşdük. 2014-cü ildə
Aşqabadda hər ikimiz Türkmənistanın "Məxdumqulu
Fəraqi" medalı ilə təltif olunduq.
2017-ci
ilin axırında Robert mənə bir məktub yollayaraq gələn
il 70 yaşının tamam
olacağını bildirdi və onun
yaradıcılığı haqqında bir məqalə
yazmağı xahiş etdi. Mən ona eynən belə cavab
verdim: "Bir məqalə nədir ki?! Gəl mən
sənin bir kitabını tərcümə edim və həmin
kitaba geniş bir ön söz yazım". İndi kitab oxucuların sərəncamındadır.
***
Bu, Robertin azərbaycanca çıxan ikinci
kitabıdır. İlk kitabı mən görməmişəm.
Təsirində qalmamaq üçün (əgər
həqiqətən dəyərli tərcümədirsə, ki
buna ehtimal vermirəm, çünki bizdə tərcümələri
orijinaldan deyil, ruscadan edirlər) ona heç baxmaq da istəmədim.
Həm də bu qərara gəldim ki, Robertin
şeirlərinin orijinalını da burada vermək
lazımdır. Qoy oxucu şeirləri hər
iki dildə oxusun və dəyərləndirsin. Bu, əslində, tərcüməçinin əl-qolunu
möhkəm bağlayır, özündən toxumağa, sərbəstliyə
heç bir imkan vermir. Mən Tukayın
kitabını və qazaxların məşhur "Qız Cibək"
dastanını bu şəkildə tərcümə etmişəm.
İki dildə çıxan bu kitablar qardaş
dillərimizin bir-birinə nə dərəcədə
yaxın olduğunu göstərmək baxımından
mühüm əhəmiyyət daşıyır.
***
Robert Minnullin necə şairdir? Tək bir cümlə
ilə desək, qeyri-adi şairdir, parlaq istedad sahibidir. Həm də məhz mənim dostum olduğu
üçün yaxşı şair deyil, tam əksinə,
yaxşı şair olduğu üçün mənim
dostumdur. Bunu sizə misallarla göstərmək
istəyirəm.
Robertin yaradıcılığında vətən
sevgisi, ana yurdun gözəllikləri, Kazan, Sön
çayı... xüsusi yer tutur. Bunlar haqqında şairin bir-birindən
gözəl şeirləri var. Biz Robertlə belə qərara
gəldik ki (bu, əslində, mənim qərarım oldu), onun
70 illik yubileyi münasibətilə bu kitabda cəmisi 70
şeir verək. Həm də mən bu şeirləri
110 şeirin içindən mövzular üzrə deyil, gəlişi
gözəl seçdim. Onun "Bu da belə
ölkədir" şeiri ilk baxışda tənqidi səciyyə
daşıyır, əslində isə bu, doğma vətənə,
xalqa, millətə dərin sevgi hisslərinin poetik təzahürüdür.
Bu mənalı şeir qışqırsan
eşitməyən, göstərsən gör-məyən,
sorsan cavab verməyən, yalvarsan dua bilməyən, kar, kor,
lal, dinsiz, hər şeyə biganə insanlara xitabdır,
onları qəflətdən oyatmağa çalışan
şair harayıdır. Onun "Tatar", "İdilimiz",
"Sön çayına qayıtsam", "Sön
çayı söyüdsüz olmaz", "Oxuya bilmirəm"
kimi şeirləri vətənə övlad sevgisi ilə
doludur.
"Tatar" şeirində isə neçə-neçə
millətin formalaşmasında müstəsna rol
oynamış, onlara qan, göz, üz, çöhrə
vermiş bir xalqın tarixi xidmətlərindən söz
açılır.
Hər şairin öz taleyi, öz missiyası var. Robert
bunu öz şeirlərində əks etdirir. Onun bu kitabdakı "Biz
yazdıq", "Yazmaz idim", "Şairlər",
"Gecə şeir yazıram", "Şeiri özüm
yazmıram" və başqa şeirləri bu mövzuya həsr
olunmuşdur. Şairliyin ilahi bir görəv olması,
şeirin isə sehirli qüvvələr tərəfindən
gecə qulağa söylənməsi və diqtə edilməsi
məcazi bir şəkildə təsvir edilir:
Qulağıma söyləyən
Əlbəttə, deyil xuday.
Əgər xuday desəydi,
Mən də olardım Tukay...
Robertin məhəbbət lirikası çox qüvvətlidir. Bu, sevən qəlbin
iztirabları, sevginin təlatümlü anları, intizar, həsrət,
ayrılıq, qısqanclıq, inciklik, sədaqət
duyğuları ayrı-ayrı lövhələr halında
oxucuya təqdim olunur. "Mərsiyə",
"Sevginin son qatarı", "Sənin qatarın",
"Unut", "Sən yenə yoxsan", "Ömür
boyu gözlərəm", "Səni görəndən
sonra", "Sənsiz yaşaya bilməm", "Sizdə
yağan qarlar" adlı şeirlərdə bütün bu
duyğular tək-tək işlənir, incə-incə nəqş
edilir.
Robert Minnullinin yaradıcılığında təbiət
motivi, ilin fəsilləri, xüsusilə güz (payız),
yaz, yay, qış, yarpaq, xəzan, ağcaqayın özəl
yer tutur.
"Güz fəslinə girmək ağır",
"Payız yarpağı", "Yarpaq toyu", "Son
yarpaqlar", "Yayda payız", "Qışı tərk
etdim" və başqa şeirləri bunlara parlaq misaldır.
Yer azlığı üzündən misal verə
bilmirik, çünki hörmətli oxucularımız özləri
də bütün bu motivləri kitabda görəcəklər.
Robert Minnullin poeziyasında quş motivi də çox
önəm kəsb edir. Həm də burada quşlar bülbül, sona (ağ qu quşu) və qağayı kimi
üç növ halında nəzərdən keçirilir.
Belə anlaşılır ki, şairin bülbülə
(tatarcada və əski türkcədə: sanduqaç)
xüsusi rəğbəti var. Özünün
yazdığına görə, şair bu yaşa çatsa
da, hələ canlı bülbül görməmişdir,
ancaq bülbül nəğ-məsi onun ilham
qaynağıdır.
"Bülbül",
"Bülbül çağı ötüşdü",
"Bülbül həsrəti", "Bülbüllər
yazda doğular", "Bül-büllərin toyu" kimi
şeirlər bizə haqq verir ki, Roberti "bülbül
şairi" adlandıraq. Əbəs deyil ki,
kitabın adı məsələsi ortaya çıxanda Robert
"Bülbüllərin toyu" adını təklif etdi.
Mən "Sevginin son qatarı"
adını seçmişdim, ancaq şairin daha doğru qərar
verdiyini gördüm. Məncə, şairlərin
cəmiyyətin olduğu kimi, bülbüllər də təbiətin
şairləridir.
Bu kitabda Robertin iki şeiri var ki, onların haqqında
ayrıca danışmaq lazımdır. Bunlardan biri
"Qızıla mədhiyyə" şeiridir.
Böyük Abdulla Tukay hələ yüz il əvvəl
"Altına qarşı" şeirində Maksim Qorkinin
obrazlı şəkildə "sarı iblis"
adlandırdığı qızıl haqqında belə
yazmışdı:
Allahım! Yer üzündən bircə
bu altını al,
Müqəddəs yeri yaxan bu
alovu-qanı al!
Robert
öz şeirində qızıla başqa münasibət bəsləyir;
onu müxtəlif vəsilələrlə vəsf və tərənnüm,
mədhiyyə oxuyur, ancaq hər dəfə qızıl
müqayisə obyektindən daha aşağı, daha dəyərsiz,
daha qiymətsiz görünür:
Mədhiyyə yazıram bütün
dünyada
Var olan ağ,
qara, yaşıl altına.
Mənim anam kimi qızıl
sırğasız,
Çox uşaq böyüdən
qızıl xatına.
Barmağında qızıl
üzük olmayan
Əməkçi
xatının qızıl əlinə.
Mədhiyyə yazıram qızıl
günəşə,
Doğma vətənimin
qızıl çölünə.
Şair
qızılı daha sonra qızıl çöllərdə
qızıl taxıl yetirən zəhmətkeş əkinçilərlə,
anbarlara yığılan bərəkətlə, vətənin
qızıl payızı ilə, müdrik qocanın
qızıl kəlamları ilə, öz adını tarixin
qızıl səhifələrinə qızıl hərflərlə
həkk edən qazilərlə və azadlıq uğrunda
ölən şəhidlərlə müqayisə eləyir,
insanları saflığa, təmizliyə, ül-viliyə,
qızıl kimi olmağa səsləyir, onlara qızıl
övladlar, qızıl gəlinlər və kürəkənlər
diləyir, öz qızıl arzularını bildirir.
Haqqında ayrıca danışmaq istədiyim ikinci
şeir şairin "İnsan ömrü çox
qısadır" adlanan şeiridir. Bu şeirdə ömrünün ən
müdrik çağını yaşayan şairin
ömür və həyat haqqındakı düşüncələri
öz əksini tapır:
İnsan ömrü çox
qısadır...
Qiymətlidir hər hissəsi.
Dəyərlidir hər saatı,
Dəqiqəsi, saniyəsi.
İnsan ömrü çox
qısadır...
Sezilmədən dönüb
gedir.
Sanki ömrün ocaqları
Bir andaca sönüb gedir
İnsan ömrü çox
qısadır,
Bir söndüsə, bir də yanmaz.
Hər kəs üçün bu
doğrudur,
Şairlərə aid olmaz.
Burada həm də "bədii eqo" ilə
qarşılaşırıq. Gerçəkdən də,
hər insanın ömrü bir dəfə və əbədi
sönən şam kimidir, yalnız şairlərin
ömrü istisna təşkil edir. Əsərləri
yaşayırsa, şair özü də yaşayır.
Robert şeirlərinin birində mavi göylərdə
doğan ulduzdan, ləpələnən mavi dənizdən,
şölələnən mavi ocaqdan bəhs edir, sonda
bunların möcüzə-filanla əlaqədar
olmadığı, yalnız şa-irin, söz-sənət
adamının işi olduğu qəna-ətinə gəlir:
Bu, əlbəttə, sehir-tilsim
İşi deyil.
Bu şair də elə-belə
Kişi deyil!
Təbii
ki, bunu yazan Robert Minnullun elə-belə kişi
deyil, o, şairdir, elə-belə şair də deyil, o, bir
tatardır, elə-belə sıravi tatar da deyil!
Bu kitab burada bitir. Ömür isə hələ davam edir.
Hələ biz dostumuz, Tatarıstanın Xalq
şairi Robert Minnullinlə çox görüşəcəyik.
Bakıda, Kazanda! Azərbaycanda, Tatarıstanda! Türk
dünyasında! Yubiley şənliklərində,
toplantılarda, bayramlarda! Bu kitabla Robet bir qədər
də azərbaycanlılaşır, bir qədər də bizdən
olur. Bu kitabdan sonra biz onu Bakı Dövlət
Universitetinin türkologiya kafedrasında tədris və tədqiq
etmək şansı qazanırıq. Azərbaycan oxucusu
isə onun xalq şairimiz Sabir Rüstəmxanlı qədər
özününkü olaraq qəbul edəcək! Buna
inancım tamdır! Bu iki azman şairin
ömür yolu, milli əqidəsi, ədəbi-bədii və
siyasi mübarizəsi, yaradıcılığı,
üsyankarlığı, bir sözlə, hər şeyi
üst-üstə düşür. Ulu
Tanrı hər ikisinə uzun ömürlər əta eləsin.
Tanrı Türkü qorusun! Amin!
Robert Müəllim oğlu!
70 yaşın mübarək!
Qismət olsun, səninlə
75-də görüşək!
Ramiz ƏSKƏR
Filologiya elmləri doktoru, professor,
Bakı Dövlət Universiteti türkologiya kafedrasının
müdiri
525-ci qəzet.- 2018.- 9 oktyabr.- S. 8.