İspaniya - düşüncələr və unudulmaz xatirələr

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

“Bütün böyük səyahətçilər kimi, mən xatırladığımdan çox şeyi görmüşəm və gördüklərimdən çox şeyi xatırlayıram”.

Bencamin Dizraeli

Böyük Britaniyanın 1868-1874-cü illərdəki baş naziri

1535-ci ildə Karl Tunisi işğal etdi. Bu, olduqca sevinc bəxş edən zəfər idi, həmin əməlinə görə özünün “Allahın standart dayaqdı” tək seçilmiş hesab edilməli olduğunu bəyan etdi. O, bu vaxt şərqi Aralıq dənizində müharibə aparmaqla, hətta İstanbulun özünü işğal etməyi düşünürdü. Lakin 1538-ci ildə türk donanması ilə birlikdə Barbarossa Karlın genuyalı admiralı Andrea Durmanı Qərbi Yunanıstandakı Prevezada məğlub etdi. 1544-cü ildə isə Əlcəzairə qarşı döyüşdə imperatorun özü uduzdu. Lakin sonralar ispan və türk donanmaları arasında Aralıq dənizində tarazlıq meydana gəldi.

Karlın ordusu İtaliyanın şimalında Milanı işğal etdi. Neapola iddiasına görə isə Fransa kralları ilə münaqişəyə girmişdi.

Karlın Avropadakı imperiyası tədricən ispan, daha çox isə Kastiliya imperiyasına çevrilirdi. Onun hökmranlığının axırıncı hissəsi ərzində imperiyanın Alp dağlarından cənubdakı ərazilərində bütün yüksək vəzifələri ispanlar və ispanlaşmış italyanlar inhisara almışdılar.

Karl öz müxtəlif torpaqlarından əl çəkdikdə (1555-1556-cı illər) II Filipp (1556-1598-ci illər) Almaniya istisna olmaqla, atasının bütün torpaqlarına varis oldu. Bu vaxt imperial titul olmadan onun Avropadakı imperiyası onu özünün başçısı kimi tanıyan müstəqil dövlətlərin ittifaqı idi. Siciliya “vitse-krallar üçün bədbəxtlik” hesab olunurdu. Neapolun idarə edilməsi də vitse-krallardan ötəri ağır bir iş idi. Bütün mühüm siyasi hadisələr Madridə xəbər verilirdi. Kral II Filipp imperiyanın bütün işləri ilə məşğul olmağa vaxt tapırdı. Kral yalnız ispanları “qanuni təbəələr” kimi qiymətləndirirdi, Filippin orduları xeyli qələbələr qazanmışdı. Fransa ilə sülh bağlanmışdı. Lakin dövlətin maliyyə vəziyyəti yaxşı deyildi. Yeni Dünyadan gələn gümüş əsasən artırdı. Lakin xəzinələr daha çox artan borcları ödəyə bilmirdi. Ordular və donanma amerikan gümüş axınından çox olan pul məbləği tələb edirdi. İspaniyanın maliyyə yükü daha çox Kastiliyanın üzərinə düşürdü. II Filippin donanması Tunisin şərq sahilində türklərlə dəniz döyüşündə alçaldıcı və həm də ağır xərcə başa gələn məğlubiyyətə düçar oldu. Lakin 1566-cı ildə Osmanlı sultanı Süleymanın ölməsi ilə quruda türk təhlükəsi bir müddət azaldı. Hersoq Albanın komandanlığı altında ispan və italyan qoşunlarla Niderlanda gəldi ki, bu torpaqların problemləri birdəfəlik həll olunsun. Alba yeretiklərin kökünü kəsməli, qiyamçıları cəzalandırmalı, Brüssel hökumətinə daha ağır vergi qoymalı idi.

Kralın dəhşətli səhvinə görə qiyam bu vaxt artıq üsyana çevrilmişdi və İspaniyanı onun sərhədindən kənarda müharibəyə cəlb etmişdi. Bu, o məqsədi güdürdü ki, Avropada hökmən ispan imperiyasının əsası qoyulsun.

II Filippin və onun varislərinin strateji düşüncəsinin açarı daim Fransa oldu. Çünki Fransa potensial olaraq Avropada güclü hərbi qüvvə idi. Lakin XVI əsrin sonuna kimi uzun illər davam edən vətəndaş müharibələrindən bu ölkə iflic vəziyyətinə düşmüşdü.

Türk rəqibindən təhlükə də Niderlanddakı problemlər kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 20 il ərzindəki ispan xarici siyasəti müdafiə olunmaq relsi üzərində qurulmuşdu.

Ən böyük problem isə bilavasitə Qranadadakı moriskolara (Qranada əmirliyi yıxıldıqdan sonra Pireney yarımadasında qalan müsəlman əhali) aid idi. Andalusiyada isə otlaqlara sahib olmaq üstündə mübarizə gedirdi. Madriddən göndərilən komissiya moisko torpaqlarını müsadirə etdi. 1567-ci ildə moriskolar barədə öz mavr adlarını, dərəcələrini və hətta özlərinin ərəb dilindən istifadə etmələrini qadağan edən dekret verilmişdi. Bu vaxt artıq heç kəs dinc morisko fermerlərini qatil morisko banditlərindən himayə etmirdi. Ona görə də Milad bayramı günü moriskolar nifrət bəslədikləri xristianlara qarşı qalxdılar və bu kampaniya iki il davam etdi. Hər iki tərəf vəhşiliklərə yol verirdi. Onlar Kastiliyaya deportasiya edilməklə, tədricən assimilyasiya edildilər.

Aralıq dənizində ispan donanması türklərininkindən aşağı səviyyədə idi. 1571-ci ildə birləşmiş ispan, Venetsiya və papa donanmaları Lepantoda Türk donanmasını darmadağın etdi. Böyük ispan yazıçısı Migel Servantes həmin vuruşda qolunu itirmişdi. Bu qələbənin mənəvi effekti olduqca böyük idi. Ona görə də Aralıq dənizindəki pat vəziyyəti pozulmamış qaldı. 1580-ci ildə İspaniya Porta (Osmanllı imperiyası hökuməti) ilə sülh müqaviləsi imzaladı.

Elə həmin illərdə ispan hökuməti Niderlanddakı üsyançıların İngiltərədən və Fransadan kömək aldıqlarına inanmışdı. Onların dəniz quldurları Amerikalarda ispan ticarətinə ziyan vurmaqla, ardıcıl olaraq dəniz yüklərini ələ keçirirdilər.

II Filipp 1586-cı ildə İngiltərəyə müdaxilə etməyə hazırlaşdı. 1588-ci ilin mayında Lissabondan üzməyə başlayan Armadanın 180 gəmisi və 30 min nəfərə yaxın adamı var idi. Ona elə bir qabiliyyəti ilə fərqlənməyən Medina-Sidoniya hersoqu komandanlıq edirdi. Lakin Armada mümkün olmayan bir tapşırığı yerinə yetirməyə göndərilmişdi. Onlar Niderlanddan Parma hersoqunun komandanlığı altında olan ordunu da götürməli idi. İngilis donanması daha yaxşı silahlanmışdı, həm də ispanlar heç La-Manş boğazındakı limanda suyun dərinliyinə də sadəcə nəzarət etməmişdilər. Məğlubedilməz Armadanın məğlubiyyəti labüd idi.

II Filipp özünü və İspaniyanı yeretiklərə qarşı mübarizədə mahiyyətcə katolik kilsəsinin müdafiəçisi kimi görürdü. İngiltərə üçün isə bu təcavüz, əsasən, hərbi xarakter daşıyırdı və yəqin ki, hərbi qüvvə ilə də qarşılaşmalı idi. Digər sahələrdə də ispanlar fəallıq göstərirdilər. İspaniyanın Romadakı səfiri papanın seçilməsi üçün keçirilən üç konklavın işinə müdaxilə etmiş, ispanlar üçün əlverişli olan papaların seçilməsinə nail olmuşdu.

İspaniya hər iki düşmənini və onların müttəfiqlərini inandırırdı ki, onlar Avropa üzərində ispan ağalığının şahidi olacaqlar.

1580-ci ildən sonra Yeni Dünyadan Sevilyaya gəmilər gümüş yükü gətirirdi. İspaniya yeni rekord səviyyəyə yüksəlmişdi və bu, II Filippi inandırmışdı ki, o, İngiltərəyə və Fransaya qarşı nəhəng hərbi layihələr cızmalıdır. Gümüşdən gələn gəlir illik mənfəətin dörddə birinə bərabər idi, qalan hissəsi isə vergilərdən və borc verilməsi faizindən gəlirdi. XVI və XVII əsrlərdə Vest-İndiyalardan gələn qiymətli metallar İspaniyanı “qızıl sərxoşluğuna” tutulmağa gətirib çıxarmışdı və bu “xəstəliyi” onun Avropa dövlətləri arasında sonralar iqtisadi cəhətdən geri qalmasına şərait yaratdı. İspaniya sənaye inqilabına da çox zəif qoşulmuşdu.

Məğlubedilməz Armadanın kampaniyası 10 milyon dukata başa gələcəkdi. İngiltərəyə qarşı dəniz müharibəsi, Niderlanddakı kampaniyalar Fransaya hərbi müdaxilə ilə birlikdə daha böyük xərc tələb edirdi. Ona görə də ölkədə vergilər artırıldı.

İspaniya, elə bil ki, öz gələcəyi ilə qumar oynayırdı. Onun amerikan xəzinəsi Qərbi Avropada yeretiklər üzərində qəti qələbə qazanmaq və qitədə ağalıq etmək məqsədinə xərclənirdi. Lakin bu vəzifələrin həyata keçirilməsi uğursuz oldu.

Məğlubedilməz Armada 1588-ci ildə İngiltərə sahillərində tufan nəticəsində və ingilis donanması tərəfindən darmadağın edildi. II Filipp donanmasının ağır zərbə almasından çox kədərlənmişdi, özünə təskinlik vermək üçün deyirdi ki, mən Armadanı Allahla deyil, ingilislərlə döyüşmək üçün göndərilmişdim və ah çəkərək əlavə etmişdi ki, Allah bizdən üz döndərmişdir.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2018.- 13 oktyabr.- S.30.