İspaniya - düşüncələr və unudulmaz xatirələr

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

“Bütün böyük səyahətçilər kimi, mən xatırladığımdan çox şeyi görmüşəm və gördüklərimdən çox şeyi xatırlayıram”.

Bencamin Dizraeli

Böyük Britaniyanın 1868-1874-cü illərdəki baş naziri

XVII əsrin sonunda II Filipp öz ölümündən bir qədər əvvəl Fransa ilə müqavilə bağladı. Həm də artıq İspaniya öz yüksək ambisiyalarında uğursuzluğunun şahidi olmuşdu. Buna baxmayaraq, İspaniya yenə də Avropada ən güclü dövlət olaraq qalırdı. O, dənizlərin o tayında olan milyonlarla insana xristianlıq gətirmişdi. İspan rahibləri və mistikləri katolitsizmə yeni töhfə verdilər. İspan ilahiyyatçıları və hüquqşünasları beynəlxalq qanunun bünövrəsini yaratdılar.

İspan ədəbiyyatı və rəssamlığı bu vaxt öz inkişafının böyük dövrünə daxil olmuşdu. Mənəvi və iqtisadi cəhətdən bunlar rəssamların tablolarına tutqun kolorit verirdi. Lakin ispanlar XVI və XVII əsrlərdə özlərinin “Qızıl əsrini” yaşadılar.

İspaniyada 1600-cü ildə xüsusən iqtisadi və siyasi düşüncələrin mənfi nişanələri yarandı.

Ədəbiyyatda İspan “Qızıl dövrü”

Burada müstəsna hallardan biri kimi, cəmiyyəti sadəlövhcəsinə satira atəşinə tutan macəraya, fırıldaqçılığa həsr olunmuş romanlar yarandı. Bunun baş verməsi üçün kübar adamlar kimi doğulmaq vacib deyildi. Belə ki, Lasarilyo de Tormes (XVI əsr) İdalqonu təsvir edən macəra romanını ilk dəfə yazmaqla, bu üslubun banisi oldu. İdalqo (rıtsar olmaqla, İspaniyada kübar idi) işləməkdənsə, bu ad altında qalmağa razıdır, o, öz nökəri Lasarilyonu gözləyir ki, bu oğlan hər ikisi üçün - həm ağası, həm də özü üçün dilənçilik etsin, bu dilənmə olmasa, onlar acından ölərdilər.

Migel Servantes “Don Kixot” romanında (1605-ci ildə nəşr edilmişdir) macəranın sosial və psixoloji nüfuzunu bütünlüklə təsvir edir. Selloriqonun “Vurğun adamların respublikası” əsərində illüziya dünyasında yaşayanlar külək dəyirmanlarını vurub aşırmaqla məşğul olurlar.

Lope de Veqadan başlayaraq, yazıçılar daha müstəsna olan şeyləri qələmə alırdılar. Macəra romanı ilə yanaşı, “Qızıl dövrün” komediyası həmin zamanın sosial səhnəsini təsvir edirdi. Psixoloji problemlər son münaqişələrdə üzə çıxan xarakterlərlə birbaşa qarşılaşırdı. Belə ki, Lope de Veqa ilk vaxtlarda bütünlüklə səhnədə ümumi adamı göstərirdi. Misal üçün, dəmirçinin qızı məhəbbət emosiyasını büruzə vermək üçün əvvəlcədən həmin qız kübar xanımların səhnəsində təsvir olunurdu.

El Qrekonun dini rəsmlərində uzunlandırılmış fiqurların göyə qalxması daha çox ruhi aspektləri təcəssüm etdirir. Lakin El Qreko heç bir məktəb qoyub getməmişdi. Onun “Toledonun görünüşü” tablosu şəhəri real cizgilərdə təsvir etməklə, bu qəribə məkanı ilhamla vəsf edir və həmin mənzərə bugünkü Toledonu tanımağa da kömək edir.

Biz Toledoda olarkən dahi rəssamın ev-muzeyində olduq. Rembrandtın Amsterdamdakı ev-muzeyində olduğu kimi, bura da hər cür dəbdəbədən uzaq olan bir təsir bağışlayırdı. El Qreko (1541-1614-cü illər) vətəni Yunanıstanı tərk etdikdən sonra bir qədər İtaliyada qalmış, orada Renessansın dahi rəssamlarının rəngkarlıq təcrübəsini öyrənmiş, sonra isə İspaniyaya, Toledoya gəlmiş, ömrünün sonuna qədər orada yaşayıb-yaratmışdı. İki il əvvəl mənYunanıstanın Krit adasında İraklion şəhərinə gedərkən, dahi rəssama hörmət əlaməti olaraq, onun doğulduğu, yol üstündəki Fodele kəndinə baş çəkmişdim.

Sonrakı ispan rəssamları, xüsusən Murilyo digər dini düşüncəyə malik olmaqla, onlar həm də daha çox romantikliklə seçilirdilər. Velaskes isə çətinliklə dini rəssam sayıla bilərdi. Onun sübyektləri kral, onun ailəsi və saray, həm də həmin dövrün ümumi adamları idi. Onların hamısı, güman ki, Rembrandt istisna olmaqla, XVII əsrin realizmini və psixoloji cəhətdən nüfuz etmək imkanını təqdim edirdi.

İspan irsi uğrunda mübarizə

Otuzillik müharibədə (1618-1648-ci illər) İsveç və Fransa 1630-cu ildə müharibəyə daxil olanda, İspaniya sürətlə təşəbbüsü itirdi. İspan ordusu İtaliyada və Almaniyada ancaq taktiki qələbələr qazana bilərdi, lakin ispanların, xüsusən dənizdəki uğursuzluqlarının sayı və ciddiliyi olduqca böyük idi.

Kataloniya xeyli dərəcədə müxtariyyətə malik olan bir vəziyyətdə idi. 1639-cu ildə baş nazir Olivares Kataloniyadan Cənubi Fransaya qarşı cəbhə açdı. Lakin Kataloniya kəndliləri ispan qoşunlarına dəstək vermədilər. Elə həmin ili kütlə Kataloniya vitse-kralını qətlə yetirdi. Kataloniya Fransadan kömək ala bilərdi. Lakin fransızlar yenidən vətəndaş müharibələrini (Fronda) təzələyəndə, onlar ordunu geri çəkdi və 1652-ci ildə Kataloniya yenidən işğala məruz qaldı.

Portuqaliya kübarlığı və kommersiya sinifləri İspaniyanın himayəsi ilə və onunla ittifaqın iqtisadi imkanları ilə əvvəlcə razılaşırdılar. Lakin kübarlıq Lissabonda hakimiyyəti ələ keçirməyi qərara aldı və Braqansa hersoqunu IV İoann kimi 1640-cı ilin dekabrında Portuqaliya kralı elan etdi. Madrid isə artıq buna reaksiya vermədi.

1700-cü ildə övladı olmayan II Karlın vəsiyyətinə görə Fransa kralı XIV Luinin nəvəsi olan d`Anju hersoqu V Filippə çevrilməklə İspaniyanın kralı oldu. Burbon ailəsindən olan Filippi Avstriya tanımaqdan imtina etdi, öz namizədini taxt-taca oturtmaqla, onların ümidini puç etmək istədi. İngiltərəyə də belə gəlirdi ki, İspaniyada Burbon kralının olması ilə Avropada dövlətlər arasındakı tarazlıq fransız hegemonluğunun xeyrinə pozulacaqdır.

XIV Lui İspaniyanın Burbon hakimiyyəti altında siyasi və kommersiya cəhətdən Fransa üçün faydalı olacağına əmin idi, çünki bu ölkə Versaldan idarə olunacaqdı. Belə vəziyyət İspaniya irsi uğrunda müharibə (1706-1714-cü illər) ilə mürəkkəbləşdi. Bu vaxt Britaniyanın və Avstriyanın müttəfiq orduları İspaniyaya müdaxilə etdi ki, V Filippi qovsun və “avstriyalı” namizədi, ershersoq Karlı taxt-taca oturtsun. Kastiliyanın və Fransanın dəstəyi ilə V Filipp 1711-ci ilə kimi bir neçə məğlubiyyətdən və Madridin iki dəfəki işğalından salamat çıxa bilmişdi.

Müharibənin son səhnələri İspaniyaya aid idi. Müttəfiqlər ershersoq Karlın arxasından qaçdılar. Fransızlar V Filippə azacıq kömək edirdilər. 1714-cü ildə Filipp ershersoqun Barselonadakı paytaxtını yenidən işğal etdi. Kataloniya da İspaniyaya inteqrasiya edildi, bu, katalanların sonrakı nəsilləri tərəfindən tənqid olunur. Lakin bu, həm də Kataloniyaya İspaniyanın daxilindəki və dənizin o tayındakı bazarının olmasına imkan verdi.

Paradoks orasında idi ki, bədbəxtlik gətirən müharibə ilk dəfə birləşmiş İspaniya dövlətini yaratdı. Bask ölkəsi və Navarra istisna olmaqla, İspaniya bu vaxt birbaşa kral hakimiyyəti altında idi.

İspaniya öz məğlubiyyətinin haqqını ölkədən kənarda olan torpaqları ilə ödəməli oldu. Maastrit və Utrext müqavilələri (1713-cü il) İspaniyanı Avropada malik olduğu ərazilərdən (Belçikadan, Lüksemburqdan, Sardiniya və Neapoldan) uzaqlaşdırdı. Britaniyaya isə Gibraltar verildi.

Yeddiillik müharibəyə (1756-1763-cü illər) yekun vuran Paris müqaviləsi (1763-cü il) bağlandı. Müharibə Amerika dövləti kimi Fransanı məhv etdi. İspaniya Florida və Missisipi arasındakı ərazini itirdi, əvəzində Fransadan Luiziananı aldı. 1783-cü ildə Versal müqaviləsi sayəsində Britaniyanın köməyilə iki Floridalar və Minorka İspaniyaya geri qaytarıldı.

1788-ci ildə taxt-taca çıxan IV Karlı öz arvadı Mariya Luiza, 1792-ci ildən isə bu qadının məşuqu Manuel de Qodoy idarə edirdi. Fransız inqilabı və Napoleon müharibələri onun zəif hakimiyyətinə dözülməz təzyiq göstərirdi. 25 yaşlı Qodoy baş nazir oldu. Lakin o, İspaniyaya Avropada əlverişli yer tapmaqda uğursuzluğa uğradı.

Fransa kralı XVI Luinin edamından (1793-cü il) sonra İspaniya Fransaya müharibə elan etməkdən başqa bir alternativə malik deyildi. Müharibə populyar olsa da, məhvedici idi, 1794-cü ildə fransız orduları İspaniyaya müdaxilə etdi və bir neçə şəhəri tutdu. Qodoy fransız ordusunun zəiflətdiyi Kataloniyada inqilabi təbliğatın yayılacağından qorxurdu. O, həm də inanmışdı ki, Britaniya İspaniyanın əsl düşmənidir. Dəqiq seçim Fransa ilə ittifaqa girmək və yalnız ümumən zəif imperiya hakimiyyətinə xas olan bir siyasət aparmaq idi.

Bu seçimin nəticəsi isə bədbəxtlik gətirdi. Britaniya ilə müharibə labüd idi və İspaniyanın Amerika ilə əlaqəsini kəsdi, onun bazarlarını Britaniya və Birləşmiş Ştatlar üçün açdı.

1805-ci ildə fransız-ispan donanması Trafalqar körfəzində admiral Horatsi Nelsonun başçılığı altında britaniyalılar tərəfindən məğlub edildi. 1808-ci ildəki siyasət Napoleonun İspaniyaya müdaxiləsinə birbaşa şərait yaratdı. Qiyam nəticəsində prints Ferdinandın tərəfdarları onun öz atası IV Karlı taxt-tacdan getməyə məcbur etdilər. Napoleon qoca kralı və VII Ferdinandı Baronnaya çağırdı.

Orada onların hər ikisini taxt-tacdan uzaqlaşmağa məcbur etdi. İspan taxt-tacı Napoleonun qardaşı Jozefə təklif edildi. Jozef güman edirdi ki, Napoleon İspaniyada modern islahatları bərpa edə bilər. Napoleonun özü də işğalçı fransız ordularına qarşı ispan xalqının müqavimətinin mümkünlüyünə inanmırdı. 1808-ci ilin 2 mayında Madriddə qalxan bunt yatırdıldı.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2018.- 20 oktybar.- S.30.