İran və bolşeviklər - Şirməmməd Hüseynov

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Şirməmməd HÜSEYNOV

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın elan edilməsinin 100 ilinin 23 ayı müstəqillik, 71 ili istila-fasilə dövrüdür. Vətəni tərk edib mühacirət həyatı yaşayan mücahidlər müstəqilliyin yenidən qələbəsi uğrunda mübarizələrini qətiyyətlə davam etdirmişlər. Mühacirət mətbuatı bu, istila-fasilə dövrünün canlı salnaməsidir. Nəzərdən keçirək.

AZƏRBAYCANDAN MƏKTUB

Sovet idarəsində köylülərin halı

Köylərdə hökumətə qarşı olan müxalifət olduqca şiddətlidir. Çünki köylü kəndi zəhmətilə vücuda gətirdigi hasilatını kəndisi istədigi kibi satıb ehtiyacatına sərf edə bilmiyor. Və bir də nə qədər artıq zəhmət çəkib hasilat götürürsə nəticədə vergilərini ancaq qapamaqla kəndisini qurtara bilir. Binaənileyh köylərdə çalışıb işləmək enerjisi qeyb olmuşdur. Onlar keçirdikləri inqilab sənələrində dəfəatla aldandıqlarını görmüşlərdir. Və bu 10 il içində hər sənə verilən vədlərin yalan olduğunu təcrübə ilə anlayıb və bu üsuli-idarədə çalışıb zənginləşmənin mümkün olmiyacağına qənaət kəsb etmişlərdir. Onlar bunu anlamışlardır ki, nə qədər zəhmət çəkib əkib döyərlərsə və artıq hasilat olursa kəndilərinə mənfəət olmayacaqdır. Ancaq sənəlik ruzisi əlində qalacaqdır. İştə bu gün taxılda gördügümüz qıtlığın səbəbi həmən köylünün kəndi zəhmətindən kəndisinin istifadə edəmiyəcəginə qənaət kəsb etməsidir. Və bu üzdən də köylü taxıl əkmək istəmiyor və məmləkətin bu gün qıtlıq içində yuvarlanmasının səbəbi yeganəsi də bu məsələdir. Rusiya vaxtilə Avropanın və Asiyanın böyük bir qismini kəndi taxılı ilə bəsliyordu. Fəqət iş o yerə gəlmişdir ki, 6 ay bundan əvvəl Bakı neft dairəsi üçün Amerika unu alıb gətirmişlərdir. Baxınız köylü buğdayı əkib biçiyor, şimdi kəndi hasilatını satıb ehtiyacatını qapamaq istiyor. Fəqət köylünün buğdasını alan kimsə yoxdur. Təbiidir müştərisi olmayan mal bazarda əksik fiyata satılmaq məcburiyyətində qalacaqdır. Müştəri yoxdur dedikdə başqa türlü anlaşılmasın, müştəri vardır, fəqət müştərinin aldığı taxılı istədigi yerə götürmək üçün nə dəmir yolu və nə də vapur qəbul edər. Bir qəzadan alınan taxılı at və ya manda arabasilə başqa bir qəzaya götürmək yasaqdır. Ancaq hər qəzanın köylüləri arpa və buğdayı bulunduqları qəzanın şəhərinə gətirib satarlar. Məsələn, Səlyan qəzasında olan taxıl ancaq Səlyan şəhərinə gətirilə bilər. Lənkəran köylüləri də Lənkəran şəhərinə taxıl gətirib satarlar. Halbuki, bu qəzaların hasilatı kəndi əhalisinin ehtiyacatını qapamaqdan çox artıqdır. Və əhalinin əksər qismi də əkinçi olduğu üçün yerlilərin o qədər taxıla ehtiyacı yoxdur.

Bu hasilatı Bakı kibi ehtiyac içində bulunan yerə götürüb satmaq lazımdır ki, köylü zəhmətinin səmərəsini görmüş olsun. Lakin hökumətin əmrilə buradan taxıl çıxarmaq məmnu olmuşdur. Ona görə də müştəri gəlib taxılı almıyor. “Köybirligi” və “Azər İttifaq” adında hökumətin təşkil etdigi idarələr Azərbaycanın hər bir yerində şöbəsini açıb köylülərdən arpa, buğda, noxud, fasulya və ələlümum köylü hasilatını almaqdadır. Arpanın putunu 1 rublə 20 qəp., buğdanın putunu 180-200-ə qədər, noxud, fasulya 2 rubldan alınıyor. Buğda vapurlarla Bakıya gediyor. Bakı köylərində kooperativlər vasitəsilə hər köylü əzalarına müəyyən bir miqdarda: hər adama ayda 20 girvənkə buğda buraxılır, buğdanın putunu 5 rublə 12 qəpik təyin etmişlər. Demək Lənkəranda 2 rubleyə alınan taxıl Bakıda 5 rublə 12 qəpikdən satılmaqdadır. Lakin Bakının köylərində hasil olan taxılı köylünün Bakıya gətirməyə haqqı olduğu üçün Bakı bazarında buğdanın putu 7-8 rubliyə satılmaqdadır. Bakı yeri susuz və toprağı qüvvətli olmadığı üçün pək az hasilat verməkdədir. Şimdi köylülər buğdalarını götürüb qəza şəhərlərində hökumət kooperativinə 2 rublədən verməgə məcbur olmuşdur və istər-istəməz oraya verməlidir. Başqa alıcı yoxdur. Sonra aldığı paraya müqabil çay, çit və başqa şeylər almaq istərlər. Köylülərin həpsində kooperativ yoxdur. Kooperativlər varsa da ancaq əzalarına əşya buraxıyor. Köylü buradakı kooperativə əza olursa, o zaman 50-60 verst məsafədən gəlib buradan əşya alması lazım gəliyor. Halbuki, çox zaman kooperativdə bir çox şey bulunmaz. Zavallı köylü nə yapsın? Sonra maliyyə komisarlığı köyün icraiyyə komitəsinin verdigi listeyə görə köylüyə mədaxil vergisi qoyar. Bəzən köylərdə ədavətçilik ilə köy şurası rəisi biçarə köylünün mədaxilini öylə artıq göstərir ki, onun satdığı taxıldan hasil olan para vergiyə yetişmiyor. Nəticədə köylünün mal-qarası vergi üçün hökumət tərəfindən satılıyor. Burada nümunə üçün Lənkəran qəzasını göstərə bilərəm. Lənkəranda hökumət, istiqraz cəmiyyəti adında bir bank açmışdır. Bu banka görə möhtac köylülərə yardım edəcəkdir. Daha əvvəldən köylərdə təbliğat yaparaq hər kəs bankdan para istiqraz edərsə, hasilatını götürüb hökumətə satarsa o adam mədaxil vergisindən azad tutulacaqdır. Zavallı avam köylülər Germətürk, Şeyxagiran, Sutamardu və sair kibi bir çox köylər gedib bankdan para alıb pirinç məzrələrinə (əkin yerlərinə) tökmüşlərdir. Aralarında paraya ehtiyacları olmayan bir çox kimsələr də gedib para götürmüşlərdir. Guya hökumət bunları parasız köylü hesab edib bunlardan mədaxil vergisi almasın. İştə bu təriq ilə “İstiqraz Cəmiyyəti” köylülərə 300 min rublə para buraxmışdır. Fəqət məzkur parayı buraxdıqda köylülər ilə bir müqavilə yapmışdır ki, istiqraz bankası verdigi paranın hər bir rubləsinə köylüdən bir pud pirinç almalıdır.

Pirinçi banka qiymət edəcəkdir, verdigi parayı çıxıb üstəligini də köylüyə verməlidir. Məsəla: bir köylü bankdan 100 rublə istiqraz etmişdir; bu köylü bankaya 100 put pirinç verəcəkdir. Pirincin qiyməti 7 rublə 75 qəpikdir. Bu hesabdan köylüyə veriləcək 775 rublədən 100 rublə çıxılıb mütəbaqi 675 rubləyi köylü almalıdır. Pirinç bankaya verildigi zaman banka tərəfindən pirincə 4 dürlü qiymət qoyulur. 1- akülə 7 rublə 75 qəpik, 2- sədri 4 rublə 60 qəpik, 3- ənbərbu pirinçi 6 rublə 50 qəpik, 4- başqa bir növ pirinç də 5 rublə 60 qəpik. Halbuki köylünün zəhmətinin səmərəsi olan pirinç bazarda 6 rublədən 10 rubləyə qədər artıq bir qiymətə satılırdı ki, banka qiymətilə bazar qiyməti arasında hər bir pud pirinçdə 1,5, 2,5 rublə qədər bir fərq vardır. Bu fərq köylü üçün böyük bir əhəmiyyəti-haizdir. Bəzi köylülərin bankaya təəhhüdlə verəcəgi pirinçdən başqa artıq qalan hasilatını çıxarıb bazarda satmaq istiyordu. Lakin hökumət milislərə əmr vermişdir ki, bazarda alıb satanları həbs etsin. Çünki digər pirinç alanlar artıq qiymət verdiyi üçün köylülər hökumətin ucuz qiymətini görüb hökumətə nifrət edəcəklərdi. 1928 ilində Lənkərandan Bakıya gedən yolçu hökumətin icazəsilə ancaq bir put pirinç götürə bilərdi. Pirinçin putu Bakı bazarında 16-18 rublə idi. Fəqət zavallı Lənkəran köylüsü Lənkəranda hökumətə 7 rublə 75 qəpik vermək məcburiyyətində idi. Nəysə köylünün işi bununla da bitmiyor. Köylü zəhmətinin bu qədər ucuz getməsi də ona tamamən zalım əlindən qurtaramıyor. Çünki köylülərə mədaxil vergisi gəlir. Halbuki, əvvəldən onlara vədə verilmişdi ki, hökumətə pirincini verən köylüyə mədaxil vergisi yoxdur, köy şura rəisi zorla vergiləri toplamağa başladı. Fəqət çox köylünün vergini verməyə iqtidarı yoxdu. 1928-ci ildə dekabr ayında Lənkərandan 5 verst məsafədə bulunan Germtük köyündə məhkəmə quruldu. Vergisini verməyən köylülər birər-birər cəlb edildilər. Məhkəmə salonunda köyün komunistlərindən ibarət 3 kişilk bir komisyon təşkil etmişlərdi. Məhkəmə rəisi köylüyü cəlb edərək bu vaxta qədər vergi verməməsinin səbəbini sordu. Köylü vergi verə biləcək iqtidarda olmadığını söyləyincə rəis məzkur komisyona müraciət edərək köylünün vəziyyəti haqqında məlumat istədi. Komisyon dəxi köylü əleyhində məlumat verdigi üçün rəis vergi miqdarını bir qat daha artırdı. Digər bir köylü 150 rublə verginin yalnız yarısını verə bilmişdi. Məhkəmə rəisi mütəbaqi qisminin nədən verilmədigini sorunca köylü, bu ilki çalışmanın məhsulunu tamamilə vergiyə verdim, şimdi bir öküzüm vardır, gələcək sənə başqa bir adamla şərik olub çalışacağam, arzu edərsinizsə bu bir danə öküzümü vergi müqabilində hökumətə veriniz, çünki başqa çarəm yoxdur - deyə cavab verdi. Məhkəmə heyəti qısa müşavirədən sonra proletar hökuməti naminə öküzün müzayidə ilə satılaraq vergi müqabilində veriləcəgini elan etdi. İştə bu kibi hadisələr çox sıx vüqu bulduğu üçün köylülər artıq çalışmaq və məhsulatını artırmaq üçün çalışmıyorlar. Hökumət köylüləri əsirlər kibi istismar ediyor. Köylülər buna qarşı getdikcə sovet hökumətinə nifrət bəsliyor və mümkün mərtəbə hökumətin tədbirlərinə qarşı qoymağa çalışıyorlar. Hökumətin köylərdə tətbiq etdigi siyasət üzündəndir ki, məmləkət gündən-günə süqut və inhitata doğru getməkdədir. Köylüləri nifrətləndirən birisi də komunistlərin köylərdəki əxlaqsız hərəkətləridir. Bu komunistlər zənginləşmək və rifahla yaşamaq üçün köylüləri soymaqdan çəkinmiyorlar. Misal üçün Maştağa köyündə keçəl Məmməd Məmmədyarovu zikr edə bilirəm. Bu adam əskidən petrol quyusu qazıyan əmələlərdən biri idi. İnqilabdan sonra komunist oldu. Bu gün bu adamın Maştağada içərisində motor və elektrik bulunan böyük bir bağı və tacirlərə faizlə verdigi küllü miqdarda parası vardır. Şübhəsiz bütün bunları köy xalqı görüyor və hökumətin yapdığı propağandalara yalançı vədlərə artıq inanmıyorlar.

Vey Əlif

“Odlu-Yurd”, ikinci kanun (yanvar) 1930, №11

Müzayidə - hərraca qoyub satma

İnhitat - tənəzzül

AZƏRBAYCANDA VƏZİYYƏT

Asilər milli istiqlal bayrağı çıxardılar. Dağlarda “İstiqlal” qəzetəsi nəşr olunuyor. Şəki-Zaqatala müharibəsinin təfsilatı. Şuşanın süqutundan sonra Azərbaycanda 10 mindən fəzlə köylü tovqif (həbs) edilmişdir. Partizanlar Gədəbəy, Vedibasar və Lənkəran tərəfində birləşiyorlar. Qafqasiyanın qeyri türk millətləri Azərbaycan üsyanlarına yardım ediyorlar: türk əskərlər üsyançılara iltihaq ediyor, gürcü və erməni əskərləri Azərbaycan köylüsü əleyhinə getməkdən imtina etdilər. Partizanlar Gəncə fabrikalarını yaxdılar. Məhbəslərdəki köylülər aclıq qrevi elan etmişlər. Azərbaycanda sabiq milli parlamento əzasından 3 kişi və üləmayi-dindən Şeyx Qəni Əfəndi qurşuna düzüldü. Köylülər tovqif edilən milliyyətpərvərləri xilas etdilər. Musabəyovu Borçalıda daşa tutdular. Bağırov Gədəbəy cəbhəsində böyük bir məğlubiyyətə məruz qaldı. Sovet Ermənistanı Komisarlar Şurası rəisi Sedrak Sərkisyan qətl edildi.

Gəncə ətrafında 200 kişilik bir partizan qrupuna komanda edən sabiq milli parlamento əzasından Molla Əhməd (məruf Hacı Axund) milli Azərbaycan bayrağı qaldırmışdır.

Xüsusi müxbirimizin verdiyi məlumata görə Azərbaycan dağlarında partizanlar mətbəə təşkil edərək “İstiqlal” namında bir qəzetə nəşrinə başlamışlardır.

Müxbiri-məxsusimiz 3 may və 18 may tarixlə Şəki-Zaqatala üsyanının təfsilatını bildirməkdədir:

Şəki və Zaqatalada əhali üsyan edərək komunistlərlə məsul Sovet məmurlarını kəsmişdir. Dağıstanlılar və gürcülər dəxi azərbaycanlılara iltihaq eyləmişlərdir. Asilərin miqdarı 3 minə yaxındır. Bunların əleyhinə Gəncə ilə alman kolonisi arasında işləyən avtobuslarla 4-cü qızıl ordu alayı sövq edilmişdir. Alay ruslarla azərilərdən ibarətmiş. Şiddətli müharibə əsnasında Şəki və Zaqatala türk qadınları çocuq və yavruları ilə bərabər əskərlərin qarşısına çıxmışdır. Alayda olan türk əskərlər bu mənzərə qarşısında silahlarını rus nəfərlərinə çevirərək top və mitral-yozlarla bərabər asilərə iltihaq eyləmiş və rusları tamamilə kəsmişlərdir. Üsyan etmiş əhalinin başına keçən azəri əskərlər Şəki şəhərinə sahib olmuşlardır. Şəhər 2 gün milliyyətpərvərlər əlində qalmışdır. Şəki üzərinə sövq olunan yeni rus qüvvətləri ilə müsadimədə şəhərin bir qismi tamamilə xarab olmuşdur. Milliyyətpərvərlər Şəki məhbəslərində olan bütün məhbusları buraxmışlardır. Avtobuslar Gəncəyə külliyyətli rus yarılısı gətirməkdədir. Üsyan hala davam etməkdədir. Tiflisdən Qarsa verilən məlumata görə Şəki ilə Yevlax arasında münaqilat (rabitə) tamamilə kəsilmişdir.

Şuşayı qətliam etdikdən sonra ruslar orada 1800 kişi həbs etmişlərdir. Məhbusların yolda partizanların təərrüzünə məruz qalıb qurtarılacığını nəzərə alan ruslar onları Şuşadan çıxarmıyorlar. Şəhər ürfi halındadır. Tutulanlar həp “müsavat-çılıqla” ittiham olunuyorlar. Bakıda 5000 “müsavatçı” tövqif edilmişdir. Bunlardan maəda Bakı məhbəslərində Gəncə və Tiflisdə 10 minə qədər azəri köylüsü vardır. Bunlar “qolçomaq”lıqla ittiham olunuyor və üsyanlarla heç bir əlaqələri olmamışdır.

Məhbəslərdəki köylülər Sovet hökumətinin qeyri insani və vəhşi rejiminə protesto olmaq üzrə Bakının Bayıl həbsxanəsində aclıq qrevi elan etmişlərdir. 12 köylü ölüm halında ikən xəstəxanəyə qaldırılmışlardır. Bu vəziyyət digər məhbusları da aclıq qrevi elan etməyə məcbur eyləmişdir.

Bakı “Çeka”sında Bakının din üləmasından Şeyx Qəni Əfəndi qurşuna düzülmüşdür.

Sabiq məhbuslardan Qarxunlu Əşrəf bəy, Həmdullah Əfəndi və Əli bəy Ziziqli “Çeka” tərəfindən öldürülmüşdür. Son məlumatımıza görə “İttihad” partiyası əzasından Bəşir bəy Aşurbəyli dəxi qətl edilmişdir.

Gəncə ilə Yevlax arasında 800 kişi tovqif olunaraq Bakıya sövq edilmişdir.

Naxçıvanda 8 kişidən ibarət gənc “müsavatçı” qrupu tövqif edilərək Bakıya göndərilmək üçün stansiyaya gətirildigi zaman köylülər hücum edərək “Çeka” məmurlarını öldürmüş və milliyyətpərvərləri xilas etmişlərdir. Sonra 15 köylü ailələrilə bərabər vətənpərvərləri də alaraq Sovet məmurları ilə atışa-atışa İrana keçmişlərdir.

Gədəbəy ətrafında Qafqasya millətlərinin müştərək partizanlar şəklində mücadilə etdiklərini əvvəlcə yazmışdıq. Türk partizanların miqdarı 500-dür, rəisləri Məcid bəydir. Vahan keşişinin oğlu bir məktubla kəndisinə müraciət edərək 300 atlı ilə yardımına gəldiyini bildirmişdir və əvvəlcə də 4 at yükü cəbxanə göndərmişdir.

Vaxtilə Ağdaşı alaraq komunistləri kəsməgə müəffəq olan məruf Samuxlu Məhməd Qasım bəy də Məcid bəyin yardımına gediyor.

Bu partizanlar ilə Qazax-Şəmkir partizanları arasında dəxi rabitə vardır. Qazax-Şəmkir partizanlarının miqdarı 150 olub başlarında Kərbəlayi Əsəd durmaqdadır.

Kür nəhri sahilində Yüzelğail yolunda bu partizanlarla 300 kişilik qızıl ordu hissəsi arasında 6 gün davam edən bir hərb olmuşdur. Partizanlar həp atlıdırlar.

Gədəbəyə Məcid bəy əleyhinə yerli əskərlər getməkdən imtina eyləmişlərdir. Bakıdan gedən “Çeka” qitəatı 4 səhra topu ilə bunlara hücum eyləmişdir. Ən nəhayət Bağırovun komandasında olan çekistlər 3 tələfat verərək çəkilmişlərdir. Gədəbəylilər Bağırovdan eyni zamanda 2 mitralyoz və 2 avtomobil saldırmış-lardır.

Qazax tərəflərində Müseyib Əlizadənin idarə etdigi 1000 kişilik bir partizan qrupu hərəkət ediyor.

Gəncə qəzasında Kərəzə dağında komunist İshaq 600 kişilik bir partizan qrupu təşkil edərək Sovet hökumətilə mübarizə eyləməkdədir.

Qazax qəzasında iltihaq edən Qarayazı və Borçalı qəzalarında partizan hərəkatları davam eyləməkdədir. Köylülər Tiflis-İrəvan dəmiryol xəttini təxrib eyləmişlərdir. Komsomollarla “Çeka” müfrəzələri silah altında bulunaraq daima qışlalarda yatıyorlar. Borçalı qəzasının Qızıl Hacı köyündə erkəklər üsyan edərək dağlara çəkilmişlərdir. Qızıl ordu ilə aralarında vüqu bulan müsadimədə hər iki tərəfdən ölən və yaralanan vardır. Azərbaycanın sabiq Komisarlar Şurası rəisi doktor Qəzənfər Musabəyov bu köyə gedərək qadın və çocuqları mitinqə toplamış və qadınlar tərəfindən daşa tutularaq qovulmuşdur.

Vedibasar-Naxçıvan üsyanı davam ediyor. Üsyan bir tərəfdən İrəvana və Göyçə gölünə, digər tərəfdən də Ordubad və Zəngəzura sirayət eyləmişdir.

Böyük Vedibasar parftizanlarının miqdarı 600 kişidir. İçlərində 70 erməni dəxi vardır. Göyçə ətrafında təşəkkül edən 500 kişilik erməni çətəsinin Vedibasardakı türklərin yardımına getdikləri rəvayət olunuyor. Naxçıvan dairəsindəki partizanların İrana iltica etmiş bir erməninin Təbriz müxbiri-məxsusimizə söylədiginə görə Naxçıvan türk partizanları arasında 16 erməni dəxi varmış. Partizanlara heç bir tərəfdən yardım edilmiyor və qızıl ordudan saldırdıqları silah və köylülərin verdikləri ərzaq ilə keçiniyorlar. Bu partizanlar əleyhinə sövq olunan rus əskərləri hərbdən imtina edərək çəkilmişlərdir.

Naxçıvanın 30 kilometrliyində vaqe Milab köyü üsyan edərək komunistləri tamamilə kəsmişlərdir. Naxçıvana qızıl ordu əfradından 7 meyid, bir o qədər də yaralı gətirilmişdir.

Şubat (fevral) ayı ortalarında Musabəyov zirehli qatarla Naxçıvana gəlmiş və vaqondan enmiyərək hüdud komandanı ilə görüşmüş və geri dönmüşdür.

Ordubad qəzasında yüzlərlə ailələrin İrana irtica etdiklərini Təbriz və Qaradağ müxbirlərimiz 3 mayıs tarixli məktublarında xəbər verməkdədirlər.

Culfadan Araz boyu ilə 10 kilometr olan Aza köyündən türk, erməni və malakandan ibarət 70 ailə İrana keçmişdir. Arazın Qafqasiya qismində olan Təzəkəndin 400 ailədən ibarət əhalisi Arazın İran tərəfində olan Təzəkəndə keçmişlərdir.

Zəngəzur qəzasının Mığırlı köyündə pasxa bayramı münasibətilə kilisədə mərasim icra edilərkən komunistlər içəri girmiş papası öldürmüşlərdir. Bunun üzərinə köylülər qiyam eyləmiş, köydə mövcud məsul Sovet məmurları ilə komunistləri tamamilə kəsmişlərdir. Ətrafda olan bir çox türk və erməni köyləri üsyan edərək komunistləri öldürmüş və Mığırlıya hərəkət eyləmişlər. Bu surətlə Mığırlıda 400 kişilik bir partizan dəstəsi əmələ gəlmişdir.

Zəngəzur, Ordubad, Naxçıvan, Vedibasar və Göyçə partizanları arasında rabitə mövcud olub Qaradağ-Gəncə və Muğan partizanları ilə irtibata girməyə səy ediyorlar.

Sovet Ermənistanı Komisarlar Şurası rəisi Sedrak Sərkisyan kollektivize məhəllələrini tədqiqə gedərkən partizanların hücumuna məruz qalaraq öldürülmüşdür. Şoferi və arqadaşı ağır surətdə yaralanmışlardır.

Lənkəran qəzası ilə Muğanda Kamiranın idarə eylədigi partizan qrupu getdikcə qüvvətlənməkdədir. Asilərə qəzanın malakan rus köylüləri də iltihaq eyləmişdir. Hüdud boyunda olan malakan köylülərindən 60 ailə İrana keçmişdir. Ərdəbil müxbiri-məxsusimizin bildirdiginə görə Qafqasya Azərbaycanı Bilasuvarında olan hüdud komandanı Semyonov hüdud mühafizlərinə atəş əmri vermişsə də qızıl nəfərlər itaət etməmişlər. Sonra Semyonov İran hüdud komandanı Nağı xana müraciət edərək köylülərin liderlərini istəmişsə də rədd cavabı almışdır.

Azərbaycandakı türk-erməni və gürcü milli alayları partizanlarla hərb etməkdən surəti qətiyyətlə imtina eyləmişlər. Türk əskərlərin köylülərə qarşı göndərilməsi təhlükəli ədd olunuyor. Gürcü və ermənilər də diyorlar ki, “Ötədən bəri mövcud olan milli münasibətlərə nəzərən türklərə qarşı gürcü və erməni göndərmək doğru degildir, rus əskərləri göndərməlidir”.

Ruslar da “bu iş milis qüvvətinin işidir. Biz yalnız xarici düşmənlə hərb edəriz” demişlər.

Milislər də ya asilərə iltihaq ediyorlar və ya da İrana qaçıyorlar. Bu vəziyyət qarşısında Moskvadan yeni rus əskəri qüvvəti gətirilməsinə məcburiyyət hasil olmuşdur.

“Odlu-Yurd”, həziran (iyun) 1930, №17

Ürfi - fövqəladə vəziyyət

İRAN VƏ BOLŞEVİKLƏR

Tehranda nəşr edilən “İran” qəzetəsinin 13 mart tarixli sayısında “Xarici qəzetələrin birisinə cavab” ünvanilə yazdığı baş məqaləsində Bakıda müntəşir “Bakinski raboçi” qəzetəsinin 31 kanuni-sani (yanvar) tarixli İranı tənqid edən sayısı ilə atışıyor.

“Bakinski raboçi” İranı aşağıdakı məsələlər haqqında tənqid ediyor:

1- İranın səhiyyə və maarifi fənadır.

2- Nə üçün İranın hürriyyət qəhrəmanı Zülfü (bir eşqiya idi) edam edildi?

3- Nə üçün məmləkət büdcəsinin 100-də 40-ı orduya sərf olunuyor?

4- Nə üçün Tehran və başqa şəhərlər təmir olunuyor?

5- Nə üçün Dövləti Şahənşahı İngilis bankilə mübarizə etmiyor?

6- Nə üçün dövlət, milli bankaya müavinət etmiyor?

7- İran dəmiryolu yapılmayacaqdır, çünki şimalda yalnız 120 kilometro yapılmış və durdurulmuşdur.

8- Davəri ədliyyeyi islah edəcəginə xərab etmişdir.

9- Nə üçün İran məmləkətin zahirə parasını dışarıda tutuyor?

10- Nə üçün İranda iqtisadi böhran vardır?

Qəzetəçi diyor ki: bən onlara müfəssəl cavab vermədən əvvəl soruyoram:

1- Nə üçün sizin məmləkətdə sərvətlilər dilənçi oldular və dilənçi sərvətli olmadı?

2- Nə üçün sizin məmləkətinizdə adamlar acından ölüyor, əkmək və başqa ləvazimatı ala bilmək üçün saatlarca dükanlar qarşısında sıra bəkləməgə məcbur oluyorlar?

3- Nə üçün sizin məmləkətinizdə Q.P.U. (Çeka) ədliyyə yerini tutmuş və insanları kiçik bir bəhanə ilə öldürüyor? Hətda Q.P.U. məmləkətinizin daxilində degil xaricində belə höküm fərmadır? Və çox dəfə onun müməssili sizin xaricdəki müməssillərinizdən daha nüfuzludurlar? (Həqiqətən də Bolqarıstanda üsyanlar yaptıran məşhur Q.P.U.-çulardan Luğanovski Tehranda bolşevik səfarəti müstəşarı olduğu halda ondan qorxardı).

4- Nə üçün hər gün İran tüccarını birər bəhanə ilə boğaraq iflas etdirdikdən sonra var yoxlarını əllərindən alaraq sürgün ediyorsunuz?

5- Nə üçün İranın tərəqqisinə bu qədər düşmanlıq edərək onu zəhərli lisanınızla tənqid ediyorsunuz?

6- Nə üçün İranın iqtisadi böhranının ən qəvi amillərindən olmuşsunuz və hətta sizin mallarınızın İran daxilində satılmasına belə onlara imkan vermiyorsunuz? Və sizin mallarınızın satılmasını sizə uşaqlıq edən bir qaç kişiyə veriyorsunuz?

7- Nə üçün sizin idarələriniz məmləkətimizin fəqir yoxsullarından istifadə edərək İranın azacıq xam mallarını ən əhvən (daha az) fiata alıyorsunuz və kəndi mənafeinizi düşünərək əhali və köylünün halını nəzərə almıyorsunuz?

8- Kəndi məmləkətinizdə heç kimsəyə bəşəri həqq verməyərək heç bir qəvaninə və şəxsi hüquqa qail degilsiniz?

9- Nə üçün sizin məmləkətinizdə hər sənə minlərcə insanlar aclıqdan və ehtiyacdan ölüyorlar da siz onlara əlac etmiyorsunuz?

10- Nə üçün Rusiyada sizin əleyhinizə mövcud olan adəmi məmnuniyyəti nəzəri etibara almayaraq insanları sərbəstcə kəndi müqəddəratlarını həll etməgə buraxmıyorsunuz?

11- Nə üçün böylə şiddətli iqtisadi böhrana çarəsaz olmuyorsunuz?

12- İranın ədliyyəsini tənqid edən sizlər nə üçün kəndi məmləkətinizdə ədliyyə işini yoluna qoymuyorsunuz?

Anlaşılıyor ki: iranilərin sizin məmləkətinizdəki fəcayii gördükdən sonra təbliğatınıza aldanmamalarına qızıyorsunuz və yaxud İran kibi bir şikarın əlinizdən çıxmasına təəssüf ediyorsunuz.

Siz bu vaxta qədər 80 kişi öldürmüş Zülfü kibi bir əşqiyanı köylü tərəfdarı kibi yazıyorsunuz, anlaşılan onunla bir münasibətiniz varmış. Siz bizim şəhərlərimizin abad olmamasını tənqid ediyorsunuz, anlaşılan siz bizim məmləkətimizin daima xarab olmasını və halımızın xarsivar olmasını istiyorsuz. Siz bizim dəmir yollarımızın yapılmayacağından bəhs ediyorsunuz. Sizin bu dəmir yolunun düşməni olduğunuzu bilməyən bir iranlı yoxdur. Siz istiyorsunuz ki, tamam İran dəmir bir hasarla çevrilsin, fəqət bir Pəhləvi və Culfa-Təbriz yolu qalsın.

Sonra İran-Rus ticarətindən bəhs edərək diyor ki: əvvəla sizin İran mallarını İranda kəndiniz istədiginiz fiata almağa çalışıyorsunuz, əgər İran tüccarı Rusiyaya mal götürürsə ondan külliyyətli vergi alıyorsunuz və istədiginiz fiata alıyorsunuz. İran tüccarına da yenə İrana para çıxarmaya müsaidə vermiyərək istədiginiz fiata malları veriyorsunuz.

Qəzetə sonda diyor ki: hər həftə İranı tənqid edən bolşevik qəzetələrinə bizim qəzetələrimizin cavab vermək imkanı olmaması doğru degildir. Onlar yazdıqları kibi biz də onların daxili vəziyyətlərinin fənalığını yazmalıyız.

lll

Tehranda nəşr olunan “Şəfəqi-sürx” qəzetəsinə Hacıtərxandan yazıyorlar (11-3-30) ki, bolşeviklərin əraziyi şiddətlə iştiraklaşdırmaq təşəbbüsü (Çerbax və Fərpust) köylərində köylülərlə bolşevik məmurları arasında müsadiməyə səbəb olmuş və bolşevik məmurlardan bir qədəri də öldürülmüşdür. Bilaxirə dövlət qüvvəti qələbə çalaraq 500 ərkək və qadın tövqif edilmiş və onlardan 200 kişi tovqif edilmişdir.

“Odlu-Yurd”, 27 nisan (aprel) 1930, №14

(Ardı var)

525-ci qəzet 2018.- 27 oktyabr.- S.20-21.