Əlif Şəfəqin “Qara süd” romanı: yazıçılıq və analıq

Şahanə MÜŞFİQ

Məhəmməd Peyğəmbərlə bağlı belə bir hədis var. Bir gün peyğəmbərdən bir nəfər soruşur:

- Ya Peyğəmbər, niyə Allahın elçilərini, yəni peyğəmbərləri ancaq kişilərdən seçib? Niyə onlar arasında qadın yoxdur?

Məhəmməd Peyğəmbər isə cavab verir:

- Çünki onlara peyğəmbərlikdən də ağır vəzifə verilib- uşaq dünyaya gətirmək, ana olmaq!

Həqiqətən, maraqlıdır, qadın ana olmağı vəzifəsi kimi yerinə yetirir, yoxsa öz seçimi, istəyi ilə? Kimdir qadın? Ancaq dünyadakı insan sayını artıran, nəsli davam etdirən və bütün bunları edərkən istəyi, arzusu, seçimləri, ruh halı nəzərə alınmayan varlıq? Axı söhbət uşaqdan gedir, yəni fərddən, insandan. Onu bətnində daşımaq, bu müddət ərzində bəlkə də əvvəllər özənlə, diqqətlə qoruduğun bədəninin hər gün bir az daha deformasiyaya uğraması, hər yediyi yeməyin kalorisini belə hesablayan qadının bir gün kök, yumru bir varlığa çevrilməsi, qolunu tərpətməyə heyin yoxkən bir də bu boyda bədəni gəzdirməyə məcbur qalmaq, min bir ağrı-acıyla o uşağı dünyaya gətirmək, onunla birlikdə dəyişən rejim, yuxusuz gecələr, öhdəsindən gəlməli olduğun depressiya, bütün bunların üstünə yığışdırmalı olduğun ev, bişirməli olduğun yemək, qayğı və sevgi verməli olduğun ər və sair və ilaxır. Bununla bitirmi hər şey? Əlbəttə, yox! Analıq ömür boyu daşımağa məcbur olduğun yük kimidir. Bəzən elə xəfif, elə yüngül gələr ki, xoşlanarsan, heç bir ağrı-acı hiss etməzsən. Amma birdən o qədər ağırlaşar ki, sanarsan elə bu dəqiqə, çiynindəki bu ağırlıqla yerin yeddi qat dibinə batacaqsan. Yükündən qorxarsan, yorularsan, usanarsan, amma çiynindən kənara qoymaq ağlına da gəlməz, əksinə, daha çox sarılarsan, daha çox bağlanarsan. Xoş, əgər atmaq istəsən də ata bilməzsən ki. Heç bircə anlıq belə çiynindən kənara qoymaq şansın yoxkən, hara atacaqsan necə atacaqsan?

Bu sətirləri ana olan oxucularımız hansı hiss və düşüncələrlə oxuyur, bilmirəm, amma mənim kimi hələ ana olmayan qadınların elə mənim kimi də qorxaq və ürkək nəzərlərlə oxuduğunu təxmin edə bilirəm.

Elə mən də məşhur türk yazıçısı Əlif Şəfəqin ilk avtobioqrafik romanı adlandırdığı “Qara süd” (“Siyah süt”) kitabını belə ürkəkliklə, qorxuyla oxumuşdum. Əlifin bu həyatı yaşamağa başlarkən keçirdiyi qorxu kimi...

“Hər kitab yaddaşda qalmaq, yer üzündə iz buraxmaq arzusu ilə yazılır. Bu kitabdan başqa.

Bu kitab oxunar-oxunmaz unudulmaq üçün yazıldı. Suya yazı yazılan kimi...”

Elə bu cümlələrlə yapışır kitab düşüncələrindən. Və müəllif sonrakı səhifələrdə bir daha təkidlə oxucusundan xahiş edir: “oxuduğun hər cümlə ilə əvvəlki cümləni unut, kitabın sonuna çatanda yaddaşında əvvəlindən heç nə qalmasın”. Çünki müəllif bu kitabı tarixə düşmək üçün yox, əksinə, sıxıntılarından, ona yaşamağa imkan verməyən ruh halından birdəfəlik qurtulmaq üçün qələmə alıb.

“Qara süd” romanı yazıçının qızının dünyaya gəlişindən sonra düşdüyü postnatal depressiya nəticəsində heç bir şey yaza bilmədiyi on aylıq bir dövrdən bəhs edir. “Çünki bu kitab qadınlığın, qadınların həyatının bədbin və tutqun, amma son təhlildə müvəqqəti bir dövrüylə əlaqədardır. Burada araşdırılan- qəfildən gələn, gəldiyi kimi də sürətlə, dalğa-dalğa çəkilib gedən əhval-ruhiyyədir”.

Bu, bir çox yeni ana olmuş qadınlarda baş verən vəziyyətdir. Uşaq dünyaya gəldiyi ilk 10 gün içərisində “Analıq hüznü” (bəzi mənbələr zahılıq, lohusallıq) dediyimiz duyğuların yaşanmasıdır. Həmin dövr bəzi analarda qısa sürsə də, ağırlaşma hallarında bir ilə qədər davam edə bilir. Narahatlıqlar iki həftədən çox çəkərsə, artıq doğuş sonrası (Postnatal) depressiyadan şübhələnməyə əsas var. Ana müalicə almalıdır.

Hər şeydən öncə maraqlıdır, nədir analıq? Niyə insanlar onu bu qədər ciddi və vacib hesab edir? Niyə öz həyatını yaşayan, sənətində uğurlar qazanan, əgər ərə getməyibsə, ana olmayıbsa, bu uğurlar, onun bacarığı, istedadı, savadı, əzmi, əldə etdikləri heç kimin gözünə görünmür, hər kəs kənardan onu gizli təəssüf hissi ilə süzür, sanki yazıqmış kimi davranır? Ərə getməmək, uşaq doğmamaq yazıqlıqdırmı?

Elif Şəfəq deyir ki, “analıq dünyanın ən yaşanılası, ən möhtəşəm lütflərindən biridir; həm də necə gözəldir. Aldığı bütün təriflərə artıqlamasıyla layiqdir. Çox bənzərsiz, çox qiymətlidir... İnsanın ürəyini xəmir kimi götürüb dəyişdirən, kainatın ritmiylə görüşdürən, tayı-bərabəri olmayan təcrübədir.

Amma analığın yalnız və yalnız pozitiv cəhətlərindən bəhs edilməsində səhv və aldadıcı nəsə var. Çünki analıq eyni zamanda xeyli ağırdır”.

“Qara süd” romanını müəllif özü bir neçə hissəyə bölsə də, əslində zaman baxımından üç dövrü əhatə edir: ailə qurmazdan, ana olmazdan öncə, hamiləlik dövrü və ana olduqdan sonrakı böhran zamanı.

Otuz yaşın ortalarına çatmış yazıçı nə ailə qurmaq, nə də uşaq dünyaya gətirmək haqqında düşünür. Onun üçün ər oxuduğu kitabları, övlad isə yazdığı əsərləridir. Hətta o, özünü ailəsinə, övladlarına həsr edən qadınlara da qəribə baxır. Oxumaq, yazmaq, hər keçən gün əmin addımlarla uğurlara doğru getmək, insanların maraq və sevgisini qazanmaq varkən, niyə bir qadın özünü dörd divarın içərisinə həbs edib, ömrünü kimlərəsə həsr etsin ki?

Müəllif öncə bunu düşünür. Amma həyatın onun üçün hazırladığı sürprizlər qabaqdadır.

Hər şey qəhrəmanımızın Heybəli Adadan reportajdan qayıtdığı anda başlayır. O, yanında iki uşağı olan hamilə bir qadın görür və içində sanki bir şeylər qırılır. Qadının səliqəsiz halı, böyük qarnı, uşaqlar onun diqqətini cəlb edir. Və yazıçı xanım həmin gündən etibarən karyera, yoxsa qadınlıq, kitab yazmaq, yoxsa övlad dünyaya gətirmək sualları arasında var-gəl edir.

Təsadüfdənmi, yoxsa zərurətdənmi elə həmin günlərdə yazıçı Ədalət Ağaoğlu ilə aralarında buna bənzər bir söhbət gedir. Və Ədalət Ağaoğlu ondan övlad dünyaya gətirmək istəyib istəmədiyini xəbər alır. Qəhrəmanımız isə qərarsızdır. Bilmir. Bu suala cavab vermək üçün öz iç dünyasına səyahət etməli, özü özünü dinləməlidir.

Ondan öncə isə oxuduqlarını, özündən əvvəlki qadın yazıçıların həyatlarını yadına salır. “Füzulinin bacısı” bölməsində Virciniya Vulfun “Özünə aid otaq” romanını xatırlayır. Vulfun romanında Cudit adını verdiyi Şekspirin bacısı obrazına nəzirə kimi Füzulinin bacısı Firuzə xarakterini yaradır. Həm Virciniya, həm də Əlif üçün hər iki bacılar ən az qardaşları qədər istedadlı olsalar, ən az onlar qədər yaxşı yazılar yazsalar da, yenə də qadınlığın qurbanına çevrilirlər. Çünki bir qadın kimi onların əsas vəzifələri ərə getmək, ailə saxlamaq, uşaq dünyaya gətirməkdir. Bu vəzifələrdən isə yazıçılığa nə vaxt qalar, nə həvəs.

İç dünyası isə onun beynindən, düşüncələrindən də qarışıqdır...

Əsər bir az da fantastik təsir bağışlayır. Çünki əsərin əsas qəhrəmanlarından bəziləri tamamilə müəllifin xəyal dünyasının məhsullarıdır. Bunlar İç Səsinin Xoru adlandırdığı müxtəlif səslərdir. Bu xorda hərəsi başqa dünyalara aid barmaqqadınlar var. Əlif Şəfəq tez-tez bu dünyaya səyahət edir, onlardan məsləhətlər almağa çalışır. Heç məsləhət almağa çalışmasa belə o iç səslər onu kölgə kimi izləyirlər. Kimdir onlar?

Bu barmaq-qadınlarla yaxından tanış olmaq fürsətini kitabın İç səslər bölməsində tapırıq. Praktik Ağıl Xanım ağılı, hər işə praktik çarə tapmağı təmsil edir, hadisələrə realist yanaşır. Can Dərviş Xanım təsəvvüflə maraqlanır, ibadət edir, Allaha təvəkkül edir, hər şeyə səbrlə yanaşmağı məsləhət bilir, qədər-qismətə inanır. Sinik Entəl Xanım intellektual, öz halında, sakitliyi təmsil edir. Hirs Nəfs Xanım çalışqandır, tamahkardır, işləməyi sevir.

Uzun illərdir yazıçı məhz bu iç səslərilə bilavasitə təmasdadır. Onların məsləhətlərinə əməl edir. Elə bu problem ortaya çıxanda da onların üstünə qaçır. Amma sən demə, o, içindəki başqa kimlikləri unudub və məhz bu suala cavab axtara-axtara əslində onları tapacaq. Bunlar əsərə sonradan daxil olan Anac Süddaş Xanım və Saten Şəhvət Xanımdır. Birincisi, qadınlığı, uşaq dünyaya gətirməyi, analığı, yaxşı həyat yoldaşı, evcil qadınlığı təmsil edir. İkincisi isə qadın fizikasının fərqində olmağı, daha dəqiqi cinsəlliyi...

Əsər bu iç səslərinin müharibəsi, daxili savaşı təsiri bağışlayır.

Yazıçı öz içərisində savaşdaykən tale artıq ona yeni sürprizlərini hazırlayır. Özündən qaçmaq üçün sığındığı Amerikadan cəmi bir neçə günlük İstanbula qayıtmaq onun həyatını dəyişir. Həyatının sevgisi ilə qarşılaşır və qadınlığı unutmaq üçün çabalayan yazıçı qadın olduğunu xatırlayır. Bircə anda evliliyə qərar verir.

Evlilikdən il yarım sonra isə hamiləlik dövrü başlayır. Bu dövr də özünün acılı, şirinli xatirələri ilə keçib gedir. Anac Süddaş Xanımın hegemonluq etdiyi bu dövrdə nə düşüncələr həmənkidir, nə də həyatı. Ardıyca isə zahılıq dövrü. Analığın bəlkə də ən çətin, ən ağır zamanları. Bu dövrdə yenə də xəyali obrazla qarşılaşırıq. Yazıçı onun adını Lord Poton qoyub. Postnatal depressiya dövründə Əlifin içərisindəki bütün iç səslər susub. Nə kitab oxumağa, nə qadınlıq etməyə, nə əsər yazmağa həvəsi var. Bu heybətli Lord Poton bütün ruhunu, varlığını ələ keçirib. İstəksizlik, həvəssizlik və depressiya getdikcə artmaqdadır. Əslində, böyük bir əsər məhz bu dövr üçün yazılıb. Yazıçının da dediyi kimi, olduqca qısa, bütün hallarda müvəqqəti, amma qadının həyatında, psixologiyasında silinməz izlər qoyan bu dövr öz ürkütücülüyü ilə qadınları həyatdan, insanlardan, hətta dünyaya gətirdiyi övladdan belə küsdürə, uzaqlaşdıra bilər. Bundan çıxış yolu isə öz daxilində bütünlüyü tapmaqdır.

Əsər bir qadının həyatını qurmaq yolundakı savaşından, mübarizəsindən bəhs edir. Sonda zahılıq dövrünü keçən yazıçı içərisindəki huzurla birgə xoşbəxtliyi tapır və anlayır ki, karyera, yazıçılıq, analıq, qadınlıq, hamısı öz içindəki demokratiya və bütünlüklə öhdəsindən gəlinə biləcək işlərdir. Qadın heç də biz bildiyimiz kimi zəif və aciz deyil. O, yaza da, yarada da, eyni zamanda, evinə xanımlıq, övladına analıq da edə bilər. Yetər ki, öncə öz içini, xarakterini və bədənini tanısın.

525-ci qəzet.-2018.-27 oktyabr.-S.12.