Eşqi var idi Şəhriyarın...

“Mən səndən ayrılmazdım, zülm ilə ayırdılar...”, “mənə öz yarım gərək, neynirəm özgəsini?!”, “sən sevəsən, yad ala, əcəlsiz ölüm budu”...

Bayatılardan yadımda qalan, oxşar ağrıları ifadə edən bu ayrı-ayrı misralar adamın ürəyini sızıldadır. Təkcə ona görə yox ki, folklor bütün bunları iliklərimizə işləyən sözlərlə, qulaqlarımıza yatan ifadələrlə danışır. Həm də ona görə ki, əgər bu dərdlər bayatıya mövzu olubsa, deməli, tarixi qədimdir. Tarixi qədimdirsə, kökləri illərin o üzünə bağlıdırsa, deməli, “yeri möhkəmdir”... Bayatıların dildən-dilə, ağızdan-ağıza keçərək günümüzə gəlib çıxdığını hamımız bilirik. Amma bir anlıq təsəvvür edək, necə baş verib bu? Kimsə öz hissini, ağrısını, bəlasını, müşahidəsini bu cür yana-yana sözə çevirib, məclisdə, meydanda deyib. Və bir dəyişilməz qayda var, insan daha çox öz ağrısının, dərdinin təsvirini daha tez yadında saxlayır, ürəyindən xəbər verir, ona görə. Bu mənada yüz-yüz illəri aşıb indiki zamana gəlib çıxan nə varsa, bir adamın, ikisinin, üçünün, beşinin yox, bütöv millətin, bəlkə əslində, dünyanın problemidir. Yazılı ədəbiyyatda, daha çox poeziyada eşq əzabının, ayrılığın, iztirabın ifadəsini görüncə müəlliflərin şəxsi həyatını araşdırmağa başlayır oxucu. Görən özüylə, şəxsi yaşantılarıyla nə qədər əlaqəsi var - düşünür. Yazılı ədəbiyyatdan fərqli olaraq folklor daha çox insanın ağrısını, duyğularını əks etdirir. Axı bu zəncirvari ötür-ötürdə hər kəs öz əlavəsini, öz redaktəsini edir. Ona görə bulaq suyu kimi saf gəlir adama sözlər, onların düzülüşü, qafiyə sistemi.

Rəsul Rza Təbrizdə xəyali bir dostu ilə ayrılığına həsr etdiyi “Gözəl dost” essesində yazırdı:

“Xalqın yaratdığı bu ölməz bayatıda yalnız fərdi məhəbbətin ifadəsini aramaq səhv olardı. Bu, könül iztirabının yanıqlı ifadəsi, böyük bir hissin, dərin bir məhəbbətin, saf bir duyğunun aynasıdır. Mən bu sözləri qoca bir qarının dilindən eşitdim. Bu bayatını bilməyən azərbaycanlı tapılmaz. Biz bu sözləri beşik başında anamızdan eşitmiş, səfərə çıxan atamızdan öyrənmiş, nişanlı yolunu gözləyən gəlinlərin yanıqlı səsində dinləmişik. Lakin bu gün yetmiş yaşlı bir qarının bu sözləri təkrar edə-edə gözlərini uzaqlara dikdiyini, bəlkə də xəyalında ömrün ağır illərinin kölgə salıb dumanlatdığı şirin bir xatirəni aradığını görəndə, mənim də könlümdə həsrət duyğusu, bir həqiqət, hicran ağrısı baş qaldırdı”.

Söhbət “Qızıl gül olmayaydı” misralı bayatıdan gedir. İllər sonra Rəsul Rza eyniadlı poema yazacaqdı və ayrılıqların ən zülümlüsünü, geriyə dönüşü olmayan gedişlərin ən dəhşətlisini məhz bu misralarla bağlayacaqdı.

Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın bioqrafiyası da, şeirləri də bu cür qəmli bayatı kimi gəlir adama. Elə bil bütün ayrılıq şeirləri, bayatıları onun ömrünün boyuna biçilib. Bütün həsrətlər onun poeziyasının şah misralarının yaranmasına, yazılmasına səbəb olub. Bir yandan ikiyə bölünmüş vətəninə görə ağrı-acı, bir tərəfdən də şəxsi həyatındakı sarsıntılar. Və bu sarsıntıların ən dəhşətlisi...

MƏNDƏN AŞAĞI KİMSƏ YOX...

Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın atası Hacı Mirağa hüquqşünas, anası Kövkəb xanım şifahi xalq ədəbiyyatına, klassik şeirə böyük marağı olan ziyalı bir qadındı. Söz, şeir, ədəbiyyat, kitab mühitində böyüyən Şəhriyarın uşaqlıqdan anasının, atasının dilindən eşitdiyi şeirlər sonralar onun yaradıcılığına təsir etdi. Anası Seyid Əzim Şirvani heyranı olduğu üçün oğlunda da bu şairə sevgi aşılamışdı. Yəqin elə buna görə də Şəhriyar yaradıcılığında Seyid Əzim Şirvanidən təsirlənmələr, onun qəzəllərinə nəzirələr çoxdur.

Bir yandan ədəbiyyat, sənət mühitinə böyük marağı, digər tərəfdən aldığı mükəmməl təhsil, həmçinin, İranda şah rejiminə qarşı ardıcıl davam edən üsyan ab-havası, bütün bunlar Şəhriyarın sənətinə təsirsiz ötüşmədi. Amma şairin bioqrafiyasına nəzər salanda bir hadisə bütün bu sadaladıqlarımdan daha təsirli gəlir adama. Bilmirəm, bəlkə içərisində yaşadığımız dünyadan baxanda belə dözülməz görünür bu fakt, bəlkə şairin bioqrafiyasının başqa səhifələri, ayrı yaşantıları bundan daha mühümdür. Amma söhbət şair olmaqdan gedirsə, bu itkini, ağrını nəzərə almamaq olmaz. Axı sənətin kökündə bir ağrı, bir qorxu olmalıdı, mütləq olmalıdı. Şübhəsiz, buna qədər də Şəhriyar artıq az-çox tanınırdı, şeirləri mətbu orqanlarda çap olunur, sevilirdi, Tibb İnstitutunu bitirməsinə isə lap az qalırdı.

Sevdiyi qız Sürəyya, şair onu Pəri deyə çağırırdı... Bəli, şairinin ömrünün ən ağrılı məqamı elə budur. Rza şah Pəhləvinin qohumu Əbdülhüseyn Teymurtaş Sürəyyaya aşiq olur və Şəhriyarı Tehrandan, yəni qızdan uzaqlaşdırmaq üçün şairi Nişapura sürgün elətdirir. Beləliklə, Şəhriyar təhsilini də başa vura bilmir, sevgilisindən də ayrı düşür.

Əhməd Kavianpur “Ustad Şəhriyarın ədəbi və ictimai həyatı” monoqrafiyasında həmin hadisəni təfərrüatı ilə təsvir edir, Şəhriyarla şəxsən bu mövzuda söhbət edən Bəhruz Siyahpuşun xatirəsini qələmə alır: “Ustad 1929-cu ildə Tehran Universitetinin V kursunda buraxılış imtahanları zamanı Abbasabad məhəlləsindəki “Sipəh” xəstəxanasında təcrübə keçirmiş. Ustad deyirdi ki, bir gün məni xəstəxananın müdiri - baş həkim çağırtdırdı. İçəri girdikdə rəisin otağında bir sərqud - minbaşının məni gözlədiyini gördüm. Rəis narahat idi. Minbaşı-mayor dedi ki, sənnən işimiz var və məni Dəcban həbsxanasına apardılar. Əbdülhüseyn Teymurtaş həbsxanadakı məmurlara deyibmiş ki, məni orada öldürsünlər. Pəri-Sürəyyanın anası onların məni həbs etdiyini bildikdə, üz-gözünü cırır, çox ağlayıb-sıtqayır. Teymurtaşa yalvarır ki, bu yazıq seyidin günahı nədir ki, ölümünə çalışırsınız? Cəddi bizi tutar, əlinizi qana batırmayın! Teymurtaş cavab verir ki, onu bir şərtlə öldürmərəm, Tehrandan çıxıb getsin. Ustad söyləyir ki, Əbdülhüseyn Teymurtaşın Sovetlər birliyinin Mərkəzi Təhlükəsizlik İdarəsi ilə əlaqəsi var idi, hər şeydən xəbərdardı. Şahın vəziri olan bu cəllad qumarbaz və şəhvət düşkünü idi. Sərxoş olduğu zamanlar heç bir qadın onun əlindən qurtula bilməzdi.

Məqsədinə çatmaq üçün hər vasitəyə əl atardı. 1933-cü ildə rüşvət aldığına görə günahlandırılır. Açıq məhkəmə, divan quruldu. Əfv olunması üçün elə də canfəşanlıq etmədi, bir-iki dəfə ağladı, ancaq bir köməyi olmadı, zindana salındı. 1934-cü ildə Tehranda Qəsr zindanında zəhərlənib öldürüldü. Onun faciəli ölümünü səktədən (infarkt) olmuş kimi qələmə verdilər. Sonra ustaddan soruşdum ki, Teymurtaş çox qüdrətli, güclü adam idi, necə oldu ki, öldü? Dedi ki, onu mənim cəddim öldürdü. Bəxti gətirməmişdi, eybəcər arvadı yüksək cəmiyyət məclislərinə çıxası halda deyildi. Məqam sahibi oldu, vəzifə tutdu, mənim sevgilimə göz yetirdi, sonu da belə oldu...”

Pəri-Sürəyya nüfuzlu, müasir bir ailənin qızı idi. Ailədə Şəhriyarı da qəbul edir, qızın onunla ünsiyyətinə mane olmurdular. Camşid Əlizadenin Şəhriyar haqqında kitabında şairin bir xatirəsi yer alıb: “Evdə polkovnikin bir neçə dostu oturub səmimi söhbət edirdilər. Atası zövq və hal əhli idi. Çox vaxt dostları ilə birlikdə məclis qurar, müxtəlif mövzulardan söhbət açaraq vaxtlarını xoş keçirərdilər. Mən də onlarla bir çox mövzuda söhbət etdim. Lakin sevgilimlə yalnız qalmaq üçün səbrim, hövsələm daralır, tələsirdim. İstəyirdim ki, qonaqlar tez getsinlər. Sürəyyanın anası vəziyyəti çox tez anladı və bəhanə ilə qonaqları eşiyə çıxardı. Mən bu anların təsiri altında “Odda yanan pərvanə” şeirimi yazdım. Biz bəxtəvər aşiqlər heç ağlımıza da gətirmirdik ki, düşmən əleyhimizə plan cızır və qarşıda müsibətli günlər bizi gözləyir...”

“Odda yanan pərvanə” şeirində şairin bu təsvir etdiyi hadisədən daha çox sadəcə dəli, hətta səbirsiz bir sevgisi duyulur və özü dediyi kimi, qarşıda bu çılğın aşiqləri nələrin gözlədiyini təsəvvür edəndə misraları həyəcansız oxuya bilmirsən:

Gördüm ki, sevincdən dəxi bülbül də susarmış,

Lalə dodağın qaçdı, gülüş sirrini qandım.

Hurim, mələyim, gözlərimin nuri də sənsən,

Səndən savayı dünyada hər şeydən usandım.

Qumru oxudu Şəhriyarın nəğməsin əzbər,

Sərvim, başına qumru kimi bir də dolandım.

Axı üsyansız nə sevgi, axı əsl sevgi müqavimət göstərməlidir, mübarizə aparmalıdır. Əlbəttə, Şəhriyarın rəqibi, düşməni çox güclü idi, amma hər halda gənc aşiq sevgilisini qaçırmağa cəhd etdi və bu işdə ona Sürəyyanın anası kömək etməliydi. Ana Behcətabad parkında Şəhriyarın Sürəyya ilə görüşməsi üçün şərait yaratmalı idi. Gecə baş tutmalı idi bu görüş. Şəhriyar səhərəcən gözləsə də, qız gəlmir, rəqib bütün yolları bağlamışdı. Amma bu böyük ağrıdan, sarsıntıdan şairin ən təsirli şeirlərindən biri yazılır:

Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı,

Gec gəlmədədir yar yenə, olmuş gecə yarı.

Gözlər asılı, yox nə qaraltı, nə d ə bir səs,

Batmış qulağım gör nə döşürməkdədi darı.

Bir quş: “Ayığam” - söyləyərək gahdan inildər,

Gahdan onu day yel deyə laylay huş aparı.

Yatmış hamı, bir Allah oyaqdı, daha bir mən

Məndən aşağı kimsə yox, ondan da yuxarı.

Qorxum budu, yar gəlməyə birdən yarıla sübh,

Bağrım yarılar, sübhüm, açılma səni Tarı!

Dan ulduzu istər çıxa, göz yalvarı, çıxma,

O çıxmasa da, ulduzumun yoxdu çıxarı.

Gəlməz, tanıram bəxtimi, indi ağarar sübh,

Qaş beylə ağardıqca, daha baş da ağarı.

Eşqin ki, qərarında vəfa olmayacaqmış,

Bilməm ki, təbiət niyə qoymuş bu qərarı?

Sanki xoruzun son banı xəncərdi soxuldu,

Sinəmdə ürək varsa, kəsib qırdı damarı.

Rişxəndilə qırcandı səhər, söylədi: - Durma,

Can qorxusu var eşqin, uduzdun bu qumarı.

Oldum qaragün ayrılalı o sarı teldən,

Bunca qara günlərdir edən rəngimi sarı.

Göz yaşları hər yerdən axarsa, məni tuşlar,

Dəryaya baxar, bəllidi, çayların axarı.

Əzbəs məni yarpaq kimi hicranla saraldıb,

Baxsan üzünə, sanki qızılgüldü, qızarı.

Mehrabi-şəfəqdə özümü səcdədə gördüm,

Qan içrə qəmim yox, üzüm olsun sənə sarı.

Eşqi var idi Şəhriyarın güllü-çiçəkli,

Əfsus, qara yel əsdi, xəzan oldu baharı.

Şeirin hər misrasında dəhşətli əzab var, amma həm də çarəsizlik, ümidsizlik, çıxılmazlıq. Sən taleyin qarşına çıxardığı manieələrin qarşısında özünü gücsüz hiss edirsən və “Məndən aşağı kimsə yox” düşüncəsi məhz bundan yaranır. Dünən elə bilirdin ki, hökmünlə dünyanı idarə edə, qüdrətinlə taleyini yönləndirə bilərsən. Bu gün qəfil zəlzələ, dağıdıcı olay qarşısında dilsiz-ağılsız bir məxluqa çevrilmisən. Əlin heç hara çatmır, ürəyin partlamağa gəlir və yalnız söz, Şəhriyarın şeiri kimi, bir azacıq ovudur, amma o da yaralarına məlhəm olmur...

Şəhriyarın tədqiqatçısı, dəyərli alim Esmira Fuad şairin Tehrandan uzaqlaşdırılmasını siyasi səbəblərlə də bağlayır, bu cür parlaq şəxsiyyətin rejimə ziyan edəcəyini, buna görə də sürgün olunduğunu söyləyir. Təbii ki, siyasi səbəb də olmamış deyil, amma bu hadisə şairin poeziyasında silinməz izlər buraxdı. İllər sonra Sürəyya ilə görüşən şair çox sadə, adidən-adi sual verdi ona: İndi niyə?

Gəlmisən, canım sənə qurban ola, indi niyə?

Düşmüşəm əldən daha, ey bivəfa, indi niyə?

Nuşdarusən, fəqət Söhrab ölüb, gec gəlmisən!

Eyləməz təsir ona heç bir dəva, indi niyə?

Sevginin ömrü bilinmir. Amma bir az dərin düşünəndə hər şeyin dəyişildiyi, hər şeyin bitdiyi, hər şeyin keçdiyi də inkar edilməz... Şairin sualı isə (indi niyə?) heç vəchlə poetik sual deyil, daha çox fəlsəfənin, psixologiyanın, hətta sosialogiyanın araşdırma mövzusudur. Hər şey keçib gedəndən, aşiqin qanadları qırılandan, özü taqətdən düşəndən sonra yanına gəlməyin əhəmiyyəti varmı, bilmirəm?!

Şəhriyar bu sarsıntısını, ağrısını hələ uzun illər müxtəlif şeirlərində sözə çevirirdi, bir vaxt “Səndən savayı dünyada hər şeydən usandım” dediyi qadından ayrılmaq elə bütün dünyadan ayrılmaq, hər şeydən üzülmək demək idi:

Dağ çəkdi sinəmə necə də ayrılıq dağın,

Ayrılmışıq bu zülmlə arıyla şan kimi.

Sizdə, gülüm, məgər neçədir nırxı busənin,

Gövhər sayır gözüm bir ömür ərməğan kimi.

Hicrində hər gecə başıma döydüyüm bu əl,

İndi sürahi boynunu qucmuş cavan kimi.

Ey qəm, yolun uğurlu, fəqət haqq-say qalır,

Boşdur yerin ürəkdə, yaxın mehriban kimi.

Sən ayrılıb gedəndə, fəğan etdi Şəhriyar,

Təsirli bir fəğan yox imiş bu fəğan kimi. Bəli, Sürəyya sadəcə xəyal kimi də olsa, şairin yanında, yadında, düşüncəsində idi həmişə. Həyatının axır illərində verdiyi müsahibələrində bu mövzuda suallara cavab vermirdi şair, bu haqda danışmaq istəmədiyini bildirirdi, görünür, zamanla həmin hadisə qadağan mövzuya çevrilmişdi ondan ötrü:

Bəslədim göz yaşı gözlərdə mən övlad yerinə,

Axdı göz yaşları, yaxdı məni həsrət kədəri.

Həmdəm etdim özümə indi də tənhalığı mən,

Tək qalanda dedim insanın olur çox hünəri.

Şəhriyar 40 yaşında evlənir, Əzizə adlı bir xanımla, amma bu evliliyi də çox çəkmir, Əzizə bir neçə ildən sonra xəstəlikdən dünyasını dəyişir. Şəhriyar ömrünün sonuna kimi Əzizəni də böyük qüssə ilə xatırlayırdı. Ümumiyyətlə, qadınların şairə təsiri, şeirlərində onları dönə-dönə yada salması diqqətçəkən məqamdır. Nənəsinin ölümündən sonra yazdığı “Xan nənə” şeirini şair ağlaya-ağlaya oxuyur, ilk gəncliyində farsca yazan Şəhriyar məhz anasının “deyirlər yaxşı şairsən, amma mənim də anladığım dildə yaz” sözündən sonra türkcə yazmağa başlayıb və anasına həsr etdiyi “Ey vay anam” şeiri də böyük heyranlıqla yazılıb, Pərisinə - Sürəyyasına yazdığı şeirlər də mövzusu, quruluşu vəzni etibariylə klassik ədəbiyyat nümunələrindən çox da seçilmir, amma şairin böyük, çox böyük sevgisi hər misradan duyulur. Bilmirəm, bəlkə elə şairi ŞAİR edən də məhz bu qadınlar, onlara sevgisi, onlardan ayrılığı və bu ayrılıqları yazmaq istedadı olub...

HEÇ BİLMƏDİM GÖZƏLLƏRİN NECOLDU?!

“Heydərbabaya salam” poeması şairin poetik avtobiqrafiyasıdır. Əslində, təkcə Şəhriyarın, Xoşginabın, Cənubi Azərbaycanın yox, bütöv, hə, BÜTÖV Azərbaycanın bioqrafiyasıdır bu poema. Dilləri, adətləri yasaq olunmuş xalq üçün isə çox böyük bir təsəllidir, şübhəsiz. Bu mənada Heydərbabaya salam poemasının az qala hər misrasını uzun-uzun təhlil edib həm tariximiz, həm folklorumuz, milli köklərimiz və adət-ənənələrimiz haqqında danışmaq olar. Şair dağa müraciətini müsahibələrindən birində belə izah edirdi: “Dağ göylərə yaxındır. O, təbiətin şah əsərlərindən biridir. Dağ tarixin əbədi olaraq görən açıq gözüdür. O, vətəndə baş verən hadisələri seyr edərək öz sinə dəftərinə yazır. Şairin göylərə qalxan nalələrini əks etdirib bütün yer üzünə yayaraq hamının qulağına çatdırmağı təkcə o bacarır”.

Amma başdan-başa nostalji duyğulardan ibarət şeiri oxuduqca adama elə gəlir ki, təsvir olunan adətlərlə, xatirələrlə yanaşı, lap dərində, dibdə çəkilməz bir dərd var, ağrı var... Elə bir ağrı ki, ona dağ da dözə bilməz:

Heydərbaba, göylər bütün dumandı,

Günlərimiz bir-birindən yamandı.

Bir-birizdən ayrılmayın, amandı!

Yaxşılığı əlimizdən alıblar,

Yaxşı bizi yaman günə salıblar.

Yaman günə salınmış xalqın şairi, o taya həsrətlə baxan və Bakıya gəlmək arzusu heç vaxt gerçəkləşməyən kövrək ruhlu bir insan... Ömrünün lap erkən yaşında təhsili, sevgisi, deməli, həyatı yarıda qırılmış adam! Elə bunları təsəvvürə gətirmək yetər ki, aşağıdakı misralardan qəhərlənəsən:

Heydərbaba, yolum sənnən kəc oldu,

Ömrüm keçdi, gələmmədim, gec oldu,

Heç bilmədim gözəllərin necoldu,

Bilməz idim döngələr var, dönüm var,

İtginlik var, ayrılıq var, ölüm var.

Şəhriyar ömrünün son illərində hər şeydən təcrid olunmuş, evinə qapanmışdı, dərviş həyatı yaşayırdı. Tehran qəzetlərindən birinə verdiyi müsahibəsində deyirdi: “Mən illərdir ki, yalnız çox vacib olduqda evdən çıxıram. Mənim hər şeyim bu bir otaqda yerləşmişdir. Gördüyünüz kimi, onun bəzəyi ancaq sadəlikdir... Üç uşağımla burada yaşayıram. Qazancım vaxtilə işlədiyim, Fəxri ustad adı aldığım yerdəndir. 16 aydır ki, maaşımın bir az artırılması üçün qərar çıxarıblar. Qərar var, ancaq pul yoxdur. Bilmirəm qənaət falı niyə elə şairin bəxtinə düşmüşdür?.. 22 il bundan əvvəl aldığım paltarı hələ də təzələməmişəm... Pul mənim üçün bəlkə də əl çirkidir. Lakin başqaları üçün ki, belə deyil! Bu məsələlər mənim daxili rahatlığımı pozur. Kimsədən gileyim yoxdur, ancaq dərvişliyi uşaqlarıma aşılaya bilmirəm...”

Kino sənətinin gözəlliklərindən biri də kadrı geri çevirmək imkanıdır. Hansısa bir möcüzəylə Şəhriyarın həyatını, yaşantılarını geriyə çevirib təsəvvür edirəm... Bax o gecə, Behcətabad parkında Sürəyyanı qaçıra bilsəydi, harasa çox-çox uzaqlara aparsaydı, evlənsəydi onunla, necə olardı?! Seyid Məhəmmədhüseyn adlı gənc Şəhriyar kimi şairə çevrilərdimi, bilmirəm! Və bunları təhlil edib, nəticə çıxarmaq nə mənim təcrübəmə, nə də biliklərimə bağlı məsələdir. Amma bütün hallarda şair düz deyir: Allah oyaqdı!

Pərvin

525-ci qəzet.- 2018.- 1 sentyabr.- S.14-15.