Aləmin seyrinə gəl...

ALƏM KƏNGƏRLİNİN “NAMƏLUM ADAM” KİTABI HAQQINDA QEYDLƏR

Bir vaxtlar Sədi deyirdi ki, şair gərək 30 il vətəndə yaşasın, 30 il dünyanı gəzsin və 60 yaşdan sonra yazmağa başlasın.

İş elə gətirib ki, yazıçı Aləm Kəngərlinin də hekayələr və eyni adlı povestdən ibarət “Naməlum adam” adlı ilk kitabı “Qanun” nəşriyyatı tərəfindən müəllifin 60 yaşından sonra işıq üzü görüb. Onun bu sədiyanə mövqeyinin obyektiv səbəbi aydındır - Aləmin sənətdə ilk addımlarını atdığı 80-ci illərin sonlarına doğru aləm bir-birinə qarışmışdı. Amma kitaba ön söz yazmış görkəmli yazıçımız Sabir Rüstəmxanlının dediyi kimi, məsələnin subyektiv tərəfi də var: “Aləmin ilk kitabını nəşr erdirməyə tələsməməsi daha çox onun ədəbiyyata... məsuliyyətli münasibətindən qaynaqlanır”.

lll

Kitablar klassik dövrdə Allahın, sovet dövründə Leninin adıyla açılırdısa, “Naməlum adam” “Vətən” hekayəsiylə başlayır, milli özünüdərk ideyası dini və kommunist ideologiyasını üstələyir, kitabların “fatihə”sinə çevrilir.

“Vətən” epifanik bir böhran, daxili krizis məqamı üstündə qurulub. Gənc, yarlı-yaraşıqlı vaxtlarından ailə-uşağını atıb Rusiyaya gedən, orda yenidən evlənən Səfər kişidə illər sonra qəfil daxili işıqlanma baş verir. Qürbətdə özünü tənha, yad, gərəksiz hiss edən, arvadı və uşaqlarının etinasızlığı ilə üzləşən qocanın vicdanı “oyanır” və vətəndə unutduğu əzizləri - mərhum atası, qoca anası, qardaş həsrətli bacısı, dul arvadı, yetim böyüyən qızları... qarşısında ondan cavab istəyir. Hekayə Səfərin vətənə səfəri ilə bitir. Oxucu fikrində isə sual başlayır: vətən, doğrudanmı, ancaq ölmək üçündür?

Səfər “Kür qırağının meşələri” (Ə.Əylisli) povestinin qəhrəmanı Qədiri xatırladır - hər ikisi qədir-qiymətlərinin bilinmədiyi, insan münasibətlərinin pozulduğu yerdən səfər edirlər. Lakin bir fərqlə: Qədir vətəndən Rusiyaya; Səfər Rusiyadan vətənə. Bu təkcə iki obraz yox, həm də iki yazıçı və Iki zamanın əks düşüncəsinin göstəricisidir.

“Tanışlıq” və “Qonaq”ın qəhrəmanları da “səfər problemi” ilə üzləşir. Amma oxşarlıq bununla da qurtarır, fərqlər başlayır. Yazıçının uğuru bu fərqləri iki zaman - sovetlər dövrü və çağdaşlıq arasında fərq kimi ümumiləşdirə bilməsidir.

“Tanışlıq” hekayəsinin qəhrəmanı Fərman Rusiyaya beş-on günlük əyləncəyə gedir, amma gözlənilməz komik duruma düşür. Sən demə, sosial şəbəkədə tanış olduğu, yanına əlidolu gədiyi Mariya İvanovna qarı imiş, sadəcə özünün Feysbuk profilinə gənc və gözəl nəvəsinin fotosunu qoyubmuş. Yağışdan çıxmağa macal tapmayan Fərman qarının sözlərindən bu dəfə yağmura düşür: “Tı ne valnuysa, Fedya. U menya sasedka yest - Sveta. Ana maladaya i oçen simpatiçnaya. Ya s ney paqavarila. Ana s neterpeniyem jdyot tebya”.

Mariya öz psixotipinə görə sovet dövrünün xeyirxah “babuşkası” yox, çağdaş dövrün internetdən yararlanan çevik düşüncəli, hiyləgər, fəndgir Baba Yaqasıdır. “Tanışlıq” isə Fərmanın təkcə Mariya və Sveta yox, həm də yeni Rusiya, yeni zaman, yeni psixologiya ilə “tanışlığından” danışır.

“Qonaq” hekayəsinin qəhrəmanı Allahverdi də Səfərin romantik duyğusallığından uzaqdır. Amma yazıçı buna görə onu qınamaqdan uzaqdır. Çünki vətənə qayıtsa, fırıldaqçıların toruna düşüb, əldə etdiyi beş-on manatı da itirəcəyini zavallı oğlanın ata-anası kimi müəllif də başa düşür. Bu acı(nacaqlı!) durum getdikcə kapitalistləşən həyatımızın ən adi, gündəlik həqiqətidir. Bu yurdu nə qədər sevsələr də, bu torpağa qanları-canları ilə bağlı olsalar da, kasıblar vətəndə özlərini “qonaq” kimi hiss edirlər.

lll

Aləm Kəngərli öz metoduna görə realist, mövzusuna görə sosioloq yazıçı, “Naməlum adam” isə çağdaş Azərbaycan sosial həyatının bədii kaleydoskopudur. Sosial gerçəkliyimiz kitabda özünün “a”dan “z”-yə əksini tapıb. Yazıçı bəzi hekayələrdə problemlərin dibinə gedir və məsələnin kökünü ailə tərbiyəsində axtarır. “Velosiped”də nəvəsi Allahverdini ərköyün böyütmək nənəsi Gülsümə həyatı bahasına başa gəlir. “Fəryad”da problem ailədən məktəbə çıxır - Sevil müəllimənin nümunəvi obrazı övlad qədri bilməyən valideynlər və pedaqogikadan bixəbər müəllimlərə dərs olur. “Oğru”da isə məsələ artıq ictimailəşir - mağazadan oğurluq edən qızcığaza “canıyanmışlıq” göstərən, amma beş manat pulu qıymayan populist millət qəhrəmanlarına tənə edilir.

“Elçilik”, “Darıxan ürəklər”, “Atasının balası”, “Qatarda” hekayələrində yazıçının qəhrəmanları artıq böyüyüb, sevib-sevilən yaşa çatıb. Bu hekayələrin əsasında bir qayda olaraq “Ailə hansı prinsiplə qurulmalıdır?” sualı qoyulur.

“Elçilik”in qəhrəmanı - yaşı otuzu keçsə də, hələ evlənməyən utancaq Nicat çox çək-çevirdən sonra fərdi seçim haqqından imtina edib, anasına “Xalam qızı Nahidə üçün elçi gedə bilərsiniz” deyə çoxəsrlik adətlərə boyun əyir. Amma onun bu passiv mövqeyində ətrafdakıların neqativ təsiri də müəllifin iti nəzərlərindən yayınmır.

“Darıxan ürəklər”in qəhrəmanı Fərid isə, əksinə, anasının rəyinə qarşı çıxıb, qrup yoldaşı Zümrüdlə evlənməkdə israrlıdır. Lakin sonda hadisələr gözlənilməz yön alır - sevgilisinin şikəst olduğunu bilən oğlan bu dəfə özü tərəddüdə düşür: “...gözlərinə inanmaq istəmirdi. Zümrüdün sağ ayağı dizdən aşağı protez idi... Nə edəcəyini bilmirdi”. Bu nədir - hər şeyə qadir məhəbbətin adi fiziki qüsur qarşısında acizliyi, yoxsa taleyin ironiyası, böyüyün sözünə baxmamağa görə verilən cəza? Durğu işarələri arasında ən çox sualı sevdiyi hiss olunan Kəngərlinin ardınca biz də birmənalı cavabdan imtina edir, məsələni oxucunun öhdəsinə buraxırıq.

Yumoristik ruha, novella finalına malik “Atasının balası” hekayəsi bir-birini sevən Babanın atası Abdulla kişi və Xədicənin atası Əbülfəz müəllimin küçədəki söhbəti üstündə qurulub. Oğul atası elçi gəlmək üçün gələcək qudasının ağzını arayır. Amma söhbətin gedişindəcə gələn qəfil xəbərdən aydınlaşır ki, elçilik-filan artıqdır - Xədicə Babaya qoşulub qaçıb!

Hekayə yenə də sualla bitir: “Əbülfəz müəllim özünü itirdi. Bilmədi nə etsin. Dönüb Abdulla kişinin üzünə baxdı, ancaq anlamadı: bu oyun onun qurmasıdı, yoxsa qızı Xədicənin”.

“Darıxan ürəklər”dən fərqli “Atasının balası”nda final sualının cavabı alt qatdan oxucuya mesaj göndərir. Qoşulub qaçmaq nəinki Abdulla və ya Xədicənin qurması deyil, əksinə, Babanın hər cür qurmanı vurub dağıdan xarakterinin göstəricisidir. O, atasının balası, babasının nəvəsidir. Onun məhz Baba adlanması da təsadüfi olmayıb, qəhrəmanın genetik kimliyinə antroponimik işarədir.

Hekayənin tükü-tükdən seçən, çoxbilmiş kənd qocalarının astagəl söhbətinə uyğun ləng təhkiyəsi ilə qəfil finalı arasında açıq-aşkar təzad var. İncəliklə düşünülmüş, gözlənilməz final effekti doğuran bu təzad əsas müəlllif fikrinin bədii ifadəsinə xidmət edir. Yəni qarşılıqlı sevgi olan yerdə hansısa çək-çevirə, tərəddüdə ehtiyac varmı?

Amma hekayədə hadisənin ardından boylanan və oxucuya göz vuran (gizli!) bir ideya çaları da nəzərdən qaçmır: qocaların uzun-uzadı tərəddüdlərinə çox da fikir verməyin, qətiyyətli olun, bildiyinizi edin, axı, o qocalar özləri də cavanlıqda belə ediblər. Kreativlik hər yeni nəslin zaman qarşısındakı borcudur. Əgər olaylar qocaların ağır tempinin ixtiyarına buraxılsa, cəmiyyət inkişafdan qala bilər. Beləliklə, ucqar kənddə baş verən adi hadisədən danışan hekayə gənc cəmiyyətimizin ən ciddi problemlərdən biri - sosial qocalma (qıcolma!) sindromuna işarə edir.

“Ailə hansı prinsiplə qurulmalıdır” sualına ən dəqiq cavab isə “Qatarda” hekayəsində verilir. Hekayə “təsadüfən” tanış olan iki gəncin - tələbə Gülər və müstəntiq Səmədin yol söhbəti üstündə qurulub. Ailə, tərbiyə, qanun, təhsil, iş... haqda söhbətlər açıq publisist tonda aparılır: “Məncə, ailə sağlam münasibət əsasında qurulmalıdır”, yaxud “Milli sərvətimiz olan neft bizə hansı xoşbəxtliyi gətirdi?”... Elə görünür ki, bu obrazlar müəllif fikrinin ruporu, yazıçının əlində tutduğu saplarla idarə olunan cansız kuklalardır.

Amma bu qəzet-kitab cümlələri ömrün oxumaq mərhələsində olan tələbələr üçün məntiqi olduğu kimi, ilk baxışdan vurulan gənclərin dil boğaza qoymamasının freydist əsasları da var. Dilləri bir söz deyən gənclərin, ürəkləri başqa söz deyir və publisist demoqogiya yazıçının acizliyi yox, əksinə, məharətinin göstəricisidir. Çünki o, bunu bilərəkdən, məqsədyönlü eləyir. Biz isə lap axırda bilirik ki, min dəfə eşitdiyimiz bu şablon mülahizələrin o üzündə yalnız müəllifə məlum olan və finalda qəhrəmanın cibindən çıxan taleyin yazısı var və yerdə qalan hər şey ona nəzərən məhz bayağı, dayaz, səthi görünməlidir: “Əlini cibinə salıb atasının verdiyi məktubu çıxardı. Gözlərinə inana bilmədi. Tale onu istədiyi ünvana aparırdı”. Sən demə, Səməd atasının onu yönləndirdiyi ailənin qızına rast gəlibmiş. Müəllifə görə, bu “təsadüf” göylərin gələcək izdivaca razılığı, səadət isə fərdi seçim üstəgəl, valideyn xeyir-duası üstəgəl, taleyin yazısı deməkdir. Alnımıza yazılan bir şeyi cibimizə qoya bilmərik.

“Atasının balası” kimi “Qatarda” hekayəsi də gözlənilməz finalla bitir. Amma gözlənilməzlik bu dəfə təkcə genetik yox, həm də metafizik mənşəlidir, sadəcə insan istəyi yox, həm də alın yazısından doğur. Səməd təkcə atasının yox, həm də taleyin balası, göylərin övladıdır. Onun məhz Allahın adını daşımasıda təsadüfi deyil. Baba adı müəllif ideyasını açıqlamağa xidmət edən antroponimik işarə olduğu kimi, Səməd adı da teonimik işarə kimi görünür.

Amma burda çözülməsi gərəkən incə bir fərq var. Birinci qəhrəmanın adını yazıçı bilərəkdən qoyub. İkincinin adı isə sanki müəllif istəyindən kənar, öz-özünə doğulub və bu, məntiqidir. Çünki birinci hekayə insan iradəsi, ikinci isə taleyin yazısından danışır.

lll

Dürlü sosial problemlər arasında rüşvətxorluğun tənqidi kitabda özəl yer tutur. “Ağsaqqal” hekayəsi bank, “Putyovka” isə səhiyyə sistemində rüşvətxorluqdan bəhs edir. Sosial təminat sistemi işçilərinin hər addımda soyduğu təqaüdçü Cəfərxan kişinin axırda dilənməyə məcbur olmasından danışan “Dilənçi” hekayəsində rüşvət sosial bəla, taleyüklü problem kimi götürülür. Odur ki, təqaüdçü qocanın sosial-fəlsəfi ümumiləşdirməsindən doğan sual həm də müəllifin dilindən səslənir: “Əgər bəzi idarələrdə dövlət adamları aldığı məvacibə qane olmayıb, hər gün dilənirlərsə, qəpik-quruş dalınca qaçan bu yazıqları niyə qınamalıyıq ki?... İlahi, biz nə vaxt düzələcəyik?”

Rəmzi işarələrlə zəngin “Kisəçi” hekayəsində əsərin qəhrəmanı bəzi məmurların ümumiləşdirilmiş obrazı, hamam isə eybəcərliklərin çılpaq göründüyü rəmzi-simvolik məkandır.

Problem qəhrəmanın natəmizliyindən az qala havalanan arvadı Baharın narazılığı ilə başlayıb, razılığı ilə başa çatır və öz həllini ər-arvad münasibətləri çərçivəsində “tapır”. Amma Baharın razılığı hələ müəllifin də razılığı demək deyil. Çünki sosial çirk hələ yuyulmayıb və hekayənin sətiraltı ironiya ilə dolu son cümləsi problemin həlli yox, əksinə, həll olunmadığına işarə kimi anlaşılır. Əsas problem də, əsl hekayə də məhz son cümlənin bitdiyi, son nöqtənin qoyulduğu yerdən başlayır.

Varlı Cəbrayıl müəllim və kasıb Bəhlulun qonşuluğundan bəhs edən “İki qonşu” hekayəsi “dost dosta tən gərək, tən olmasa gen gərək” misalını yada salır. Sosial fərqlərin hökm sürdüyü yerdə hətta iki öz-özlüyündə yaxşı adam belə Bakıdan Qubaya bir yerdə istirahətə gedə bilməz. Onlar uzaqbaşı həyətdə birlikdə domino oynaya bilərlər.

“İki qonşu” həm də sovet dövrü və müstəqillik kimi iki qonşu zamandan danışır. Cəbrayılın “Jeep”i və Bəhlulun “Jiquli”sinə qədər hər şey bu ikiliyi işarələyir. Yazıçı hansısa tərəfi açıq surətdə qınamaq (və ya dəstəkləmək!) fikirndən uzaqdır. Lakin o, Stendalın dediyi cansız güzgü də olmayıb, olaylara münasibətini arifə bir (iki!) işarə üsulu ilə billdirir, incə, sətiraltı eyhamlar diliylə danışır. Qar yağdığından (birinci işarə!) Bəhlul və arvadı Qubadakı “Qəçreş” istirahət mərkəzindən Bakıya öz “Jiquli”ləri yox, qonşunun “Jeep”ində qayıtmalı olurlar. Bəhlul iki həftə sonra maşının dalınca getmək istəyəndə yenidən, özü də “yarım metr” qara düşür (ikinci işarə!). Yolu məhz qarın kəsməsi göstərir ki, sosial təbəqələşmə göydən gələn təbii qanunauyğunluqdur. Problem bu bölgüdə yox, bərabərsizliyin doğurduğu sosial-psixoloji komplekslərdə, hələ də bazar dönəmində yaşadığımızı dərk etməməkdədir. Firkimcə, müəllif bunu demək istəyir.

“Ehsan” hekayəsində müsəlman mentaliteti üçün səciyyəvi olmayan qeyri-adi olaydan söz gedir - Maisin ehsanına gələn olmur. Bu durum insanın törətdiyi əməllərə görə aldığı layiqli cəza kimi mənalanır. Lakin cəzalandırma bununla bitmir, bu az imiş kimi üstəlik də ehsan itə qismət olur. Bu məsələnin görünən, sosioloji tərəfidir.

Alabaş obrazının hekayəyə daxil edilməsi sadəcə ibrətamiz final naminə deyil. Yamanlıqda ad çıxaran çoban itindən törəmiş Alabaş adam arasında böyüdüyündən sivil ev heyvanına çevrilib. Maisin oğlu Dilavər isə eynən atası kimi “adam olmaq istəmir ki istəmir”. Hekayənin ikinci ideyası Darvinin təkamül təlimini həm inkar, həm də təsdiq edən bu bioloji paradoksla bağlıdır.

Harda ziddiyyətlər ortaq məxrəcə gəlir və paradoks doğulursa, orda reallıq bitir və mistika başlayır. Bu üzdən hekayənin üçüncü ideya planı mistik qata gedib çıxır. Göyüş kişi səhər-səhər Alabaşın hay-küyünə oyanır və itin bu hərəkəti nəsə məşum bir şeydən xəbər verir. Hadisə, doğrudan da, baş verir - aydınlaşır ki, qonşu Mais gecəylə canını tapşırıb. Heç kəsə səsini çıxarmayan Alabaş atasının ölüm xəbərini gətirən Dilavərə cumur və bu, günün ikinci qəribə hadisəsi olur. Nəhayət, Maisin ehsanının itə qismət olması mistik qatdan reallığa sızan üçüncü işarə olur.

“Ehsan”ın altyapısında həyat-ölüm, dünya-axirət modeli durur. Bu iki əks qütb arasında mediatorisə ehsandır. Ehsan zamanı edilən dualar mərhumun ruhunun axirətə keçməsinə mənəvi dəstəkdir. Kənd camaatının Maisin ehsanına gəlməməsi onu axirətə gedən yolda bu dəstəkdən məhrum edir. Ehsanın itə qismət olması isə yolun ümumən kəsilməsinə işarədir. Alabaş qədim Misir mifindəki Anubis, yaxud yunan mifindəki Serber adlı qorxunc köpək kimi axirətin qapısı ağzında durub, mərhumun ruhunu içəri buraxmır. Pis əməl sahibi öz ölümü ilə təkcə dünyasını yox, həm də axirətini itirir.

“Ehsan” öz müəllifinin metafizik sınırlara növbəti yaxınlaşma cəhdidir. Amma “Qatarda” hekayəsində yazıçı metafizikanın işıqlı, “Ehsan”da isə infernal, qaranlıq tərəflərindən mesaj alır. Bu üzdən birinci mətn həyat, ikinci isə ölüm enerjisiylə yüklənib.

lll

Kitabdakı gözlənilməzliklərdən biri detektiv janrdakı “Naməlum adam” povestidir. Povestin qəhrəmanı konkret olaraq qatili axtarır, müəllifin məqsədi isə başqadır. Amma bu məqsəd Ekonun və ya Pamukun romanlarında olduğu kimi qətlin ümumbəşəri fəlsəfi mənasını tapmaq deyil. Bəs, “Naməlum adam”ın müəllifi kriminal aləmdə nə axtarır?

Povestdə janrın tələbi ilə bağlı oxucu bir neçə dəfə “aldadılır”. Parkda skamyada oturduğu yerdə ürək tutmasından “ölən” Aydın müəllimin əslində, öldürüldüyü məlum olur. Gecələr bağda mərhumun arvadı Dilbərin gözünə görünən “kabusun” real adam - ərinin keçmiş sürücüsü Məhərrəm kişi olduğu üzə çıxır. Öncə şübhələr qulluqçu Simuzərin üstünə yönəlsə də, sonda qatilin qonşuluqda kirayə qalan Zamirə adlı bir qadın olduğu məlum olur...

Məhərrəm kişinin təmənnasız köməyi və fədakarlığı sayəsində mərhumun oğlu Amil və sistem işçiləri cinayətkarı yaxalayır. Müəllif cinayətin açılmasında detektiv üçün səciyyəvi olan məntiqi nəticə çıxarma üsulundan istifadə edir. Amma bizcə, Simuzərin “qatil” olmasıyla bağlı aldadıcı məntiqi mülahizələr üzərində daha geniş dayanmaq olardı və bu, əsl həqiqətin üzə çıxmasından doğan təsirin effektini artırardı. Finala doğru tələsən müəllif, təəssüf ki, bu şansı qaçırır.

“Naməlum adam” povesti müəyyən mənada Den Braunun məşhur “Da Vinçi kodu” romanıyla səsləşir. Romanda olduğu kimi, povestdə də portret məsələsi və qadın-kişi söhbəti var. Amma feminist ruhlu amerikan yazıçısının tam əksinə, Kəngərlini başqa məsələ maraqlandırır.

Düzdür, povestdə cinayət “qadın” üstündə baş verir - Aydın müəllimi onun evindəki məşhur “Tənha qadın” portretini oğurlayıb satmaq üçün öldürürlər. Ərinin ölümündən sonra Dilbər xanım özü “tənha qadına” çevrilir. Bir qadından - Simuzərdən şübhələnib, başqa bir qadını - Zamirəni cinayət üstündə yaxalayırlar.

Amma bütün bunlar yazıçının feminist yox, antifeminist mövqeyindən xəbər verir. Bunu görmək üçün bir-birilə daxili bağlılığı olan, amma ilk baxışdan diqqəti çəkməyən iki fakta nəzər salmaq yetərlidir. Povest eyni bir qadın tərəfindən bir kişinin - Aydın müəllimin öldürülməsi ilə başlayıb, ikincinin - gözətçinin qətli ilə başa çatır.Bu, povest müəllifinin ildən-ilə güclənən feministik meylə tənqidi münasibətinin göstəricisidir. Əsər kişinin öldürüldüyü yerdə qadının Dilbər kimi şəklə, yaxud Zamirə kimi caniyə çevrilməsindən danışır. Hər cür sosial xaosun başında kişinin ölümü durur. Məhərrəm kimi sədaqətli, etibarlı, qədirbilən kişilər isə bu zamanda artıq unudulub, tanınmır, naməlumdur. Kriminal süjetin altından boylanan başlıca müəllif ideyası, məncə, budur.

lll

Kitabda ikinci - daha ciddi gözlənilməzlik “Robot 50 KDK 101” hekayəsidir. Hekayədəki olaylar fantastik gələcək zamanda, nömrələnmiş robotların işlədiyi “Reaktor” müəssisəsində baş verir. “Reaktor” Y.Zamyatinin “Biz” antiutopik romanında nömrələnmiş qəhrəmanların çalışdığı “İnteqral”ı xatırladır. Lakin rus mühacir yazıçısının sovet insanına işarə edən personajlarından fərqli, Kəngərlinin çağdaşlarımızı işarələyən robotları öz taleyindən razıdır. Narazı olmağa elə bir səbəb də yoxdur. İnsan deyillər ki, narazı olalar, robotdurlar.

Müəssisə direktorunun öz işçiləri ilə söhbətlərindən məlum olur ki, Yer kürəsi adamlarının mənəviyyatsızlığı, aramsız müharibələr və insanın öz sağlamlığının qeydinə qalmaması üzündən bəşər tarixi bitmək üzrədir, robotlar erası başlayır. Divin sözü olmasın, mətndən postadam iyi gəlir.

Hekayədə Yer kürəsinin robotları uzaq Qasr planetinə kosmik peyk göndərir. Olaylar də məhz peykin gedib-gəldiyi bir həftə ərzində baş verir. Qasrda cəmiyyətə nəzarət mexanizmi dərin intellekt və mədəniyyətə malik robotların əlindədir, əhali zəngin mənəviyyatı ilə seçilir, rüşvət, korrupsiya yoxdur və yalnız biliyi, bacarığı olanlar irəli çəkilir. Qasrlılar siqaret çəkənlərə, spirtli içki içənlərə ruhi xəstə kimi baxır, onları özəl qəsəbələrdə məskunlaşdırır, bundan nəticə çıxarmayanları həbs edirlər.

Müəllif utopik Qasrı antiutopik Yerə qarşı qoyur. Maddi rahatlıq və mənəvi rifah içində yaşayan yadplanetlilər Yerə “işgəncə planeti” kimi baxırlar. Amma yazıçının məqsədi Yer kürəsində də Qasrda olduğu kimi, tezliklə robotların hökmranlıq edəcəyinə dair məlum-məşhur elmi-fantastik fikrin təsdiqi deyil. O, mənəvi dəyərləri itirən insanın buna paralel öz yaşam haqqını da itirməsindən, yaxın gələcəkdə qırmızı kitaba düşməsi təhlükəsindən danışır. Bu cür insan olmaqdansa, eləcə robot olmaq yaxşıdır. Çünki robotlar daha ağıllı, daha vicdanlı, daha duyğusaldır. Müəllifin əsas ideya vurğusu əvvəldən sonacan məhz bu fikrin üstünə düşür.

Amma hekayədə gizli bir “məhəbbət xətti” də var. “Reaktor”da çalışan 50 KDK 101 nömrə nişanlı robot öz müdirindən ona bir “qulaq yoldaşı” tapmasını xahiş edir və hadisələr “sevimli işçi” üçün Qasrdan qadın göndərilməsi ilə bitir.

“Məhəbbət” xətti hesabına utopik janr üçün səciyyəvi olan statika aradan qalxır, süjet dinamizm və bitkinlik qazanır. İkincisi, “xilaskar” qadın motivi hekayəni antiutopik janr ənənəsi ilə bağlayır. Nəhayət, müəllif hətta duyğusuz robotun belə sevgiyə ehtiyacını vurğulamaqla, bu ali hissi itirən insanlara sətiraltı tənqidi münasibət ifadə edir.

Yazıçıya görə, vaxtilə göydən Yerə kitablar göndərildiyi kimi, indi də sevgi göndərilməsinə ehtiyac var. Çünki sevgi göyə çıxıb və bütün problemlərin kökündə duran budur. Dünyanı ancaq kosmik məhəbbət xilas edə bilər. Eşq bütün varlığı öz orbitində saxlayan planetlərarası enerji, cazibə qüvvəsidir. Beləliklə, müəllifin elmi-fantastik janrda dediklərinin fəlsəfi-estetik əsasında bu qədimdən qədim sufiyanə həqiqət durur.

“Robot 50 KDK 101” hekayəsinin kitabda özəl statusu var. Onun kitaba daxil edilməsiylə bir-birinə əks iki qütb yaranır:

zaman baxımından: indi / gələcək

məkan baxımından: Azərbaycan / kosmos

metod baxımından: realizm / fantastika

qəhrəman baxımından: insan / robot.

Bu əks qütbləri bir-birinə bağlayan körpü isə kosmik sevgi enerjisidir. Qasrdan Yerə qadın göndərilməsi məhz bu ideyanın təcəssümüdür.

İstənilən bir yazıçının düşüncəsi inkişaf etdikcə o, ədəbi baxımdan realizm, fəlsəfi baxımdan zaman-məkan hüdudlarından çıxır. Nizaminin xoşbəxt şimal ölkəsi haqda yazdıqları milli bədii fikrin bu sahədə ilk, Muğannanın Odağüz (Yupiter) sivilizasiyası haqdakı təlimi isə son təcrübəsinin ifadəsidir. Nizaminin utopiyası planetar, Muğannanın elmi kosmik səciyyə daşıyır.

Çağdaş dövrün yazıçısı kimi, Kəngərlinin fantastikasına həm planetarlıq, həm də kosmizm xasdır. Amma onun xoşbəxtlər ölkəsi birmənalı müsbət səciyyədən uzaq olub, ironiya altında pərdələnmiş neqativ xarakterə malikdir. Çünki nə qədər xoşbəxt olursa-olsun, lap istəyir göyə çıxsın, robot robot, insan isə insandır.

lll

Əgər fikrimizi yekunlaşdırsaq, yazıçının sosioloji hekayələri şərin tənqidi, detektiv povesti şərə çıxarılan hökm, fantastikası isə xeyri başqa yerdə axtarmaq cəhdinin bədii ifadəsidir. Klassiklərdən fərqli Kəngərli üçün xoşbəxtlər ölkəsi inanc yox, daha çox ədəbi-bədii priyom, metaforadır. Ona görə fantastik mövzuda yazdığı hekayədə də yazıçının fikrini məşğul edən real həyatdır. O, sevimli robotları ilə birlikdə kosmosdan dünyaya baxır və oxucunu da aləmin seyrinə çağırır. Amma Vurğundan fərqli olaraq, “aləmin seyrinə gəl, gör nə gözəl fitrəti var” yox, gör nə nə qədər zilləti var deyir. Odur ki yazıçının kosmik-bədii odisseyasından sonra da təqaüdçü Cəfərxan kişinin sualı öz qüvvəsində qalır: “İlahi, biz nə vaxt düzələcəyik?”

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2018.-8 sentyabr.- S.20-21.