Tarixi Sərəncamın işığında: "Əcnəbilər üçün Azərbaycan dili" layihəsi

"Azərbaycan dili xalqımızın mənəvi sərvəti və dövlətimizin müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biridir. Ölkədə dil siyasətinin formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili olaraq tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilməklə, həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolunun və nüfuzunun yüksəlməsi Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır... ... Azərbaycan Respublikasında hər il yüzlərlə əcnəbi təhsil alır. Ölkəmizi əcnəbi tələbələrə daha yaxından tanıtmaq, onların Azərbaycan cəmiyyətinə inteqrasiyasını asanlaşdırmaq və ölkəmizlə mənəvi bağlarını daha da möhkəmlətmək üçün əcnəbilərin, o cümlədən, ölkəmizdə təhsil alan xarici ölkə vətəndaşlarının Azərbaycan dilini öyrənməsinə imkan yaradılması əhəmiyyətli məsələlərdən biridir..."

Yuxarıdakı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin "Azərbaycan dilinin elektron məkanda daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında" 17 iyul 2018-ci il tarixli Sərəncamından götürülmüşdür. Bu Sərəncam 20 illik arzumuzun, illərdir üzərində çalışdığımız bir işin qarşısında geniş üfüqlər açır.

Son 10 ildə "Əcnəbilər üçün Azərbaycan dili" dərs vəsaitləri dəstinin hazırlanmasını nəzərdə tutan "SALAM AZƏRBAYCAN" adlı layihəmizlə çox qapıları döydük, maddi və texniki dəstək aradıq. Şükürlər olsun ki, belə bir dəstək ən yüksək səviyyədən - Azərbaycan Respublikası Prezidentindən gəldi. Əslində, biz buna inanırdıq və ümid edirdik ki, belə bir dəstək mütləq gələcək.

Bizə bu ümidi verən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilən "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" oldu. Bu Proqramın icrasına dair Tədbirlər planının 6.4.3 saylı maddəsində "Azərbaycan dilində internet resursların, elektron və interaktiv dərsliklərin yaradılması istiqamətində fəaliyyətin gücləndirilməsi" nəzərdə tutulur. "Əcnəbilər üçün Azərbaycan dili" dərs vəsaitləri dəstinin hazırlanmasına başlamaq üçün bizi ruhlandıran məhz bu müddəa olmuşdur.

Bu günə qədər əcnəbilər üçün Azərbaycan dili dərsliyinin hazırlanmasına çox cəhdlər edilmişdir. Azərbaycan dili ilə bağlı peşəkar dərsliklərdən birincisi Mirzə Kazımbəyin "Türk-Tatar (Azərbaycan) dilinin ümumi qrammatikası" kitabıdır. Bundan sonra Nəriman Nərimanov ruslar üçün Azərbaycan dili dərsliyi hazırlamış, lüğət tərtib etmişdir. Tanınmış dilçi alim professor Y.Seyidov tərəfindən ruslar üçün yazılan Azərbaycan dili dərsliyindən uzun müddət yeganə dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur.

Son dövrlərdə ingilis, rus, alman, fransız və digər dillərin əcnəbilərə tədrisi metodologiyasına əsaslanmaqla, müxtəlif təhsil müəssisələrində, o cümlədən, Azərbaycan Dillər Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan İqtisad Universitetində müxtəlif müəlliflər tərəfindən Azərbaycan dili dərslikləri yazılmış və indi də yazılmaqda davam edir. Böyük təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər Azərbaycan dilinin linqvo-psixoloji modelinə, morfoloji və sintaktik quruluşuna uyğun gələn və eyni zamanda, rəqəmsal-interaktiv formaya salınıb internetə qoyulması mümkün olan tək bir dərslik belə mövcud deyildir.

"Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi" işlənib hazırlandıqdan sonra onun tətbiqi yolu ilə AMEA Dilçilik İnstitutunun Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsində "Salam, Azərbaycan" ümumi adı altında əcnəbilər üçün Azərbaycan dili dərs vəsaitləri dəstinin yazılmasına başlanmışdır. Artıq 2 ildir ki, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin 6 əməkdaşı bu işlə məşğuldur.

Dilçilik İnstitutu çərçivəsində qrammatik materialların, oxu mətnlərinin, çalışma və lüğətlərin interaktiv formata salınması, rəqəmsal modellərin işlənməsi, lazımi keyfiyyətə malik audio və video materialların hazırlanması, mətn, səs və görüntülərin sinxronlaşdırılması üçün tələb olunan proqramçı, dizayner, rejissor, operator, ifaçı və digər mütəxəssislər, eləcə də, lazım gələn texniki təchizat yoxdur. Belə mütəxəssisləri kənardan cəlb etmək və texniki təchizatı satın almaq və ya kirayə götürmək üçün İnstitutun lazımi qədər maddi vəsaiti də mövcud deyildir. Bu səbəbdən hal-hazırda həmin dərs vəsaitləri dəstinin ilkin manual (kitab) forması hazırlanmaqdadır. Əgər "Layihənin büdcəsi" bölməsində qeyd edilən həcmdə maliyyə vəsaiti ayrılarsa, əlavə mütəxəssislər cəlb etməklə layihədə göstərilən mərhələlər üzrə "SALAM AZƏRBAYCAN" adlı interaktiv elektron dərsliklər dəstini tam şəkildə hazırlamaq mümkündür.

Layihədə həm əcnəbilər üçün "Salam Azərbaycan" adlı rəqəmsal və interaktiv dərs vəsaitləri dəstinin hazırlanması, həm onların elektron məkanda yerləşdirilməsi, həm də dil öyrənən şəxslərə hər cür şərait yaradan bu sistemin aktiv şəkildə idarə olunması nəzərdə tutulur.

Qeyd edək ki, bu layihədə Azərbaycan dilini rus və ingilis dilli bazasında öyrənən şəxslər üçün dərs vəsaitləri dəstinin hazırlanması nəzərdə tutulur. Layihənin xərclər smetasında hər yeni dil üçün müəyyən olunan məbləği ümumi xərclərə əlavə etməklə bu siyahıya istənilən dili və ya dilləri daxil etmək mümkündür.

Hazırlanacaq dərs vəsaitləri dəstinə A1, A2, B2, B2, C1, C2 səviyyələrinin hər biri üzrə aşağıdakı 5 vəsait olmaqla hər dil üzrə cəmi 30 vəsait daxildir:

1. Azərbaycan dilində oxu mətnləri,

2. Azərbaycan dilində çalışmalar,

3. Əcnəbi dildə qrammatik qaydalar,

4. Əcnəbi dildə çalışmalar,

5. Azərbaycanca-əcnəbi dildə və əcnəbi dildə-Azərbaycanca tematik lüğət.

Dərs vəsaitləri dəsti A1, A2, B2, B2, C1, C2 səviyyələrinə uyğun olaraq 6 mərhələdə hazırlanacaq, rəqəmsal və elektron formaya transformasiya olunacaq, əsas etibarilə dilin mənimsənilməsinə xidmət edən interaktiv mətn, audio və video materiallardan ibarət olacaqdır. Əcnəbi dillərdə verilən qrammatik şərhlər, eləcə də, Azərbaycan dilindəki oxu mətnləri - sinxron səs-yazı, sadəcə səs və eyni zamanda, sadəcə mətn kimi 3 fərqli formatda təqdim ediləcəkdir. Qrammatik çalışmalar interaktiv formaya salınacaq, lüğətlər avtomatik axtarış və səsli müşayiət sisteminə malik olacaqdır.

Dərs vəsaitləri dəsti elektron məkanda yerləşdirilərək idarə olunacaqdır. Distant formada (uzaq məsafədən) Azərbaycan dilini öyrənən şəxslərin bütün suallarına e-mail vasitəsilə cavab və məsləhətlər veriləcəkdir. Səviyyələr üzrə test keçiriləcək və müvəffəqiyyət qazanan şəxslərə həmin səviyyə üzrə SERTİFİKAT təqdim olunacaqdır.

A1 səviyyəsi üzrə testlər distant qaydada təşkil olunacaq və bu səviyyə üzrə uğur qazanan şəxslərin sertifikatı müvafiq indentifikasiya kodu verilməklə onların elektron ünvanına göndəriləcəkdir. A2, B1, B2, C1, C2 səviyyələri üzrə test və imtahanlar isə dil öyrənmə mərkəzində həyata keçiriləcək, uğur qazananlara müvafiq indentifikasiya kodu olan və xüsusi möhürlə təsdiqlənən sertifikat-diplom veriləcəkdir.

A1-A2 səviyyələri Azərbaycanda fiziki işlə məşğul olmaq, B1-B2 səviyyələri Azərbaycan dilində təhsil almaq və birbaşa sənədləşmə ilə bağlı olmayan zehni işlərdə işləmək hüququ verəcəkdir. C1-C2 səviyyəsi isə Azərbaycanın ali məktəblərinin Azərbaycan bölmələrində dərs demək və birbaşa sənədləşmə ilə bağlı olan işlər də daxil olmaqla istənilən işdə işləmək hüququ verəcəkdir.

Distant təhsil sisteminin idarə olunması, xüsusi cihaz və avadanlıqlarla təchiz etmək, əlavə kadr yerləri açmaq şərtilə AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin əməkdaşları tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Əcnəbilərin Azərbaycana gələrək dili əyani şəkildə öyrənməsini təmin etmək məqsədi ilə müstəqil təhsil korpusu və qonaq evi olan Mərkəzin yaradılması arzu olunandır. Respublika Prezidentinin Sərəncamında qeyd edildiyi kimi, "Ölkəmizi əcnəbi tələbələrə daha yaxından tanıtmaq, onların Azərbaycan cəmiyyətinə inteqrasiyasını asanlaşdırmaq və ölkəmizlə mənəvi bağlarını daha da möhkəmlətmək" çox vacibdir. Dil mühitində yaşamaq təhsilin keyfiyyətinə də müsbət təsir edəcəkdir. Bənzər qurumlar Türkiyə, Rusiya, Qazaxıstan, Amerika, Almaniya, Fransa və digər ölkələrdə uğurla fəaliyyət göstərir.

Azərbaycanın ali məktəblərində təhsil almaq istəyən şəxslərin 10 ay: sentyabr-iyul aylarında Mərkəzdə əyani şəkildə dil öyrənməsi məqsədəuyğundur. Respublikamızda yaşamaq və müxtəlif bölgələrimizə səyahət etmək bu şəxsləri Azərbaycanın əbədi dostlarına çevirə bilər.

Layihənin əsas məqsədi dünyanın istənilən nöqtəsində yaşayan və

1. Azərbaycan dilini bilməyən azərbaycanlıların,

2. Azərbaycan dilinə maraq göstərən,

3. Azərbaycanın ali məktəblərində bakalavr, magistr və ya doktorantura səviyyələri üzrə təhsil almağı nəzərdə tutan,

4. Azərbaycanda işləmək və ya yaşamaq istəyən əcnəbilərin rəqəmsal məkana (internetə) yerləşdirilimiş elektron və interaktiv dərsliklərdən, dərs vəsaitlərindən, audio və video materiallardan istifadə edərək distant (uzaqdan) təhsil yolu ilə Azərbaycan dilini öyrənməsini təmin etməkdir.

Əlavə məqsədlər isə:

5. Ümumilikdə Azərbaycanın və xüsusi olaraq Azərbaycan dilinin dünyada tanıdılması işinə xidmət etmək;

6. Azərbaycanın ədəbiyyatı, tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti haqqında məlumat vermək;

7. Azərbaycanın turizm imkanlarını, iqtisadi potensialını və milli brendlərini dünyaya tanıtmaq işinə dəstək vermək;

8. Azərbaycanın sülhsevər xarici siyasətini, multikultural köklərə əsaslanan milli siyasətini və onun tərkib hissəsi olan dil siyasətini təbliğ etməkdir.

Əsas məqsəd "Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi"nə əsaslanan dərs vəsaitləri dəstinin hazırlanması, rəqəmsallaşdırılması, interaktiv formaya salınması və internetə yerləşdirib idarə edilməsi yolu ilə əldə olunacaq. Əlavə məqsədlər isə dərs mövzuları üzrə hazırlanan və əsas dərs vəsaitləri ilə birlikdə internetə yerləşdirilən audio və video materiallar bazasında təmin ediləcəkdir.

Layihə altı ardıcıl icra mərhələsindən və dövri olaraq davam edən tətbiq və idarəetmə mərhələsindən ibarətdir. Nəzərdə tutulan kontingentlə layihənin icra müddəti 3 ildir. Tətbiq və idarə olunma mərhələsi isə mütəmadi olaraq davam edəcəkdir.

1. Layihənin icrasının birinci mərhələsində A1 səviyyəsinə daxil olan 8 dərsin materialları hazırlanır, o cümlədən 1) qrammatik materiallar şərh edilir və müvafiq dillərə tərcümə olunur, 2) onlara uyğun (adaptasiya olunmuş) və qismən də əvvəlki dərsləri təkrar edən oxu mətnləri hazırlanır, 3) hər yeni dərs üzrə (qismən əvvəlki dərsləri də təkrar etməyə yönələn) çalışmalar hazırlanır, 4) hər dərs üzrə lüğət tərtib edilir, bununla bərabər səviyyələr üzrə yekun lüğət də hazırlanır.

2. Layihənin icrasının ikinci mərhələsində eyni qayda ilə A2 səviyyəsinə daxil olan 8 dərsin 1) qrammatik materialları şərh edilir və müvafiq dillərə tərcümə olunur, 2) onlara uyğun (adaptasiya olunmuş) və qismən də əvvəlki dərsləri təkrar edən oxu mətnləri hazırlanır, 3) hər yeni dərs üzrə (qismən əvvəlki dərsləri də təkrar etməyə yönələn) çalışmalar hazırlanır, 4) hər dərs üzrə lüğət tərtib edilir, bununla bərabər səviyyələr üzrə yekun lüğət də hazırlanır.

DİQQƏT: Buraya qədər qeyd edilən işlər, artıq AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin əməkdaşlari tərəfindən yerinə yetirilmişdir.

Layihənin icrasının ikinci mərhələsində yuxarıda qeyd edilən işlərə paralel olaraq A1 səviyyəsinə daxil olan 8 dərsin rəqəmsallaşdırılıb interaktivləşdirilməsi prosesi həyata keçirilməldir: 1) qrammatik materiallar tərcümə edildiyi dildə audio-diktor versiyasına çevrilir, qrammatikanın şərhinə aid olan nümunələr rəqəmsallaşdırılıb interaktivləşdirilir və qrammatik materialın audio-diktor versiya ilə sinxronlaşdırılır, 2) dərslərə aid olan oxu mətlərinin yazılı formasından əlavə audio-diktor (səs) versiyası və sinxronlaşdırılmış forması da hazırlanır, 3) yazılı çalışmalar rəqəmsallaşdırılıb interaktiv şəklə salınır, səsli (saund) çalışmalar audio-interaktiv modula keçirilir, 4) həm dərslər üzrə lüğətə, həm də səviyyə üzrə yekun lüğətə daxil olan sözlər avtomatik axtarış sistemi və səsli müşayiət sistemi ilə təmin edilir.

Layihənin icrasının üç, dörd, beş və altıncı mərhələlərində də eyni qayda ilə ilkin yazılma və interaktivləşdirmə fəaliyyətləri həyata keçirilir.

Müvafiq maliyyə vəsaiti ayrılarsa, layihənin nəticələrinin tətbiqi və idarə olunması mərhələsi B1 səviyyəsinə paralel şəkildə başlaya bilər, yəni A1 və A2 səviyyələrini internetə yerləşdirib bu səviyyələr üzrə dilin öyrənilməsinə start vermək mümkündür. Bu fəaliyyət, eyni zamanda, hazırlanmaqda olan tam kursun reklamı və ya tanıdılması funksiyasını da yerinə yetirəcəkdir. Layihənin nəticələrinin tətbiqi və idarə olunması mərhələsi ən gec C1 səviyyəsinə paralel şəkildə başlanmalıdır.

Dünya praktikası belə deməyə əsas verir ki, dili sadəcə ünsiyyət məqsədi ilə öyrənən şəxslər B2 səviyyəsindən sonrakı səviyyələri öyrənməyə o qədər də maraq göstərmirlər. Bir qayda olaraq, C1 və C2 səviyyələrini peşəkarlar, yəni dilçi, tərcüməçi, jurnalist, diplomat və ya bu dildə dərs deyən, əsər yazan mütəxəssislər öyrənir.

Bu layıhə üzrə hazırlanan dərs vəsaitləri dəsti Azərbaycanın ali məktəblərində bakalavr, magistr və doktorantura səviyyələrində təhsil almaq istəyən əcnəbilər üçün nəzərdə tutulur. Azərbaycanda işləmək istəyən şəxslər, eləcə də yaşlılar və uşaqlar üçün nəzərdə tutulan sadələşdirilmiş vəsaitlər dəsti, mövcud dərs vəsaitlərinin müəyyən qədər ixtisar edilməsi və dəyişdirilməsi yolu ilə daha sonra hazırlanacaqdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 iyul 2018-ci il tarixli "Azərbaycan dilinin elektron məkanda daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında Sərəncamı" işığında AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tərəfindən verilən aşağıdakı Təkliflər beynəlxalq təcrübə, habelə, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi əsasında dəyərləndirilmiş və belə bir nəticəyə gəlinmişdir ki, bu tədbirləri "Əcnəbilər üçün Azərbaycan dilinin elektron platforması" layihəsinin tərkib hissəsi kimi icra etmək məqsədəuyğundur:

1. Azərbaycan dilini öyrənmək istəyən əcnəbilər üçün "Salam Azərbaycan" adlı elektron və interaktiv dərs vəsaitləri dəstinin hazırlanması, rəqəmsal formada internetə yerləşdirilməsi və daim təkmilləşdirilərək idarə olunması zəruridir (İnternet məkanına yerləşdirilən bu elektron və interaktiv dərs vəsaitləri dəsti dünyanın istənilən yerində yaşayan insanların distant formada Azərbaycan dilini öyrənməsinə imkan və şərait yaradacaqdır. Azərbaycan dilinin özünəməxsus cəhətlərini nəzərə almaqla hazırlanan bu dərs vəsaitləri dəsti 2011-ci ildə Azərbaycanda işlənib hazırlanmış "Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi"nə əsaslanır).

2. Azərbaycan dilini dünyada həm təbliğ və tədris edən, həm də, ölkəyə gələn əcnəbilərə öyrədən, respublikadakı dil situasiyasına və dilin daxili inkişafına nəzarət edib istiqamət verən, dil siyasətinin müəyyən olunması və tətbiqi işində hökumətə tövsiyələr verən və dövlət tərəfindən müəyyən edilən direktivlər istiqamətində fəaliyyət göstərən yeni bir struktur vahidinin yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Belə bir qurumun yaradılması təhsil almaq və işləmək məqsədi ilə ölkəyə gələn əcnəbilərin Azərbaycan dilini öyrənməsinə yardım etməklə yanaşı, bu ad altında ölkəyə gəlib arzuolunmaz fəaliyyətlərlə məşğul olan şəxslərin də bir mərkəz ətrafında toplanıb nəzarətdə saxlanılmasını asanlaşdıra bilər (Türkiyədə TÖMER, Qazaxıstanda "Sosiolinqvistika İnstitutu", Rusiyada "Rus Dili İnstitutu", İngiltərə, Fransa, Almaniya və digər ölkələrdə fəaliyyət göstərən çoxsaylı bənzər qurumların qazandığı uğurlar belə bir struktur vahidinin Azərbaycanda da yaradılmasının məqsədəuyuğun olduğunu söyləməyə əsas verir. Bu yeni struktur "Salam Azərbaycan" dil öyrənmə mərkəzi adlandırıla bildiyi kimi, Fransa modelinə uyğun "Azərbaycan Dili Mərkəzi", Rusiya modelinə uyğun "Azərbaycan Dili İnstitutu", Qazaxıstan modelinə uyğun "Azərbaycan Sosiolinqvistika İnstitutu" və ya onların hamısından fərqli şəkildə "Azərbaycan Sosiolinqvistika və Dil Siyasəti İnstitutu" adı altında yaradıla bilər).

3. Azərbaycan dilinin elektron korpusunun yaradılması, eləcə də, Azərbaycan reallığı, dövlət siyasəti, milli siyasət və dil siyasəti, elm və mədəniyyət, iqtisadi və turizm potensialı haqqında həm Azərbaycan dilində, həm də, əcnəbi dillərdə informasiyanın internetdə yayılması zəruridir (Azərbaycan dilinin elektron korpusunun bir mərkəz ətrafında yaradılması məqsədəuyğundur. Əsas fəaliyyətləri elmi, bədii və publisistik mətn yaratmaq olan bütün qurumlar həmin mətnləri redaktə və korrektə olunmuş formada və vahid texniki standartlara uyğun şəkildə dilin elektron korpusunun yaradılması üçün məsul olan quruma təqdim edərlərsə, bu, Azərbaycan dilinin elektron korpusunun yaradılması prosesinə böyük təkan verər və bu vacib işi sürətləndirə bilər).

Mayıl ƏSGƏROV

Filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsinin müdiri

525-ci qəzet.-2018.-14 sentyabr.-S.7.