Laylalarımız: müqəddəs duyğular, ülvi arzular

Folklorda geniş yer almış laylalar taleyin insana bəxş etdiyi insan üçün uzun, zaman üçün qısa ömür yolunda eşitdiyi ilk ilahi, ilk ruh nəğməsidir.

"Beşik nəğməsi", "beşikbaşı", "ninni", "arzulama" adları da verilən laylalar bir insan övladının özü və gələcəyi haqqında eşitdiyi ilk tərif və təqdirdir. İnsanın insana olan ən təmənnasız, ən təmiz, ülvi və təkrarsız duyğularının daşıyıcısı olan qadın-ana elə həmin duyğulardan qaynaqlanan və ən az bu duyğular qədər saf arzularını balasına - öz ciyərparasına, canının bir hissəsinə, gələcəyinə (əslində davamına) layla vasitəsilə çatdırır. Layla körpəsi ilə ünsiyyətdə olan ananın içindən süzülüb gələn həzinliyin, analığın bəxş etdiyi sonsuz qürur və həyəcanın ifadə şəklidir və heç şübhəsiz, ananın körpəsinə dünyaya gəlməsinə görə minnətdarlığından qaynaqlanır.

Xalq arasında belə bir deyim var: "Heç kim laylada balasına qarğış eləməz". Yəni layla deyən ana qanı ilə can verdiyi, südü ilə bəslədiyi balasına bu nəğmədə mütləq şəkildə gözəl duyğularını ifadə edir, alqış edir, ona uzun və sağlam ömür, dünyanın naz-nemətini, xoş gələcək və s. arzulayır. Layla ümiddir, layla arzudur, layla xəyalın uçuşudur və bu xəyalda bəlkə də ananın öz həyatında əlçatmaz olan hər şey - arzu olaraq yığılıb qalmışların hamısı küll halında yenidən bəyaz buludların üzərindən, göylərin yeddinci qatından əl eləməyə başlayır. Bu zaman uğursuzluqlar və məğlubiyyətlər sanki unudulur. Ana balası ilə bərabər yenidən arzulamağa, xəyal etməyə, yaşamağa başlayır.

Layla mənəvi aləmimizin - iç dünyamızın şah nəğməsidir. Çünki layla hər bir körpə üçün ən doğma olan varlığın - ananın səsi ilə - ən gözəl səslə sonsuz və mərhəm bir bağlılığın ifadəsi kimi ruhumuza axır. Əslində, zamanla çoxları anasının layla oxumasını xatırlaya bilmir, lakin hər kəsin həyatı, heç şübhəsiz, ananın layla oxuyarkən keçirdiyi ruh halına uyğun şəkildə köklənir. Layla kövrək duyğulardan qaynaqlandığından eyni kövrəkliyi hər dəfə layla adı dilə gələndə, layla sədası eşidiləndə yenidən yaşamış oluruq.

Bəs layla deyən anada körpəsinin gələcək taleyini kodlaşdıra biləcəyinə inam haradandı? Axı ana beşik başında öz arzularının baş tutacağına sözsüz inanır, gecəni yuxusuz qalıb, mışıl-mışıl yatan qızılgül qoxulu balasının keşiyini səhərədək gözünü qırpmadan çəkəcəyinə inandığı kimi inanır. Ana "yuxusuna daş bağlayan" balası üçün arzuladığı kimi, hər kəlməsində, hər misrasında hələ dil qanmayan balasına öz sevgisinin böyüklüyündən də söz açır, ona bu müqəddəs duyğuların anlamını hər fürsətdə açıqlamağa çalışır. Ana və övlad arasında olan qırılmaz mənəvi bağlılığın bünövrəsi məhz layla vasitəsilə qoyulur.

Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, layla bütöv xalqın dünyagörüşünün - millətin yaradıcısı olan anaların yaşam fəlsəfəsinin ifadəsidir, insanın insana qarşı duyduğu ən təmiz hisslərin himnidir. Layla-bayatılarda dilə gətirilən övlad həsrəti, sonsuz olmağın insan taleyindəki rolu dastanlarımızdan gəlmə qara çadıra göndərilənlərin - övladsızların tanrı tərəfindən qarğanması məsələsi ilə səsləşmiş olur:

Layla de, dolan ölməz,

Hər rəngi solan ölməz.

Sonsuzluq yaman şeydi,

Balası olan ölməz.

Təsvirdən aydın olur ki, kimin övladı yoxdursa, xalqın gözündə, təsəvvürlərində ölmüş kimidir, övlad hər insana qismən də olsa yaşamaq, varlığını sabaha daşımaq, valideyinin çırağını sönməyə qoymamaq, onun həyatında tamamlamağa vaxt tapmadıqlarını tamamlamaq üçün verilmiş bir ərməğandır, tanrı payıdır və o paydan məhrum olanlar yaradanın sevimli qulu olmaq - bu ərmağana sahib olmaq üçün tanrının qatında məqbul olan işlər görməlidirlər.

Təndirimin badına,

Çörək yapdım adına.

Bədnəzərdən uzaq ol,

Tanrı yetsin dadına.

Burada bəzi bölgələrimizdə hələ də saxlanılan əhd, niyyət etmə ilə bağlı qədim adətlərimizin izi aydın şəkildə görünməkdir. Nəzir-niyazla ələ düşən, dünyaya gəlməsi uzun zaman arzu olunan, yaxud da xəstəlikdən əziyyət çəkən bir övlad üçün qurbanlıq kəsilməsi ilə bərabər, analar və nənələr müəyyən yaşa qədər (əsasən yeddi, on yaş, yaxud da ailə quranadək) çörək yapıb, müəyyən şirniyyatlar bişirib, halva çalıb camaata, qohum-qonşuya paylamağı əhd - niyyət edirlər. Bu adətdə əhdi - diləyi yerinə yetdiyinə görə tanrıya şükranlıqla yanaşı, malından bir hissəni başqaları, xüsusilə ehtiyacı olanlarla - yetim-yesirlə paylaşmaq kimi bir toplum üçün çox faydalı hal da əks olunur.

Laylalarımızda ifadə olunan ana sevgisinin hüdudsuzluğu, mübaliğəli deyim diqqətimizi çəkir, ananın balasının bütün çatışmazlıqlarını sağlam məntiqlə dərk etdiyi anlarda belə sevgisinin əskilməməsi, kiçilməməsi şirin bir dillə ifadə olunur:

Çaydı, dənizdi,

Quldu, kənizdi.

Balam hər nədi,

Mənə əzizdi.

Bu qəbildən olan nümunələri oxuduqca yazma-oxuma bilməyən, həyatı "ev işi-paltar tikişi" çərçivəsində keçən "bisavad" anaların içərisinə sivilizasiyanın min bir yeniliyi daxil olmayan "dar" dünyasında sevgi haqqında sabitləşmiş təsəvvürlərinə - gerçək sevginin bütün səhvlərini bilə-bilə birini qəbul etməklə bağlı inamına heyrətlənməyə bilmirsən. Başqa bir maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, analar laylalarda haradasa etiraf edirlər ki, ananın övlada olan sevgisi ilə övladın anaya olan sevgisi müqayisə oluna bilməz:

Maral gəzər talasın,

Üzər gülün, lalasın.

Mən balamı istərəm,

Balam istər balasın.

Laylalar içərisində ananın körpəsini yatırması, bəzən isə çox yatan körpəni yuxudan oyatması üçün söylənilən nümunələrə daha çox rast gəlinir. Ana hər iki halda narahatdır, körpə yatmayanda da, çox yatanda da. Bəzən belə nümunələrdə ana körpəni onu yuxusuz qoyduğuna, beşiyi yellətməkdən yorulmasına və s. görə yüngülcə məzəmmət edir, gileylənir. Lakin elə hallar olur ki, laylalar birbaşa övladını tək böyüdən, balasını tək dərd ortağı hesab edən, bütün ümidlərini övladının gələcəyinə, xoş iqbalına bağlayan ananın niskil dolu qəlbinin bir fəryadı kimi də səslənir:

Layla dedim, yat dedim,

Yuxuna bal qat dedim.

Atan getdi, gəlmədi,

Sən atana çat dedim.

Göründüyü kimi, bu nümunədə bir neçə məzmun xətti izlənilir, hiss olunur ki, ananın övladını yatırmaqdan daha böyük dərdi var. Eyni zamanda, burada bir arzulama xətti də yer almışdır.

Lay-lay, əməyim lay-lay,

Duzum, çörəyim, lay-lay.

Dönsə də dilim dönər,

Dönməz ürəyim, lay-lay

- nümunəsində ana fədakarlığının və sevgisinin ifadəsində daha maraqlı bir priyom seçilir, balasının hansısa hərəkətindən inciyən ana bütün qəlbi ilə inanır ki, övladının səhvləri onu nə qədər ağrıtsa da, ana qəlbi əfv etməyə, bağışlamağa daha çox meyillidir. Təsadüfi deyil ki, xalq arasında belə bir deyim də formalaşmışdır: "Ananın qarğışı da bala üçün alqış olar" və yaxud da bir xalq əfsanəsində göstərilir ki, gəlinin istəyi ilə anasının ürəyini çıxaran oğulun ayağı meşədə kötüyə ilişib yıxılanda ana ürəyi sızıldamağa başlayır, onu canından eləyən balasının halına acıyır. Deməli, xalq inanır ki, ana qəlbi hər çür pisliyi əfv etməyə qadirdir.

Laylaların böyük bir qismi arzulama xarakteri daşıyır, analar övladlarına ilk növbədə möhkəm can sağlığı arzulayırlar, bunun üçün tanrıya dua edir, qurban deyir, balasına pis niyyətlə, kəc gözlə baxanlara qarğış və nifrin ünvanlayır. Bəzi layla nümunələrində xalqın uzun zaman ərzində göz dəyməsi, nəhs niyyətlə bağlı formalaşmış mövhumatçı inamının necə dərin köklərə malik olduğu aydın şəkildə görünür:

Üzərliksən, havasan,

Hər bir dərdə davasan.

Balama kəc baxanın

Gözlərini ovasan.

Laylada analarımız övladına ayaq açıb-gəzmək, dil açıb-danışmaq, gülmək, oynamaq, "at minən çağ"a çatmaq, toy, övlad sahibi olmaq... arzulayır. Sadalananlar hamısı insan həyatı üçün olduqca önəmli mərhələlərdir, lakin bir məsələ üzərində dayanmaq vacib olardı ki, xalq arasından çıxan ana hansısa peşə, mənsəb, iş, vəzifə və mövqe sahibi olmaqla bağlı arzuları dilə gətirmir. Nədənsə laylalarımızda çox az-az hallarda xalqın gözündə ucalmaq, millətin fəxri olmaq, insanlığa fayda vermək, insanları sevmək kimi nəsihətlər, ümumbəşəri istəklər az səslənir. Daha gənc yaşlarımda düşünürdüm ki, niyə toy bu qədər əhəmiyyət daşımalıdır ki? Niyə laylada ana övladı üçün daha "vacib" diləklərini səsləndirmir? Əvəzində hər fürsətdə övladının toyunu görməkdən söz açır. Mənəvi ekologiyanın pozulduğu, ailə dəyərlərinin aşındığı bir cəmiyyətdə yaşadığıma əmin olduqdan sonra bir çox məsələlər kimi bu məsələyə münasibətimdə də köklü dəyişikliklər yarandı. Kiçik bir toplumun yükünü çəkə bilməyən - ailəyə sahiblənə bilməyən layiqli bir vətəndaş ola bilməz. Deməli, ailə Azərbaycan gerçəkliyində hər bir insan üçün keçilməsi mütləq olan şərəfli və arzuolunan həyat pilləsidir.

Təbii ki, xalqımızın mental təsəvvürlərində ailə özünəməxsus nizam və qanunlara malik olan bir birlikdir ki, o, hər kəs üçün vacibdir, həm nəsil artırmaq, həm ömrünü bir məqsədlə bağlamaq, eyni zamanda, həyatını şirini və acısıyla bərabər başqa birisi ilə paylaşmaq üçün.

Azərbaycan anasının toy arzusu sadəcə şənlik və şadyanalıq istəyi deyil, balasına ünvanlanan həyatını kiminləsə bağlamaq, paylaşmaq, gələcəkdə nəslini davam etdirmək diləyidir. Bu arzuda yenə də ananın övladı üçün gizli nigarançılığı da ifadəsini tapıb. Ana ona görə toy arzulayır ki, bir zaman özü dünyadan köçdükdə balası tək qalmasın:

Əlində var hanası,

Qulağında tanası.

Bir toyunu görəydim,

Olaydım bəy anası.

Heç şübhəsiz, toy edən - ailə quran insan istər fiziki, istərsə də mənəvi kamilliyə çatmalıdır. Və bu kamillik o həddə olmalıdır ki, evlənən şəxs (bəy, ya gəlin - fərq etməz) bir toplumun ən kiçik və ən əhəmiyyətli həlqələrindən olan ailənin onun çiyinlərinə qoyduğu məsuliyyət və cavabdehlik yükünü layiqincə daşıya bilsin. Həmin məsuliyyətin yetərincə dərk olunması bəlkə də ana laylası ilə həyatın ən önəmli mərhələsinə atılan ilk addım - toy haqqında təlqindən başlanır. Odur ki, qloballaşan dünyada milli varlığımızı tam halında qoruyub saxlamamız üçün dərindən-dərin məna yükünə malik laylalarımıza qayıtmağa böyük ehtiyac var.

Pakizə ZAKİROVA

525-ci qəzet 2018.- 20 sentyabr.- S.8.