AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ 2018-Cİ İLİ - AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLİ ELAN ETMİŞDİR

Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın elan edilməsinin 100 ilinin 23 ayı müstəqillik, 71 ili istila-fasilə dövrüdür. Vətəni tərk edib mühacirət həyatı yaşayan mücahidlər müstəqilliyin yenidən qələbəsi uğrunda mübarizələrini qətiyyətlə davam etdirmişlər. Mühacirət mətbuatı bu, istila-fasilə dövrünün canlı salnaməsidir. Nəzərdən keçirək.

MİLLİYYƏT MƏBDƏİNİN (PRİNSİPİNİN) AVROPADA QƏLƏBƏSİ

Azəri Gənclər Birligi yığıncağında M.Ə.Rəsulzadənin mühazirəsi

V

Cahan Hərbinin Təsiri

Buraya qədər söylədiklərimizə məmul (gözlənilən) xatiməyi əlavə etmədən əvvəl cahan hərbinin milliyyət məsələsi üzərindəki təsirini qeyd edəlim.

Hərbi-Ümumi milli vəhdətlərini (birliklərini) təkmil ilə cahanı kəndi nüfuz və istilaları altına almaq istəyən Avropa millətlərinin iqtisadi və siyasi mübarizə-sindən çıxmış, heyəti-ümumiyyəsi ilə 2 böyük və dəhşətli dövlətlər zümrəsi təşkil edən bu qüvvətlərin toquşmasından doğan hadisələr, əskidən bəri hürriyyət və istiqlal kəsbinə amədə məhkum millətlərə xilas gününün yaxınlaşmaq üzrə olduğu haqqında böyük ümidlər vermişdi. Hərbi-Ümumiyə girən dövlətlərin nihayi zəfəri yalnız bizzat haiz olduqları maddi və mənəvi qüvvətlərindən degil, bir qədər də idarə və əsarətləri altında bulundurduqları məhkum dövlətlərin şu və bu yolda vəziyyət almalarından asılı idi. Bu zərurəti hiss edən dövlətlər məfkurəvi mübarizələrinə milliyyət düsturlarını vəz eyləmiş və bu düsturdan əzəmi surətdə istifadə etmək üçün tərəfeyn bütün məharətini sərf etmişdi. Daha hərb başlar-başlamaz, tərəfeyndən hansı ki qalib gəlirsə-gəlsin, məsələ Lehistanın kəsbi-hürriyyət və istiqlal edəcəginə bir qənaət gəlmişdi. Çünki bu prinsip həm ittifaq həm etilaf zümrəsinə mənsub dövlətlər tərəfindən müsbət bir surətdə elan edilib verilmişdi. Çar Rusiyası belə elani-hərbi mütəaqib Lehistana muxtariyyəti-idarə veriləcəgi elan ediliyordu. Məşhur sözdür, deyərlər ki, Almaniyayı yıxan qüvvət Verden müdafiələrindən ziyadə Vilsonun məşhur prinsipləri olmuşdur. Vilson prinsipləri miyanında yer bulan milliyyət məsələsinin surəti həllinə aid olan maddə, Amerika Rəisi Cümhuri tərəfindən düşünülməmiş, biləks Avropa əfkari-ümumiyyəsində bilxassə yer etmiş bulunan ümdə Vilson prinsiplərinə bir aynaya əks edər kibi əks etmişdi. 14 maddəsi ilə adəta yeni zaman peyğəmbəri şan və şöhrəti ilə bir zaman kürreyi-ərz üzərindəki bağrı yanıq bütün millətlərin ümidgahını təşkil edən Vilson, bütün bir hörmət və təzimatı zamanın ən böyük həqiqətini təşkil edən bir şüarı, Amerika dövləti kibi əzim bir dövlətin məsul adamı sifətilə elan etməsinə mədyundu (minnətdardır).

Hərb bitdi. Versal sülhü əqd edildi. Millətlər Cəmiyyəti təşəkkül etdi. Gözü-müzün önündəki tətbiqat ilə Vilson prinsiplərindəki nəzəriyyat arasında fərq çoxdur. Bu fərqi ən əvvəl qeyd edən Vilsonun kəndi məmləkəti oldu. Amerika, Versal sülhü ilə səlaha degil, yeni fəsada atılan Avropa işlərinə qarışmaq istəmədi, nə Versal sülhünü təsdiq etdi, nə də Millətlər Cəmiyyətinə girdi.

Versal sülhünü nə qədər tənqid etsək, Millətlər Cəmiyyətini nə qədər naqis bulsaq da, Avropa hərbinin nəticəsində, Avropada milliyyət məsələsinin şu və ya bu şəkildə olsun həll edilmiş olduğunu təqdir etməliyiz. Avropa hərbi Avropadakı qeyri milli dövlətlərin, müxtəlif millətlərdən təşəkkül imperatorluqların zəvalı ilə nəticə-pəzir oldu. Avstriya parçalandı, deyəlim ki, məğlub oldu. Rusiya da parçalandı. Onu da növ ümuma məğlub görəlim. Məsələyi bununla izah edəlim. Almaniyaya nə dersiniz?! Qaliblərin bütün qeyz və kini, ən müdhiş və mühlik zərbələri ona mütəvəcceh ikən və zəfər səmərələrini iqtitaf (faydalanmaq) üçün də başçılıq edən fransız şovinistlərinin bütün himməti onu parçalamağa məsruf ikən, Almaniya parçalanmadı, biləks Avstriyanın Almaniya ilə birləşməsi pək möhtəməl!..

Müharibədən əvvəlki Avropa xəritəsi ilə sonrakı Avropa xəritəsinə diqqət edilirsə, mövcud bəzi haqsızlıqlarla bərabər, milliyyət məsləsinin bu qitədə surəti ümumiyyədə həll edilmiş olduğu görülür.

Rəsulzadə Məhəmməd Əmin

“Yeni Qafqasiya”, 1 nisan (aprel) 1927, №13

İNQİLAB NƏĞMƏLƏRİ, YAXUD HƏBSXANA ŞEİRLƏRİ

Təkrara lüzum yoxdur ki, Azərbaycan gəncligi 28 Mayıs “İstiqlal Bəyannaməsi”nin elan günündən və bilxassə bu istiqlalın düçar olduğu məşum (uğursuz) fasilədən etibarən hər gün daha ziyadə bir əzim və fədakarlıqla mücadiləyə girişmişdir.

Digər millətlərdə olduğu kibi Azərbaycanda da qanlı istiqlal yoluna girən gənclikdə böyük bir inqilab ruhu tərbiyə olunuyor. Bu ruhun nə kibi əlamət və təzahürata malik olduğunu göstərən vəsiqə və vaqeələr ara-sıra “Yeni Qafqasiya” səhifələrinə keçiyor. Fəqət bu səhifələrdə səbt (qeyd) edə bildigimiz “sətirlər” hər halda həqiqi həyatı təsvir edə bilməkdən çox uzaqdır. Qanlı “Çeka” idarəsinin qaranlıq vəhşəti altında cərəyan edən mücadilə, bütün səfahət və ənənatı ilə yalnız bu zülmət pərdəsinin əbədiyyən Azərbaycan üfüqlərindən qaldırılacağı zaman həqqiylə təsvir edilə bilir.

Məəmafih cahan tarixində digər misli görülməyən bir zülüm və vəhşət idarəsindən, bir fürsət bularaq bizə qədər gələn mütəfərriq (dağınıq) məlumat dəxi milliyyət və istiqlal namına cərəyan edən şanlı mücadilənin nə kibi bir ruh və iman ilə məşbu olduğunu göstərməkdədir.

Məmləkətdən aldığımız bir məktub içərisində bizə bəzi şeir parçaları göndər-miş, dərcini rica etmişlərdir. Məktubun bu şeir parçalarına təəllüq edən (aid olan) qismində deyiliyor ki:

“Bugünki istiqlal mübarizələri bulunan Azəri gəncliginin ruhu və həyəcanı haqqında bir fikir verdirə bilmək ümidi ilə həbslər əsnasında “Çeka”da bulunduğumuz sıralarda, yazılan bir qaç şeir parçalarını sizə göndəriyoram. Göndərdigim parçalar içərisində qəvaidi-ədəbiyyə nöqteyi-nəzərindən pozuqları çox isə də, bəncə bunlar şeir degil, istila idarəsinə qarşı hərimi (qayəsi) səmimiyyətən qopan birər fəryaddan ibarətdir və əsil qiymətləri də bundadır. Azərbaycanımızın istiqlaliyyəti uğrunda istilaçı rus bolşeviklərinə qarşı davam etdirdigimiz mücadilədən doğan bu ədəbiyyatın gələcəkdə mükəmməlləşərək ədəbiyyat tariximizin səhifələrini təzyin edəcəginə (zinətləndirəcəginə) heç şübhə edilməsin. Vaxtilə 15-ci Lüdoviqə qədər fransız ədəbiyyatının bəzəyi olan, Almaniyada alman istixlas cəmiyyəti tərəfindən fransız istilaçılara qarşı yürüdülən mücadilədən doğan, Lehistanın (Polşanın) ruslarla çarpışmasından qopan inqilab ədəbiyyatı, eyni tarixi soiqlərlə (keyfiyyətlərlə), Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini də hissəsiz buraxamazdı”...

İşbu məktuba məlfuf (qoyulmuş) parça içərisində “qəvaidi ədəbiyyə”yə uyğun olanları da olmayanları da vardır. Nitəkim ruh və ifadə etibarı ilə həzin təsiri ifadə edən növhə ilə bərabər, intiqam atəşi ilə coşan həmasətnamələr (cəsarət, igidlik, şücaətnamələr) də vardır. Bunlardan bir qaç parçasını, nümunə olmaq üzrə aşağıda dərc ediyoruz:

İşdə məmləkətin əsarət zəncirində əzildigini görüb də qəlbi yanan həssas və lirik bir şair ki, “əllərinin bağlılığından” şikayətlə “elləri çağırıyor”:

Ay ellər

Hanı yaz mövsümü gülüm, çiçəgim,

Tez düşdü yurduma xəzan, ay ellər!

Bən yaza bilmədim əllərim bağlı,

Yoxmu bir dərdimi yazan, ay ellər!

Təəssür (qəm, kədər) və təəllümdən (heyifsilənmədən) ağlayan şair “Neylim” deyə dərdini anlatıyor və ağlamaqda haqlı olduğunu isbat etmək istiyor:

Dedilər cavanlıq göz yaşı sevməz,

Biçarə gönlümün dərdi var neylim!

Çıxmaq istərkən nuri-dildarə

Quldurlar əsamı çaldılar neylim!

Dərdim çox böyükdür etməyin sual,

İllərcə yürüdüm, yollarım qumsal,

Buldum sevgilimi, gəldilər dərhal

Cananı əlimdən aldılar neylim.

Qəlbimə söylədim üsyan et, bağır,

Bulunmayan haqqı imdada çağır.

Baxtım ki haqqın da vicdanı ağır

Bu insanlar kibi ruhu kar neylim.

Barı sən gəl dedim, dinləyib bir az,

Ey vəfalı qələm dərdimi gəl yaz.

Gəldi bir çirkin əl, söylədi olmaz.

Dinləyənlər bəni gec duyar, neylim!

Söylə Allah üçün budamı bir haq!

Dərdli bir qəlb üçün ağlamaq yasaq!

Bu cansız ölkədə canandan iraq!

Hıçqırıqlar bəni boğar, neylim!

“Çeka”nın hökmran olduğu məmləkətdə ağlamaq da yasaqdır, yazmaq da. Buraya nəql etdigimiz yazıların belə sahibləri kəşf edilirsə cəzaları mühəqqəq ölüm olmasa da, həbs və ya sürgündür.

Bakı “Çeka”sındakı məhbuslardan birisi “Neçün yazmıyorsan?” sualı ilə kəndisinə xitab edən məchul digər birisinə cavab olmaq üzrə “Yazma!” ünvanı ilə bir şeir yazmışdır. O parçayı burada nəql ediyoruz:

Yazma!

Görüyorum, qanlı qaranlıqların

Ölümdən yapdığı qorxunc bir varlıq

Zülmə baş əgdirən alçaqlıqların

Elləri gömdügü dərin məzarlıq,

Qumlarında öksüz qanları sızar,

Bənligimi gömmək üçün məzarçı

Qazmada toprağa bir yeni məzar...

Hayqırmaq istədim: “Məzarçı qazma,

Qazma yaşıyoram ölməmişəm, bən!

Qəlbim, qanım sıcaqdır səninkindən

Ümidim böyükdür, gömülməz, qazma!

Kiçikdir bənimçin aldığın ölçün,

Nafilə yorulma... göy yerə sığmaz!”

Ancaq...

Susdurur səsimi qaranlıqların

Qan köpürən öksürüklü nəfəsi...

Canlıdır afaqı bir bayquş səsi

Acı çığrıltıyla bağırır “Yazma!..”

Digər bir məhbus da “Yazma” şairinə şöylə müqabilədə bulunuyor:

Yaz!

Üfüqdə duyulan bayquşun səsi

Qulaqlar çinlədər, ruhlar xırpalar

Qaranlığın qan donduran nəfəsi

Bəzən bizi belə qorxuya salar.

Əvət, söylədigin alçaq qatillər

Hər yerə soxular, hər yeri gəzər,

Dedigin qan tökən insafsız əllər

Yıxar, yaxar, boğar, yıxtırar, əzər

Bilki hər şey yapar, fəqət o şeytan

Bir cənnət var, orda bir şey yapamaz,

O cənnət ideal, varlığı iman

İman olan yerdə şeytan yaşamaz!

Od oğullarında ulu iman var

İmanla şənlənən yaşıl baxçalar

İçinə şeytanlar ayaq basamaz!

Duymaqçün baxçada bülbül səsini

Dinlərkən bayquşun mənhus nəfəsini

Bütün varlığımla söylüyoram: Yaz!..

İştə “Qartal” namı müstəar (alınma) ləqəblə yazan digər bir məhbus da “Qanlı bəşərə” meydan oxuyor:

Bəsdi, yandırma bəni zülm ilə ey qanlı bəşər,

Bənə qəlbimdəki kin atəşi əlbəttə yetər!

Çox qıcırdatma saqın leş dağıdan dişlərini!

Çək də o, qan qurumuş kirli olan əllərini,

Çək dedim xırpalama bəsdi yetər ki bu qədər

Dağıdıb parçaladın, köksümü alçaq canavar,

Yaramazsan bənim iman yatağı qəlbimə sən

Bəlkə bən məhv olaram sarsılmaz vicdanım.

Bunu əmr etdi bana, hörmətli yasam - “Quranım”

O böyük Türk elinin oğlu ölər, yeltənməz!

Çeynənir kəndisi, vicdanı onun çeynənməz!

Vicdanlarının degil, vücudlarının çeynəndigini tərcih edən bu gənclər şəhid düşən arkadaşlarına qibtə ediyorlar. İştə istiqlal yolunda şəhid düşən arkadaşı “Seymur”a yazdığı mərsiyəyi “Bay” namı müsəarı ilə imza edən bir gənc atidəki qitə ilə bitiriyor:

Məzarın başında istiqlal günü

Yapılacaq azadlığın dügünü

Dilərəm Tanrıdan bən də o günü

Olaydım yanında həp yatan Seymur!..

Üslub və ifadələrindən yeni üsuli-tədris və məktəbin məhsulu olduqları aşikar olan bu gənclər kibi, əski klassiq şeir və tərbiyənin təhti-təsirində bulunan “ixtiyar” məhbuslar da vardır ki, həyəcanlarında fəlakət arkadaşları gənclərdən heç də geri degildirlər. İştə bu mücərrəb (sınanmış) mücahid tipini göstərən bir əsər:

İllərilə “Çeka”da qalsam əgər ar degil,

“Çeka” ərbabına yalvarmağa razı degiləm.

Nə qədər cövrü-cəfa etsə də minnətdi bana,

Fikrim üstə əziləm, gər sögüləm, həm dögüləm.

Zalimin zülmü nə qədr olsa da bən tab edərəm,

Etməsin zənni ki, bir zərrə yolumdan çəkiləm.

Degiləm mumi ki, hər əldə oyuncaq olum.

Bir qədər sıxmaq ilə sağa-sola bən əgiləm,

Çəligəm bən, bunu inkar edəməz bir kimsə

Degiləm şişə ki bir zərbə ilə bən əziləm.

Aç gözün, yaxşı tanı, ey vətənin cəlladı,

Degiləm köhnə xaraba ki əlinlə söküləm.

Bənim ol müshəfi-natiq ki bükülməz vərəqim.

Tanı Türk oğlunu, ey qatili-millət Bağırov,

Olmaram sən kibi tarixdə daim söyüləm.

İştə 28 Mayıs Bəyannaməsində mündəric böyük istiqlal şairinin qüdsiyyət və ülviyyəti yolunda amansız ölümə varıncaya qədər hər dürlü işkəncə, iztirab və məhrumiyyətləri sevə-sevə qəbul edən fədakar mücahidlər ki, məfkurənin yalnız əiz və müqəddəs qurbanları olmaqla qalmıyor, eyni zamanda, böyük cidalın ədəbiyyatını da yapıyorlar!

Böylə fədakar və idealist bir nəsil yetişdirən Azərbaycanın təkrar müqəddəs istiqlalına qovuşacağını kim inkar edər?!.

Yaşasın istiqlalçı Azərbaycan Türk gəncliyi! Yaşasın İstiqlal!..

Azəri (M.Ə.Rəsulzadə)

“Yeni Qafqasiya”, 28 Mayıs 1927, №17

Müshəf - Quranın adlarından biri

ÜÇÜNCÜ İL BAŞINDA

Mücadiləmizin 3-cü ilinə giriyoruz. Önümüzdəki yeni ildə yapacağımız nəşriy-yatın ümumi proğramı 2 ildən bəri təqib etdigimiz proğramın eynidir.

Bu proğramı burada xülasətən təkrar edəcək olursaq atidəki maddələri oxuruz:

1 - “Yeni Qafqasiya” milliyyətçi, radikal və demokratdır.

2 - “Yeni Qafqasiya” türkçüdür: türklərin harsi təarüflərini (tanışlığını), mədəni irtibatlarını, mənəvi vəhdət və istiqlallarını istihdaf edər.

3 - “Yeni Qafqasiya” Türk davasının Azəri cəbhəsini müdafiəyə mükəlləf Azərbaycan istiqlalçılarının mürəvvici-əfkarıdır.

4 - “Yeni Qafqasiya” Qafqasiya millətlərinin Rusiya əsarətindən qurtulmasını və müstəqbəl Rusiya istilasına qarşı müvəffəqiyyətlə durmasını təmin üçün Qafqasiyanın konfederasyon şəklində birləşməsi tərəfdarıdır.

5 - “Yeni Qafqasiya” yalnız azərbaycançılıq, türkçülük və qafqasiyaçılıqla qalmaz, o, Şərqdəki milli istiqlal hərəkatını da, tərviç etdigi əfkari mənzuməsinin cüzi tammi olaraq bənimsər. Şərqin radikal bir surətdə əsriləşməsini bütün səmimiyyətilə istiqbal edər.

6 - “Yeni Qafqasiya” bilxassə Rusiya imperyalizminə qarşı mücadilə edər. O, çarizmi olduğu qədər bolşevizmi də Türk dünyası üçün müzurr və Qafqasiyaya düşmən görür.

Bu ümdələr daxilində 2 sənədən bəri nəşriyyatda bulunan “Yeni Qafqasiya”yı şu və ya bu maddənin müdafiə və tərvicində zəif və qeyri-kafi bulmaq mümkündür, fəqət hüsni niyyətdən ari və qeyri səmimi degil!..

Səmimi surətdə bağlandığı yüksək ümdələrin (dayaqların) kəndisinə verdigi müqəddəs həyəcanla başladığı mücadiləyi davam etdirən “Yeni Qafqasiya” 3-cü ilə keçərkən 2 sənə əvvəl məşbu olduğu böyük ümidlərini zərrə qədər əksiltməyərək, biləks, keçən sənənin təcrübələrindən gələn yeni qüvvətlərlə mücəhhəz olaraq, məfkurə yoluna davam, hürriyyət və istiqlal məqsədinə doğru əzm ediyor.

Yılmaz bir əzimlə getdigimiz bu haq yolunda düşmənin ayağımız altına saçdığı sivri intiriqa tikanları ilə zəhərli fitnə planlarına rəğmən, ciddiyyət və səmimiyyətlə yürürkən, bizi ən ziyadə teşçi edən şey milliyyətpərvər zümrənin, bilxassə gəncligin haqqımızda göstərəcəgi təvəccöhdür.

Qismi məxsusimizdə bu qiymətdar təvəccöhü ibraz edən bəzi məktublar, vəsiqələr dərc edilmişdir. Bunlar miyanından bizi ən ziyadə-təşçi (cəsarətləndirən) və təhyic edəni (həyəcanlandıran) Azərbaycandan milliyyətpərvər bir qrup naminə alınan məktubdur. Bu məktubun gəldigi yeri və altındakı imzanın kimlərə aid olduğunu yazmaqdan, məlum səbəblərə görə məzuruz. Fəqət bu qədər söyləyə biliriz ki, bu gün Sibiryanın və Arxangelsk quberniyasının soyuq köşələrində çürüdülən Azərbaycan istiqlalçılarından bir qismi “Yeni Qafqasiya”yı və onun mühərrirlərini təgzib və təhqir etmək istəmədikləri üçün bu əzaba qatlanıyorlar.

İştə bu cəhənnəm əzabına qatlanan və qatlanmaya hazır bulunan həqiqi vətən övladından bir qrup nəşriyyatımızı kəndi nəşriyyatı, əfkarımızı kəndi əfkarı və bizi Azərbaycan məfkurəçiliginin ələmdarı ədd ediyor! Tikanlar və ilanlarla dolu bu çətin yolumuzda qorxmadan yürümək üçün bizə can və dərman verən bir təqdir: Azərbaycan gəncliginin təqdiri!

Əvət, qaranlıq yolumuzu işıqlandıran əməl işığı onun, o türk gəncliginin həyəcanlarla qapıldığı məfkurə, məqsədə doğru yürümək üçün qollarımıza qüvvət verən də onun, o Azərbaycan gəncliginin bu dəyərli təqdiridir.

Biz, bütün fikirdaş və vətəndaşlardan bəkləməkdə olduğumuz ciddi və səmimi yardım sayəsində, gəncligin böyük bir həyəcanla məcmuəmiz harrında bəslədigi ümidi, bir az olsun, təhəqqüq etdirirsək kəndimizi dünyanın ən məsud bir fərdi ədd edəriz.

“Yeni Qafqasiya”, 3 təşrini-əvvəl (oktyabr) 1925, №1

ZİYA GÖYALP BƏYİN İRTİHALI (VƏFATI) İLDÖNÜMÜ

25 təşrini-əvvəl (oktyabr), böyük Türk məfkurəçisi Ziya Göyalp bəyin irtihalından 2 sənə keçməsi münasibətilə Darülfünun gəncligi tərəfindən bir anma mərasimi tərtib edildi. Mərasim Darülfünunun konferans salonunda ruhiyyatçı Şekib, Türk Ocağı binasında da Nəcməddin Sadiq bəylərin birər konferansları və məzar başında söylənən mütəəddid (xeyli) nitqlərlə təmayüz eyləmişdir. Mərhumun məzarına Darülfünun ilə Türk Ocağı naminə elm və məfkurə yazılarını havi birər çələng vəz edilmişdir.

Eyni gündə Ankarada Türk Ocağı binasında mərhumun xatirəsini zikrlə mərasim tərtib edilmiş, nitqlər irad olunmuşdur.

Mürşidin məzarı başında Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəy tərəfindən xaric Türkləri namından aşağıdakı nitq irad edilmişdir:

Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəyin xitabəsi

Əziz müəllim, böyük rəhbər!

Sən bütün Türk dünyasına məfkurə nuru saçan bir məsəl idin, şimdi qara topraqlar altında yatıyorsan. Fəqət buna rəğmən hala məfkurəçi ürəklərə hərarət verən bir ziyasan, bir ziya ki, inqirac (məhv olma) və istilanın ən qaranlıq günlərində Osmanlı camiəsinin enqazı altından çıxan Türk cəmiyyətinə ən doğru istiqaməti verdi. Türkiyə Cümhuriyyəti təəssüs etdi.

Böyük Türk inqilabının əsaslı icraatı ilə, Türkiyə Cümhuriyyətinin tətbiq etdigi böyük ümdələrdən (prinsiplərdən) hankısıdır ki, “Türkçülügün əsasları”nda göstərilməmiş?!.

Ustad, məndən əvvəl sənə xitab edən arqadaşlar səni böyük bir mübəşşir (xeyirxah) olaraq özlədilər. Nə məsuddurlar onlar. Nə məsuddurlar ki, səni hürr və müstəqil bir Türk vətənin müftəxir (fəxr edilən) vətəndaşları sifətilə salamladılar. Arqadaşlarım kibi mən də səni böyük bir mübəşşir, milliyyət məfkurəsinin ələmdarı, türkçülük təriqətinin piri olaraq özlərəm, fəqət nə bədbəxtəm ki, bu xüsusda hislərinə tərcüman olduğum ellər daha hürr və müstəqil degildirlər. Azərbaycan, Türkistan, Kazan və Başqırdıstan kibi Türk elləri sənin təsbit etdigin müqəddəs əsaslarla degil, “Komunizm Əlifbası”ndakı qızıl ümdələrlə idarə olunu-yorlar. Xaric Türklügündəki gənclik, müstövli (işğalçı) bir qüvvətin əksi propa-ğandaları ilə zəhərləniyor. Bu zəhərə qarşı mübariz Türk gəncliginin qullandığı ən müəssir panzəhr sənin təlimatındır. Vaxtilə istila altında inləyən Almanlıq üçün Fixte-nin irşadatı nə idiysə, sənin təlimatın da bizim üçün odur.

Əvət, əziz millətdaşlar! Ziyada Fixtenin nəfəsi vardı. Nə yazıq ki, bizdə alman üsuluna riayət yox! Nərədə Ziyanın külliyyatı? Ziya Göyalp Cəmiyyəti nərədə? Hanı bütün Türk çocuqlarının dörd gözlə bəklədikləri əsər. Hanı “Türk Mədəniyyət Tarixi”!

Bu gün nəşr olunan qəzetələrdən birində Ustadın hali-ixtizarda ikən belə provalarını oxuduğu natamam qalan mühüm əsərinin nəşr edilmək üzrə olduğunu oxudum. 3-cü sənə vəfatında olsun nəşr edilmək üzrə bulunan bu əsərin bir an əvvəl meydana gəlməsini təmənni edəlim. Biləlim ki, Ziyaya göstərəcəgimiz ən böyük ehtiram Ziyaçılığı nəşr və təmim etməklə olar. Buna bilxassə biz əsir Türk elləri əhəmiyyət veririz. Ziya məfkurəkiliginin bu məmləkətdə bir ənənə şəklini alması, bilxassə hürriyyət və istiqlal yolunda mücadilə etməkdə bulunan biz xaric türkləri üçün mühümdür.

Ey böyük məfkurəçi! Səni təbşir (şad xəbər) ediyorum. Türk gəncliginə aşıladığın milliyyət məfkurəsi yalnız Türkiyə hüdudlarına inhisar etmədi. Digər əsir Türk elləri də hürriyyət və istiqlallarını təhsil (ələ gətirmək) üçün çalışıyor, çarpışıyorlar. Bu qeyri-müsavi mücadilədə məqsədin həqqaniyyəti, məfkurənin ülviyyətinə sığınaraq zəfəri-nihaiyə iman edən bu fədakar zümrə namına səni, ey böyük mübəşşir, kəmalı hörmət və təhəssüslə salamlaram!

“Yeni Qafqasiya”, 2 noyabr 1926, №3

MƏTBUAT VƏ KİTABİYYAT

Mühüm bir Konfrans

Xəbər aldığımıza görə bir müddət əvvəl Parisdə milliyyətçi Qafqasiya, Ukrayna və Türkistan və Şimali Qafqasiyalıların iştirakı ilə vüqu bulmuş böyük bir ictimada Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəy tərəfindən “Panturanizm və Qafqasiya” mövzusunda bir konfrans verilmişdir.

Bir müddət əvvəl Zarevand tərəfindən pəkdə sağlam olmayan faktlara müstənidən və subyektiv mülahizələrlə yazılmış və Parisdə intişar etmiş “Türkiyə və Panturanizm” nam kitabın ehtiva etdigi fikirlərin rəddi-cərh və təmriri, eyni zamanda, bu gün kəndi istiqlalları üçün Rusiya imperyalizmilə mücadilə halında bulunan Qafqasiya millətlərinin bu məsələlər müvacihəsində nə kibi bir vəziyytət alacaqlarını təsrih məqsədilə verilmiş olan bu konfransında, Emin bəy Moskva mətbuatının ötədənbəri Qafqasiya, Ukrayna və Türkistanlıların Rusiya imperyalizminə qarşı aldıqları müttəhid cəbhədən əndişə edərək bilxassə Qafqasiyalıları Panturanizm xəyuləsilə və başda Türkiyə olmaq üzrə imperyalist türkçülüklə təhdid etgdigini qeyd etmiş və məsələyi səthi görərək bir çox suyi-təfsirlərə yer verən rus əfkari-ümumiyyəsinin panturanizmi moğolların tarixi fütuhatına bənzər yeni bir təhlükə kibi tələqqi etdiklərinə işarət etmişdir.

Türkçülük nəzərriyyətçilərindən Ziya Göyalpın əsərlərindən misallar gətirmək surətilə panturanizm və türkçülük məfkurəsinin əsil mahiyyətini şərh və təhlil edən Emin bəy, Ziya bəyin türkçülük haqqındakı fikirlərinin ruslar tərəfindən nasıl təhrif və nə şəkildə anlaşıldığını izah etmiş və bu gün müxtəlif yerlərdə möv-cud türk xalqlarının panturanizm ideyası arxasınca qoşmaq degil, kəndi istiqlalları uğrunda cidala atıldıqlarını qeyd etmişdir.

Emin bəyə görə realist siyasiyunlar bu gün panturanizm fikirlərindən tamamilə uzaq bulunuyorlar. Romantik panturanizm fikri, vaxtilə kəndini göstərən panislavizm kibi bir fikir olaraq mövcud olmuşdur.

Fəqət panislavizm ideyası nasıl nəticə etibarilə məsələn Çexlər kibi ayrı-ayrı təşəkküllərin istiqlal fikrinə müncər olaraq həqiqi bir sehniyət oldusa, tıpkı onun kibi müxtəlif şərait təhtində yaşayan və mənafe etibarilə müxtəlif olan türk xalqları da panturanizm üçün degil, müstəqil bir mövcudiyyət olmağa çalışıyorlar.

Bu surətlə sözü kəndi istiqlalı üçün Rusiya imperyalizmi ilə mücadilə edən Azərbaycana keçirirkən Emin bəy Azərbaycan xalqının daha çox zaman əvvəl Qafqasiya birligi məsələsinə sədaqətlə bağdığını və istiqlalda belə bu fikrindən vaz keçməyəcəyini qeyd etmişdir.

Emin bəy konfransını “Gərək Qafqasiya, gərəksə Ukrayna və türkistanlılar uydurma panturanizm təhlükəsinə qətiyyən inanmamalı, hala gözümüzün önünə mənhus bir kabus kibi tikilən Moskva (Rus) istilasını görməli və bunun əbədi olaraq izaləsi üçün müştərək qüvvətlə və müttəhid bir cəbhə ilə çalışmalıyız” sözlərilə bitirmiş və gurultulu alqışlarla qarşılanmışdır.

Məzkur Konfrans Paristdə müntəşir “Prometey” məcmuəsində dərc edildigi kibi Ukrayna milliyyətçilərinin nəşri-əfkarı olan “Trizub” məcmuəsində dəxi intişar etmişdir.

“Odlu-Yurd”, 28 Mayıs 1930, №16

(Ardı var)

Müvacihə - üz-üzə gəlmə

Həyyula - vahimə, xəyal

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2018.- 29 sentyabr.- S.20-21.