Azərbaycan dilinin tarixi: fərqli baxışlar, yeni yanaşmalar

PROFESSOR QƏZƏNFƏR KAZIMOVUN "AZƏRBAYCAN DİLİNİN TARİXİ: ƏN QƏDİM DÖVRLƏRDƏN XIII ƏSRƏ QƏDƏR" ƏSƏRİNİN YENİ NƏŞRİ HAQQINDA QEYDLƏR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Professor Qəzənfər Kazımovun vahid dilin qohum dillərə parçalanması və qohum protodillərin inkişaf yolu, həmin inkişaf prosesində söz köklərində baş verən əsaslı dəyişikliklər haqqındakı mülahizələri aydın və inandırıcıdır.

Müəllif hər bir dil ailəsinin müqayisəsinə çox həssaslıqla yanaşmış, hər bir dil ailələrinə aid elmi ədəbiyyatı diqqətlə nəzərdən keçirmiş və həmin ailəyə daxil olan dillərin tədqiqi səviyyəsi ilə maraqlanmışdır. Bu monoqrafiya dünya dillərinin bir kökdən olduğunu təsdiqləyən uğurlu və ümumiləşdirici bir tədqiqatdır. Q.Kazımov özündən əvvəl dünya dillərinin bir kökdən olduğunu təsdiq edən əsərlərə də öz tənqidi münasibətini bildirmiş, lakin gələcək araşdırmalar üçün, dillərin mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi üçün bu cür ümumiləşdirici əsərlərə ehtiyac yarandığını da göstərmişdir.

Diqqətlə araşdırma aparan, hadisələri məntiqi şəkildə əlaqələndirən Q.Kazımovun "Azərbaycan dilinin tarixi" monoqrafiyası ulu dil haqqında tədqiqatların gələcəyinə böyük ümidlər doğurur. Zəhmətkeş alim dünya dillərinə məxsus saysız-hesabsız söz köklərində ulu dilin söz köklərini görür. Lakin kitabın əsas mövzusundan kənara çıxmamaq üçün illərdən bəri topladığı nümunələrdən (gi (getmək, gəlmək, qaçmaq, yerimək, hərəkət etmək, yüyürmək, yortmaq və s.) bi (boy, boy atmaq, bitmək, bitki, böyümək, böyük, inkişaf etmək, balaca, balacalaşmaq), ti (dil, demək, danışmaq, məlumat çatdırmaq, söz söyləmək), qa (örtülü yer, qab, qapı, qala, qalamaq, hasar, şəhər), ba (bağ, əlaqə, bağlamaq və s.), lu (adam, el, xalq, ulus, ölkə və s.), ta (düz, çöl, səhra, dərə və s.), bar, ber (vermək, yığmaq, var və s.), bur (burmaq, boran və s.), si (sinə, ürək, orta) yalnız bir neçəsinin genetik və struktur-semantik təhlilini verə bilmişdir. Bu faktlar dünya dillərində sözün inkişaf istiqamətlərini-struktur-semantik və genetik inkişafını izləmək baxımından çox maraqlıdır. Bu həmçinin, bəşərin inkişaf yolunu təsəvvür etmək üçün də faydalıdır. Müəllifin gətirdiyi türk mənşəli nümunələrin əhəmiyyəti orasındaddır ki, o, ulu dilə məxsus olan, lakin ilkin olaraq şumerdə təsadüf olunan sözlərin bütün Hind-Avropa məkanında geniş işləndiyini göstərməklə onun ulu dilə məxsus lüğət vahidlərindən olduğunu və sonralar dünya dillərində müxtəlif izomorflarla şaxələndiyini təsdiqləmiş olur. Müəllifin özünəməxsus mühakimə və mülahizələri ilə hörmətli oxucu və mütəxəssislər razılaşmaya da bilərlər. Bunu o, oxucularının öz öhdəsinə buraxdığı üçün təqdir olunmalıdır.

Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının etnik tarixi-etnogenezi və onun dilinin mənşəyi hələ də dəqiqləşməmiş bir problem olaraq qalır. Etnogenez və dilimizin mənşəyi məsələsi hazırkı dövrdə mürtəce konsepsiyanın üstün mövqeyi, həqiqi elmi konsepsiyanın küncə qısılmış vəziyyəti ilə son dərəcə mürəkkəbləşdirilmişdir. Xalqın etnik tarixi yanlış və zərərli bir konsepsiya əsasında izah edilir. Monopolizm əsl tarix və dilimizi əlimizdən alıb yadlaşdırmış-farslaşdırmışdır. Həmin konsepsiya artıq özünün qeyri-elmiliyi, mürtəceliyi ilə əksər tədqiqatçıların diqqətini çəkməkdədir. Çünki həmin konsepsiya xalqa öz keçmişini, etnik mənşəyini unutdurmaq məqsədi güdür. Q.Kazımovun da, məsələdən obyektiv danışan digər müəlliflərin də yanaşmasında bizə xoş təsir bağışlayan odur ki, artıq gerçəklik çoxları tərəfindən getdikcə başa düşülməkdədir. Çünki bu məsələ son dərəcə ciddi məsələdir. Bu proses müxtəlif konsepsiyaların toqquşması yolu ilə yaranmış gərgin mübarizə şəraitində meydana çıxır və əslində yuxarıdan nəzarət olmadığı, olan nəzarət də əks qüvvələrin xeyrinə olduğu üçün bu mübarizə indi də daha kəskin şəkildə davam etməkdədir. Dilin və xalqın mənşəyini müəyyənləşdirmək sahəsində bilavasitə imkanlı və ixtiyarlı qüvvələr daim mühafizəkar mövqe tutmuş, Azərbaycan ərazilərində çox qədim dövrlərdən köklü türk tayfalarının mövcudluğu faktlarını inkar etməklə, türk tayfalarının Azərbaycana ilkin gəlişini eramızın III və V əsrləri ilə bağlamış, lakin bu gəlişin də elə bir əhəmiyyətə malik olmadığını, Azərbaycan türk dilinin XI-XIII əsrlərdə səlcuq-oğuzların gəlişi ilə təşəkkül tapdığını israrla sübuta çalışmışlar. Bir sıra Azərbaycan tarixçi və dilçilərin nöqteyi-nəzərlərində tarixi gerçəkliklər qəsdən təhrif olunur, xalqımızın, dilimizin tarixi keçmişinə əks ideoloji baxışlar formalaşmışdır. Bu baxımdan monoqrafiyanın 3-cü fəsl "ProtoAzərbaycan dili dövrü" zidd ideoloji baxışlara cavab olaraq çox qiymətlidir. Bu fəsildə dövlət, etnogenez və Azərbaycan dilinin mənşəyi məsələlərinin qoyuluşu, etnik tərkib və dil məsələləri saf-çürük edilir. Müəllifin fikrinə görə, protoAzərbaycan dili dövrü e. ə. IV minilliyin ortalarından başlanır. Azərbaycan ərazisində yaşayan türk tayfalarının dili yerli keyfiyyətlər qazanır, yerli toponim, etnonim və antroponimlər yaranır, dil (tayfa dilləri) tədricən şərqə hərəkət edən türk tayfa dillərindən ayrılma, gələcək vahid Azərbaycan dilinin əcdadı kimi təşəkkül tapma istiqamətində inkişaf edir.

Q.Kazımov dünya elminin arxalandığı arxeoloji materiallara əsaslanaraq qeyd olunan yanlış və zərərli konsepsiyalara qarşı öz sözünü deyə bilir və göstərir ki. türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay əraziləri deyil, Ön Asiya olmuş, ilkin miqrasiyalar məhz buradan başlamış, türklər buradan Mərkəzi Asiyaya köç etmiş, min illərlə o yerlərdə artıb-çoxalaraq yeni əlverişli yaşayış sahələri axtarışı ilə yenidən geriyə-öz ilkin yurdlarına dönmüşlər. Ulu dil Ön Asiya və Aralıq dənizi həndəvərində yaranmış və burada protodilə parçalanmışdır.

Q.Kazımov bu fəsildə həmçinin, protoAzərbaycan dili dövrünün leksikası (xüsusi adlar, toponimlər), bir sıra fonetik, qrammatik əlamətləri, Mannanın etnik tərkibi və dil özəllikləri (leksika, xüsusi adlar, Manna toponimləri və antroponimləri və onların mənşəyi, fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri; Madanın etnik tərkibi və dilin qrammatik əlamətləri-leksikası-xüsusi adları-toponimləri-şəxs adları haqqında da orijinal fikirlərini söyləyə bilmişdir. Bu hissədə gəlmə türk tayfalarının (kimmerlər, skiflər, saklar) etnik tərkibi və dil xüsusiyyətlərinə də aydınlıq gətirilmişdir.

Həmin dövrdə Alban (Aran) dövləti yaranır, etnik tərkibi və dili formalaşır. Alban dövlətinin ərazisi aborigen etnoslar və onların dilləri çərçivəsində müəyyənləşir. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülündə mühüm rol oynamış oğuz mənşəli qədim tayfaların (qarqarlar, bolqarlar, peçeneqlər, qıpçaqlar, xəzərlər, kəngərlər, şiraklar, şamaklar, kerqilər, hunlar, çollar və s.) etnogenetik xüsusiyyətləri açıqlanır. Alban yazısı, Alban dilinin leksikası (etnonim, toponim və antroponim) və qrammatikası (sözdüzəldici şəkilçiləri) haqqında məlum olmayan yeni biliklər verir.

Atropatena dövründə Azərbaycan ərazisində çox mürəkkəb etnik proseslərin getdiyi, yerli türk tayfaları ilə gəlmə türk tayfalarının konsolidasiyasının davam etməsi göstərilir. İnamlı faktlar əsasında müəllif xalqımızın təşəkkülündə iştirak etmiş komponentlərin etnik mənsubiyyətini müəyyənləşdirir və azərbaycanlıların orta əsrlərdə iranlılardan və qafqazdillilərdən dönmə olması haqqındakı qeyri-elmi konsepsiyanın puçluğunu üzə çıxarır. Uzumüddətli inkişaf prosesində təbii dəyişikliyə uğramış atropatenalların toponim, etononim və antroponimlərinin quruluş-məna və genetik imkanları nəzərdən keçirilir.

Tədqiqatın növbəti istiqaməti erkən orta əsrlərdə Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü məsələsinə həsr edilir. Müəllif türkləri Azərbaycan ərazisində şumerlərin yaşıdı sayanlardan fərqli olaraq, insandan türk qolunun Ön Asiya torpaqlarında ayrılmışdır, fikrinə gəlir.

Nəticə belədir: türk tayfaları zaman keçdikcə qaynayıb-qarışmış, Azərbaycan xalqının, müasir Azərbaycan dilinin təşəkkülünə gətirib çıxarmışdır. Bir sıra şivə fərqlərinə baxmayaraq, erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda yerli və gəlmə türk etnoslarının vahid xalq kimi birləşməsi prosesi başa çatmışdır.

Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə Qədim Azərbaycan dili mərhələsi sona yetir və yeni Azərbaycan dili mərhələsi başlayır. Öncə, VI-VIII yüzilliklərdə Azərbaycanın tarixi şəraiti-siyasi, iqtisadi və mədəni vəziyyəti təhlil olunur. Sonra son dərəcə kamil bir yaradıcılıq nümunəsi olan, dilimizin bütün quruluşu barədə bütöv təssəvvür yaradan bir mənbənin - "Kitabi-Dədə Qorqud"un - ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkül dövrünün abidəsinin yaranma tarixi, poetik-dastançılıq ənənələri, dastanların bir sıra fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətləri, ən çox da Dədə Qorqud dilinin geniş sintaksisi şərh olunur. İlk dəfə olaraq alim "Dədə Qorqud"un dil materialı əsasında Azərbaycan dili sintaksisinin bütün əsas struktur modellərini nəzərdən keçirmişdir.

Monoqrafiyanın sonuncu - VI fəsli yazılı ədəbi dilin təşəkkülü (IX-XII əsrlər) dövrünün xarakterik xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Fəslin əvvəlində sözügedən yüzilliklərdə Azərbaycan ədəbi dilini şərtləndirən amillər üzərində dayanılır. VI əsrdən təşəkkül və formalaşma prosesi keçirən Azərbaycan ədəbi dili artıq IX-XII əsrlərdə yazılı ədəbi dil kimi öz təşəkkülünü tam başa çatdırmışdır.

Kitabda azəri dilinin Azərbaycanın erkən türk əhalisinin dili olduğu, fars, pəhləvi dilindən fərqləndiyi də əsaslandırılır. Məlum olur ki, azəri dili bir termin kimi daha çox ərəb təhsillərinin dilinə məxsus olmuş, ərəblər Azərbaycanda öz mövqeyini itirdikdən sonra "azəri" sözü öz işləkliyini zəiflətmişdir.

Türkiyədə çap edilmiş və üzərində yenidən işlənmiş bu nəşrin müsbət cəhətləri həddən artıq çoxdur: bu cür kitabların bir əhəmiyyəti budur ki, araşdırıcılar hər hansı bir leksik-terminoloji vahidin dünya dillərində yayılma arealını müəyyən edə bilirlər. Təhsil, tədris prosesində yunan, latın mənşəli söz, element kimi şərh edilən bir sıra sözlərin xalis yunan və ya latın sözü olmadığı, dünya dillərinə məxsus ulu dildən gəldiyi aydınlaşır.

Q.Kazımovun böyük zəhmətinin nəticəsi olan bu əsər ulu dilin yaranması, problemlərin və dil ailələrinin əmələ gəlməsi, e.ə. III-I minilliklərdə Azərbaycan ərazisində etnogenez və dil məsələləri, Azərbaycan Xalq Dilinin, şifahi və yazılı ədəbi dilimizin təşəkkül yolu barədə aydın və bitkin təsəvvür yaradır, gələcək tədqiqatlar üçün yol açır.

Kitab universitetlərin müəllim və tələbələri, gənc elmi işçilər, Azərbaycan xalqının tarixi və dilinin mənşəyi ilə maraqlanan oxucular üçün nəzərdə tutulub.

Möhsün NAĞISOYLU

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik

İsmayıl KAZIMOV

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet 2018.- 9 yanvar.- S.6.